متن کامل پرسش
چرا قرآن درباره آسمان، زمین و کوه‌‌ها می‌فرماید که تعقل کردند؟ آیا مگر مخلوقات دیگر جز انسان دارای تعقل هستند؟!

پاسخ
از نظر قرآن کریم و بر اساس مبانی فلسفه و عرفان، تمام موجودات – چه انسان و چه غیر انسان – دارای شعور و ادراک هستند که البته با توجه به استعدادها و قابلیت‌هایی که از طرف خدا به آنها داده شده، این شعور و ادراک دارای درجات متفاوتی می‌باشد.
در همین راستا، آیات متعددی از قرآن بیان می‌دارند که تمام موجودات تسبیح‌گوی خداوند هستند؛ مانند: «آسمان‌هاى هفت‌گانه و زمین و کسانى که در آنها هستند، همه تسبیح او می‌گویند و هیچ موجودى نیست که تسبیح و حمد او نگوید، ولى شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید، او بردبار و آمرزنده است».[۱]
در این آیه هر چند به صورت مستقیم به شعور و ادراک موجودات اشاره نشده است، اما روشن است که تسبیح و تحمید فرع بر شعور و ادراک است.[۲]
آیه‌ای دیگر بیان می‌کند آسمان و زمین از تحمل بار امانت الهی شانه خالی کردند: «ما به آسمان‌ها و زمین و کوه‌‏ها امانت را عرضه کردیم. همه از تحمل آن بازماندند و سخت بیمناک شدند، ولى انسان آن را برداشت. براستى که انسان بسیار ستم‌کار و نادان بود».[۳]
از این آیه نیز می‌توان شعور آسمان و زمین را به عنوان موجوداتی مادی استنباط کرد؛ زیرا شانه خالی کردن از تحمل بار امانت و نپذیرفتن آن، بدون ادراک و شعور نسبت به امانت مورد نظر، معنایی نخواهد داشت.
آیه‌ دیگری هم داریم که امکان خشوع و خضوع کوه‌‌ها را مطرح می‌کند: «اگر این قرآن را بر کوهى نازل می‌کردیم، می‌دیدى که در برابر آن خاشع می‌شود و از خوف خدا می‌شکافد! اینها مثال‌هایى است که براى مردم می‌زنیم، شاید در آن بیندیشید».[۴]
عارفان و اهل معرفت نیز معتقدند که همه موجودات شعور دارند؛ آنان بر این باورند که عشق، حیات و شعور در تمام موجودات سریان دارد.[۵]

[۱]. اسراء، ۴۴٫
[۲]. ر. ک: چگونه جمادات و نباتات حضرت حق را تسبیح می کنند؟ // معنای دقیق کلماتی چون الحمد لله و سبحان الله و نیز تفاوتی که بین این دو وجود دارد را بیان نمائید. ///  فرق تسبیح در سه آیه (اسرا، ۴۴ و شورا، ۵ و رعد، ۱۳) چیست؟

[۳]. احزاب، ۷۲٫
[۴]. حشر، ۲۱
[۵]. صدر المتألهین، المبدأ و المعاد، ص ‏۲۱۳۷، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۴ش؛ صدر المتألهین، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج ۷، ص ۱۵۳، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ سوم، ۱۹۸۱م، جمعى از نویسندگان، دومین یادنامه علامه طباطبائى، ص۳۰، تهران، مؤسسه مطالعاتى و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.