پس از شهادت امام محمد تقى (ع) به سال ۲۲۰ هجرى فرزند بزرگوارش امام هادى (ع) به امامت رسید و انوار امامتش بر جهان اسلام پرتو افکند. زمامداران بغداد و سامرا در زمان امامت آن بزرگوار عبارت اند از: معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز.از این رو، در زندگى سیاسى آن حضرت دو عرصه پدیدار گشت. در ابتدا معتصم سیاست مأمون را دنبال کرد. و خردگرایان معتزلى هم محور قدرت و تعاملات فرهنگى سیاسى بودند. پس از او واثق نیز همان روش را استمرار بخشید. ولى با روى کار آمدن متوکل به یکباره تحولى اساسى به وقوع پیوست. او به پستى و رذالت مشهور بود و از دشمنان سرسخت اهل بیت(ع) و علویان و دوستداران آنان به حساب مى آمد. او عرصه را بر آل على تنگ کرد و تاریخ غمبارى را براى شیعه پدید آورد.ابوالفرج اصفهانى در وصف این دوره چنین مى نگارد:«و کان المتوکل شدید الوطاه على آل أبى طالب غلیظاً على جماعتهم مهتماً بأمورهم شدید الغیظ…». [1]متوکل به آل على عناد و دشمنى عجیبى مى ورزید و از دشمنان سرسخت خاندان علوى بود. در این کینه توزى و ستمگرى، وزیرش عبید الله بن یحیى بن خاقان نیز همراه او بود؛ بلکه او را به چنین دشمنى اى ترغیب مى کرد. از جمله اعمال زشت او تخریب مقبره حضرت امام حسین (ع) و شخم زدن و هموار کردن زمین هاى اطراف آن بارگاه قدسى بود. او بر زائران امام حسین (ع) سخت مى گرفت و مجازات هاى هولناکى را براى آنان مقرر مى داشت.از سویى دیگر، احمد بن حنبل از زندان آزاد شد و با احیاى مکتب اهل حدیث و با تکیه بر احادیث مجعول و اسرائیلیات، عقاید اسلامى را تحریف کرد.او خداوند را به صورت انسانى وصف مى کرد که با دست خود آدم را آفرید، پایش را بر آتش جهنم نهاد، داراى چشمانى است، گاه مى خندد و در قیامت چون ماه دیده مى شود و بدین گونه، اندیشه باطل تجسیم و تشبیه را در عقاید اسلامى مطرح ساخت. [۲]هنگامى که این دو اهریمن به هم پیوستند، عرصه بر شیعیان بسیار تنگ شد، ولى حوزه حدیثى قم در هر دو عرصه در مقابل هجوم فرهنگى بغداد و سامرا مقاومت کرد و در زمان حاکمیت مکتب اعتزال و عقل گرایان، در مقابل آنان ایستاد.
شاگردان قمى امام
محدثان به آستان مقدس سامرا و بیت امام هادى (ع) بوسه مى زدند. خطى از نور، سامرا و قم را به هم متصل مى ساخت.از مجموع شاگردان و اصحاب آن حضرت که نزدیک به ۱۹۰ نفر بودند و از حدود ۱۸۰ نفر آنان احادیثى در ابواب مختلف در دسترس ما است، [۳] شمارى از اصحاب آن حضرت را قمى ها تشکیل مى دادند؛ افرادى مانند:احمد بن اسحاق اشعری؛ احمد بن محمد بن عیسى اشعری؛ احمد بن اسحاق رازی؛حسین بن مالک قمی؛ احمد بن حمزه بن یسع قمی؛ جعفر بن عبدالله بن حسین قمی؛ حسین بن اشکیب قمی؛ حسن بن خرزاذ قمی؛ عبدالرحمن بن محمد بن معروف قمی؛ عبدالصمد بن محمد قمی؛ حسین بن عبیداللّه قمی؛ محمد بن على بن عیسى اشعرى قمی؛ محمد بن عبدالجبار قمی؛ محمد بن داود قمی؛ سعد بن سعد احوص؛ عبدالله بن جعفر حمیری؛ عمران بن اسماعیل قمی؛ مصقله بن اسحاق قمی؛ محمد بن حمزه قمی؛ محمد بن اسماعیل صیمرى قمی؛ نصر بن حازم قمی؛ ابوطاهر بن حمزه بن یسع اشعرى قمی؛ ابوطاهر برقی؛ احمد بن محمد بن عبیدالله قمی؛ احمد بن زکریا بن بابا قمی؛ محمد بن ریان بن صلت قمی؛ محمد بن اورمه قمی؛ ریان بن صلت قمی؛ احمد بن ابى عبدالله برقی؛ على بن ریّان بن صلت؛ یعقوب بن یزید انباری؛ احمد بن ادریس قمی؛ سهل بن زیاد آدمی؛ على بن عبدالله بن جعفر حمیری.قم در این دوران، مهم ترین مرکز تجمّع شیعیان ایران بود و روابط محکمى میان شیعیان این سرزمین با آن حضرت وجود داشت که در رجال طوسى و نجاشى و غیره به روابط راویان قمى با معصومان اشاره شده است.
ارسال سهم امام
در آن دوران که شیعیان در تنگناى اقتصادى بودند، از سوى مردم قم کمک هاى فراوانى براى امام هادى (ع) ارسال مى شد. محمد بن داود قمى و محمد طلحى مى گویند:«اموالى مانند خمس و نذورات و هدایا و جواهرات را از قم و اطراف آن براى امام هادى (ع) به سوى سامرا مى بردیم که در راه پیک امام رسید و به ما خبر داد که بازگردیم؛ زیرا موقعیت براى محل و تحویل آن اموال مناسب نیست.ما بازگشتیم و آن چه از اموال نزدمان بود حفظ کردیم، تا آن که پس از مدتى امام (ع) دستور داد آن اموال را برشترانى که آن حضرت فرستاده بود، بار کرده، آن ها را بدون ساربان راهى سامرا کنیم. ما اموال را طبق دستور آن حضرت فرستادیم. بعد از مدتى که توفیق زیارت آن حضرت حاصل شد و خدمتش شرفیاب شدیم، امام فرمودند: به اموال بنگرید تمام آن اموال موجود است. به مجموعه اموال نگریستیم، تمام اموال موجود بود». [4]با وجود آن که امام زیر نظر بود و رفت و آمدها به شدت بررسى مى شد، کاروان قمى ها پیوسته از قم به سوى سامرا در حرکت بود و امان را از طاغوت سامرا (متوکل) گرفته بود.در روایت آمده است: «قال لى الفتح بن خاقان: قد ذکرالرّجل (یعنى المتوکل) خَبر مالٍ یَجئى مِنْ قم، و قد امرنى اَن ارصده لاخبره له…». [5]در همان ایام بیم و وحشت، قمى ها پروانه وجود امام هادى (ع) بودند. کاروان هایى از سوى این مردم با اموال به جانب سامرا حرکت مى کرد تا به فیض حضور امام و کیمیاى نظر آن بزرگوار نایل شوند. مأموران متوکل به دستور او در کمین این کاروان ها مى نشستند تا آن اموال را مصادره کرده، نزد متوکل ببرند.وحشت متوکل از شیعیان قم به گونه اى بود که گاه به تصوّر این که از قم براى امام اسلحه و پول فرستاده شده است، دستور مى داد تا شبانگاه به خانه امام هادى (ع) یورش برند. «ابن جوزی» به نقل از مسعودى چنین مى نگارد: «قال نمى إلى المتوکل بعلیّ بن محمد انّ فى منزله کتباً و سلاحاً مِن شیعته من اهل قم، و أنّه عازم على الوثوب بالدوله، فبعث إلیها جماعهً من الأتراک فهاجموا داره لیلاً، فلم یجدوا فیها شیئاً … ». [6]یکى از اتهامات متوکل به امام هادى (ع)، این بود که مردم قم، یاوران و دوستداران آن حضرت اند و از همان آغاز امامت آن امام همام، پیشوایى آن حضرت را ارج نهاده، تقدیس و ترویج کردند. احمد بن محمد بن عیسى که از مشایخ و رئیس حوزه حدیثى قم در این دوران بود، این سخن امام جواد(ع) را که فرمود: «اِنّى ماضٍ وَاْلاَمْرُ صائِرٌ اِلى اِبْنى عَلی…» [7]، بر جان و روح مردم شیعه قم جارى ساخت. از این روى، همان گونه که قمیون، شیعه امام هادى (ع) بودند و به ساحتش عشق مى ورزیدند، آن حضرت نیز به مردم قم مهر مى ورزید و براى آنان دعا مى کرد. عبدالعظیم حسنى (ع) چنین نقل مى نماید:«سَمِعْتُ عَلِى بْنِ مُحَمّدٍ الْعَسْکَرِى (ع) یَقُولُ اَهْلُ قُمَّ وَ اَهْلُ آبَهْ مَغْفُورٌ لَهُمْ لِزِیارَتِهِمْ لِجَدّى عَلِى بْنِ مُوسیَ الرِّضا بِطُوسٍ». [8]مشایخ و محدثان قم در چنین موقعیتى که حرکت فرهنگى مفوّضه و غلات شتاب گرفته بود، از نفوذ فرهنگ این دو فرقه بیمناک بودند و در شهرى مانند قم که مردمش دلباخته اهل بیت (ع) بودند، نفوذ چنین عقایدى آسان بود. برخورد قمى ها در آن برهه از زمان، حاکى از یک جریان خاص بود و هرگز نمى تواند، معرف جایگاه اندیشه امام شناسى قمیون محسوب شود. در آن زمان، دیدگاه احمد بن حنبل برحوزه حدیثى اهل سنّت حاکم شد. آنان اصول عقاید را با هر حدیثى توجیه و تفسیر کرده، نظریات نادرستى را در زمینه اعتقادات ابراز مى کردند. بدون شک، حوزه هاى معرفتى در هر زمان با یکدیگر در تعامل اند. براى اینکه این سیرت ناخوشایند نتواند در حوزه قم نفوذ کند، تنگ نظرى ها در قبال محدّثان شتاب گرفت.
مبارزه با فرهنگ غلو
افق این مبارزه را امام هادى (ع) گشود پیرایش و آراستگى این حوزه را پى گرفت و غالیان و بدعت گذاران را از این حوزه راند. از این رو، در پاسخ نامه اى، على بن حسکه را نفرین فرمود: «… وَ لَعَنَ اللّهُ عَلِیَّ بْنَ حَسْکَهَ الْقُمِیّ». [9] و در جاى دیگر باز هم فرمود: «کَذِبَ ابْنَ حَسْکَهُ عَلَیْهِ لَعْنَهُاللَّهِ؛ [۱۰] او دروغ مى گوید. نفرین خدا بر او باد!». نیز فرمود: «از آن چه على بن حسکه مى گوید، به سوى خدا بیزارى مى جویم… و اگر فردى از پیروان او را یافتید سرش را بر صخره بکوبید.». [11]همچنین آن حضرت، حسن بن محمد بن بابا، معروف به ابن باباى قمى را نیز لعنت کرد و در پاسخ نامه اى فرمود: «… عَلَیْهِ لَعْنَهُاللَّهِ؛ او گمان مى کند که من او را برانگیخته ام و او باب است، شیطان او را اغوا کرده و بر او مسلط شده است»؛ «اِن قدرتَ اَنْ تنشدخ رأسه بالحجر فافعل…؛ [۱۲] اگر قدرت یافتى که با سنگ برسرش بکوبى، برسرش بکوب و او را مجروح کن. همانا او مرا اذیت کرده است؛ خداوند در دنیا و آخرت او را آزار دهد».از سوى دیگر، آن امام مهربان، نامه اى فرستاد و محمد بن ارومه را که نزد قمیون متهم شده بود و حتى کسى را بر او گمارده بودند تا او را ترور کند، تبرئه کرد. نجاشى در این باره چنین مى نگارد: «محمد بن أورمه، أبوجعفر القمى، ذکره القمیون و غمزوا علیه و رموه بالغلوّ حتى دسّ علیه مَن یفتک به، فوجدوه یصلى مِن أول اللیل ألى آخره فتوفقوا عنه». [13]آن گاه مى نویسد: «و قال بعض أصحابنا: أنه رأى توقیعاً من أبى الحسن الثالث، إلى أهل قم فى معنى محمد بن أورمه و براءته ممّا قذف به». [14]در پاکى و صدق ابن اورمه همین کفایت مى کند که مى گوید: «روزهاى آخر عمر متوکل براى زیارت امام هادى (ع) به سامرا رفتم و متوکل را دیدم که امام را به دست سعید حاجب سپرده بود و مى خواستند امام را به قتل برسانند. من گریان شدم. امام (ع) فرمود: «لاتبک انّه لایتمّ لهم ذلک و انّه لایلبث اکثر من یومین حتى یسفک اللّه دمه و دم صاحبه؛ [۱۵] فرزند اورمه! نگران مباش. آنان نمى توانند مرا به قتل برسانند؛ بلکه خداوند آن دو را تا دو روز دیگر هلاک خواهد نمود».این موقعیت وظیفه «احمد بن محمد بن عیسی» را که رهبرى حوزه حدیثى قم را در این ایام بر عهده داشت، سخت کرده بود و او مى بایست در این دریاى متلاطم و فتنه هایى چون بابیت و ادعاى الوهیت، حوزه حدیثى قم را از این توفان به سلامت برهاند.
——————————————–پى نوشت ها :

[۱] . مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانى، ص ۳۹۵.[۲] . ر.ک: السنه، احمد بن حنبل، ص ۴۷- ۴۶ ؛ التوحید و اثبات الصفات الرب، محمد بن اسحاق بن خزیمه، ص ۲۳۵ – ۲۳۴؛[۳] . رجال، طوسى، ص ۴۰۹ – ۴۲۶؛ مسند الامام الهادى عطاردى، ص ۳۰۹ – ۳۶۹.[۴] . بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۸۵، ح ۶۲.[۵] . امالى طوسى، ج ۱، ص ۲۸۲؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج ۲، ص ۴۵۱؛ مسند الامام الهادى ، ص ۳۷.[۶] . تذکرهالخواص، سبط ابن جوزى، ص ۴۶۰؛ مروج الذهب، مسعودى، ج ۴، ص ۱۱ (در مروج الذهب، کلمه «شیعه» بدون نام قم آمده است)؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج ۳، ص ۲۷۲.[۷] . کافى، ج۱، ص۳۲۳؛ مسند الامام الهادى، ص۱۸.[۸] . عیون اخبار الرضا، صدوق، ج ۲، ص ۲۶۰.[۹] . رجال کشى، ص ۵۱۸، ح ۹۹۶.[۱۰] . همان، ص ۵۱۹، ح ۹۹۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۸، باب ۷، ص ۵۵۴،(کتاب الحدود، ابواب المحارب).[۱۱] . رجال کشى، ص ۵۱۹، ح ۹۹۷.[۱۲] . همان، ص ۵۲۰، ح ۹۹۹ – ۱۰۰۰.[۱۳] . رجال نجاشى، ج ۲، ص ۳۹۴، ش ۸۹۱.[۱۴] . همان.[۱۵] . کشف الغمه، اربلى، ج ۳، ص ۱۸۴.

 منبع : نشریه کوثر، تابستان ۱۳۸۶، شماره ۷۰