خُطبه فدکیه یا خطبه لُمَّه سخنرانی حضرت فاطمه(س) در مسجد النبی که در اعتراض به غصب فدک ایراد شد. ابوبکر پس از رسیدن به خلافت با انتساب روایتی به پیامبر(ص) مبنی بر اینکه پیامبران از خود ارث نمیگذارند، دهکده فدک را که پیامبر(ص) به فاطمه(س) بخشیده بود، به نفع خلافت مصادره کرد. فاطمه(س) پس از بیثمر بودن دادخواهیاش به مسجد پیامبر رفت و خطبهای ایراد کرد که به خطبه فدکیه مشهور شد. او در این خطبه بر مالکیتش درباره فدک تصریح کرد. همچنین به دفاع از حق علی(ع) درباره خلافت پرداخت و مسلمانان را بهخاطر سکوت در مقابل ستم به اهل بیت(ع) سرزنش کرد.
خطبه فدکیه مجموعهای از معارف را در زمینههای خداشناسی، معادشناسی، نبوت و بعثت پیامبر اسلام(ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت دربردارد.
متن این خطبه در منابع شیعه و اهل سنت نقل شده است. سید عزالدین حسینی زنجانی، حسینعلی منتظری و مجتبی تهرانی بر این خطبه شرح نوشتهاند.
اهمیت و جایگاه
خطبه فدکیه مواضع سیاسی حضرت فاطمه(س) علیه نظام حاکم و سرزنش مصادرهکنندگان فدک و خلافت را دربردارد.[۱] در این خطبه بر ایجاد وحدت در جامعه اسلامی و دوری از تفرفه و نفاق، ذیل پذیرش امامت و ولایت اهل بیت(ع) تأکید شده است.[۲] این خطبه به دلیل دربرداشتن مجموعهای از معارف در زمینههای توحید، معاد، نبوت و بعثت پیامبر اسلام(ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت،[۳] از نفیسترین میراثهای دینی حضرت فاطمه(س) معرفی شده است.[۴]
همچنین همتراز دانستن خطبه فدکیه با خطبههای امام علی(ع) از نظر فصاحت و بلاغت[۵] و استفاده از شاخصههای منطقی مشهور در فن خطابه، از دلایل اهمیت این خطبه دانسته شده؛[۶] از اینرو در کتاب بلاغات النساء ابن طیفور جزو سخنرانیهای دارای بلاغت و فصاحت معرفی شده است.[۷]
انگیزه
فدک دهکدهای حاصلخیز در نزدیکی خیبر،[۸] در منطقه حجاز و به فاصله ۱۶۰ کیلومتری مدینه بود[۹] که یهودیان در آن زندگی میکردند.[۱۰] پس از آنکه در جنگ خیبر، منطقه خیبر و قلعههای آن فتح شد، یهودیان ساکن در قلعهها و مزارع فدک نمایندگانی نزد پیامبر اسلام(ص) فرستادند و به تسلیم و مصالحه راضی شدند و قرار شد نیمی از زمینها را به پیامبر(ص) تحویل دهند.[۱۱]
فدک بهدلیل اینکه بدون جنگ و خونریزی و با مصالحه بهدست پیامبر(ص) افتاد[۱۲] و نیز به حکم قرآن،[۱۳] مختص پیامبر(ص) بود.[۱۴] پیامبر(ص) درآمد این زمین را به مستمندان بنیهاشم میداد و پس از نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَیٰ حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده»[۱۵] آن را به فاطمه(س) بخشید.[۱۶] پس از وفات پیامبر(ص)، ابوبکر با انتساب حدیثی به پیامبر(ص)، مدعی شد پیامبران ارث نمیگذارند؛[۱۷][یادداشت ۱] از این رو دهکده فدک( که در دست فاطمه بود)[۱۸] را به نفع خلافت مصادره کرد.[۱۹]
فاطمه میگفت که پیامبر(ص) پیش از وفاتش، فدک را به او بخشیده و امام علی(ع) و امایمن را بر این سخنش شاهد آورد.[۲۰] بنا به نقلی، ابوبکر در برگهای ملکیت فاطمه را بر فدک تأیید کرد؛ اما عمر آن برگه را پاره کرد.[۲۱] بنابر برخی منابع اهل سنت ابوبکر شاهدان فاطمه را نپذیرفت و دو مرد را برای شهادت طلبید.[۲۲]
فاطمه(س) وقتی مطالبه فدک را بیثمر دید، به همراه جمعی از زنان خویشاوندش به مسجد رفت.[۲۳] بنا به گزارش ابن طیفور زمانی که فاطمه به مسجد رسید ابوبکر و گروهی از مهاجران و انصار در مسجد نشسته بود. میان فاطمه(س) و حاضران چادری آویختند. دختر پیامبر نخست نالهای کرد که حاضران به گریه افتادند، سپس قدری خاموش ماند تا مردم آرام گرفتند و آنگاه سخنان خود را ایراد کرد.[۲۴] چون این خطبه در واکنش به ماجرای مصادره فدک و درباره آن ایراد شده، خطبه فدکیه نام گرفته است؛[۲۵] البته گاه به اعتبار اینکه حضرت فاطمه قبل از ایراد خطبه با گروهی از خویشانش وارد مسجد شد، «وَ أقْبَلَتْ فی لُمَّهٍ مِنْ حَفَدَتِها وَ نِساءِ قَوْمِها» ، از آن با عنوان خطبه لُمَّه نیز یاد شده است.[۲۶]
سند
علامه مجلسی خطبه فدکیه را از خطبههای مشهوری دانسته که شیعه و اهل سنت با سندهای گوناگون آن را نقل کردهاند.[۲۷] شیخ صدوق در من لا یحضر بخشی از این خطبه را نقل کرده است.[۲۸] به گفته آیت الله منتظری قدیمیترین سند این خطبه، کتاب بلاغات النساء اثر احمد بن ابی طاهر مروزی مشهور به ابن طیفور (۲۰۴-۲۸۰ق) از عالمان اهل سنت است که در زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) میزیسته است.[۲۹] ابن طیفور این خطبه را با دو روایت ضبط کرده،[۳۰] اما به گفته سید جعفر شهیدی در سندهای متأخر، هر دو فقره درهم آمیخته و به یک صورت نقل شده است.[۳۱] برای خطبه فدکیه بیش از ۱۶ منبع ذکر شده است.[۳۲]
گفته شده امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، زینب(س)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، عایشه، عبدالله بن عباس و… در زمره راویان این خطبه قرار دارند.[۳۳]
محتوا
خطبه فدکیه با حمد و توصیف خدا آغاز میشود و بعثت پیامبر(ص) را یادآور میشود و سپس به نزدیکی امام علی(ع) با پیامبر(ص) و سروری وی در میان اولیای الهی و شجاعتهای بینظیر وی در دفاع از پیامبر(ص) و اسلام اشاره میکند و صحابه را به دلیل اینکه پس از درگذشت وی پیرو شیطان شده و نفاق در میان آنها آشکار شده است و حق را رها کردهاند، سرزنش میکند. در این خطبه همچنین به واقعه غصب خلافت اشاره شده و سخن ابوبکر که پیامبران ارث نمیگذارند، مخالف آیاتی از قرآن معرفی میشود. فاطمه(س) در این خطبه ابوبکر را به دادگاه خداوند در روز رستاخیز واگذار میکند و یاران پیامبر را مخاطب قرار میدهد که چرا در مقابل این ستمها ساکت نشستهاند. وی میگوید که آنچه آنها کردهاند، شکستن پیمانشان با رسول خداست و در فراز پایانی خطبه، ننگ کار آنان را جاودانی و سرانجام آن را دوزخ میداند.[۳۴]
شرحها
بر خطبه فدکیه شرحهایی نوشته شده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه برخی از آنها را نام برده است: از جمله کشف المحجه فی شرح خطبه اللمه اثر سید عبدالله شبر، شرح خطبه اللمه توسط کرمانی مشهدی، شرح خطبه اللمه نوشته علی نقوی لکنهویی و شرح خطبه اللمه اثر فضل علی قزوینی است.[۳۹] همچنین محمدباقر مجلسی در بحارالانوار پس از بیان خطبه و مصادر آن به شرح و تفسیر آن پرداخته است.[۴۰] گفته شده شرح علامه مجلسی از مهمترین شرحها در این زمینه است.[۴۱]
برخی دیگر از شرحهای خطبه فدکیه عبارتند از:
- خطبه حضرت فاطمه زهرا(س) و ماجرای فدک نوشته حسینعلی منتظری از انتشارات خرد آوا.
- خطبه آتشین بانوی اسلام در بستر شهادت تألیف ناصر مکارم شیرازی
- شرح خطبه حضرت زهرا(س) اثر سید عزالدین حسینی زنجانی از انتشارات بوستان کتاب.
- بحثی کوتاه پیرامون خطبه فدکیه توسط مجتبی تهرانی از مؤسسه پژوهشی مصابیح الهدی.
- خطبه فدکیه، مبانی معرفتی و زمینههای تاریخی اثر سید محمدمهدی میرباقری از نشر تمدن نوین اسلامی.
پانویس
- آموزههای هفتگانه خطبه تاریخی حضرت زهراء پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ میرزایی، «اهمیت ضرورت و جایگاه امامت در نگاه حضرت صدیقه طاهره(س)»، ص۴۱ و ۴۵.
- ↑ آموزههای هفتگانه خطبه تاریخی حضرت زهراء پایگاه اطلاعرسانی آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ پورسیدآقایی، «خطبههای فاطمی»، ص۴۷.
- ↑ شرفالدین موسوی، المراجعات، ۱۴۰۲ق، ص۳۹۲.
- ↑ ندری ابیانه، «ویژگیهای خطابی خطبه فدکیه»، ص۱۳۳.
- ↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۶.
- ↑ یاقوت حموی، معجمالبلدان، ۱۹۹۵م، ذیل ماده فدک، ص۲۳۸.
- ↑ یاقوت حموی، معجمالبلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.
- ↑ مقریزی، امتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ مقریزی، امتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ سوره حشر، آیه ۶و۷.
- ↑ سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۸.
- ↑ سوره اسراء، آیه۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۴۶۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۶۳۳-۶۳۴: حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۳۸-۴۳۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۷۷.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰ و ۴۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۹۱؛ سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی، ۱۴۲۶ق، ج۱۸، ص۲۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۳؛ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ حلبی، السیره الحلبیه، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۳؛ حلبی، السیره الحلبیه، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.
- ↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۶.
- ↑ الویری، «خطبه اللمه سندها و مکانتها عند الشیعه»، ۱۵.
- ↑ الویری، «خطبه اللمه-سندها و مکانتها عند الشیعه»، ۱۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۱۵.
- ↑ صدوق، من لا یحضر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۵۶۷-۵۶۸.
- ↑ منتظری، خطبه حضرت زهرا علیها السلام، ۱۳۸۵ش، ص۳۷.
- ↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۷-۲۵.
- ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۲.
- ↑ آذربادگان، «نگاهی گذرا به اسناد و منابع مکتوب خطبه فدک» پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ پورسید آقایی، «خطبههای فاطمی»، ص۵۱.
- ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۶-۱۳۵
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۹۷-۱۰۷.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۷ و ۱۰۸؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۵۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۳۴؛ سایت ولی عصر
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۷و۱۰۸.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، صص۲۲۴ و ج۱۸، ص۵۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۱۵-۳۳۵.
- ↑ پورسیدآقایی، «خطبههای فاطمی»، ص ۵۸.