بدون تردید اگر این آموزه قرآنى در تمام ابعاد و زوایاى جامعه گسترش یابد و مسلمانان بدون دغدغه خاطر و با توکل به گنجینه عظیم خزائن خداوندی، در راه خدا انفاق و فداکارى کرده و از اموال و هستى خود بگذرند بسیارى از مشکلات، دامن گیر اجتماع مسلمانان نخواهد بود. قرآن، یکى از خصلت هاى مهم اهل ایمان را انفاق مى شمارد و آن را در کنار ایمان به غیب و اقامه نماز قرار مى دهد. در حقیقت خداوند متعال جلوه ایمان را در ارتباط با خدا و سایر انسان ها معرفى مى کند. اگر برآوردى از آثار و دست آورده اى این پدیده و حیانى به عمل آید معلوم خواهد شد که فلسفه تأکید قرآن بر این عمل انسانی- اسلامى چه نقشى در سالم سازى و تکامل افراد و جوامع دارد. احیاى فرهنگ قرآنی، تقویت اعتماد عمومی، رفع فقر و نیازمندی، کم شدن فاصله طبقاتی، ازدیاد محبت و جذب دلها به همدیگر، تقویت وحدت و ارتباط انسان ها، افزایش امنیت و کاهش فساد و تباهی، از جمله ره آورد انفاق است.
انفاق صفتى فراگیر است که فقط در اموال خلاصه نمى شود بلکه شامل تمام مواهب و نعمت هاى مادى و معنوى است. قرآن به انسان ها مى آموزد که از تمام هستى خود، اعم از علم و عقل و اندیشه و نیروهاى جسمانى و معنوى و موقعیت هاى اجتماعی، اقتصادى و سیاسى خود باید انفاق کنند و بالاتر از آن از هرچه که دوست دارند و محبوبترین موجودى آنان است در راه خدا، براى دیگران ببخشند. (آل عمران/۹۲) این صفت پسندیده برکات و آثار مثبت فراوان فردى و اجتماعى براى مسلمانان دارد ما برخى از نکات و پیام هاى آیات انفاق را از منظر امام باقر(ع) مرور مى کنیم:
اهمیت انفاق
همان گونه که اهمیت ندادن به نماز، یک فرد مسلمان را تا آستانه کفر مى کشاند، ترک انفاق نیز ممکن است تمام اعمال نیک را تحت الشعاع قرار داده و انسان را به وادى سقوط سوق دهد.
حضرت باقرالعلوم(ع) در مورد معناى آیه: «سیطوقون ما بخلوا به یوم القیمه ؛(آل عمران/۱۸۰) به زودى در روز قیامت آنچه را که درباره آن بخل ورزیدند همانند طوقى برگردن آنان مى افکنند.» مى فرماید: هر کس حقوق مالى خود را نپردازد خداوند آن مال را به طوقهائى از آتش تبدیل مى کند سپس به او گفته مى شود همانطور که در دنیا به هیچ قیمتى این اموال را از خود دور نمى کردى اکنون آنها را بردار و به گردن خود بیفکن.(۱)
آن حضرت در سخن دیگرى به سؤال و جواب در روز قیامت اشاره کرده و مى فرماید:
در روز قیامت هر بنده اى باید به چهار سؤال اساسى در مقابل خداوند متعال پاسخ دهد که یکى از آنها در مورد انفاق مال است از او مى پرسند اموال خود را از کجا به دست آورده و در کجا انفاق کرده است.(۲)
آن حضرت در مورد بهره هاى مادى و معنوى انفاق فرمود: انفاق پنهانى فقر را برطرف ساخته و عمر را افزایش مى دهد.(۳)
تردیدى نیست که احسان و انفاق و بذل و بخشش و سخاوت و نیکوکارى از زیباترین صفات انسانى است و هرکسى در هر مقامى و مکانى عامل آنرا مى ستاید اما آنچه که از منظر وحیانى قرآن مهم است و روایات اهل بیت(ع) نیز به آن تأکید فراوان دارد منبع درآمد و ریشه این اموال است که مطمئناً باید از راه پاک و حلال به دست آمده باشد وگرنه اگر تمام خزائن روى زمین هم در راه خدا انفاق شود ولى از راه صحیح و حلال بدست نیامده باشد نزد خداوند هیچ ارزشى ندارد، بلکه مؤاخذه هم دارد چرا که اموال غصبى و ناپاکى که از راه نامشروع به دست آمده و صاحبان واقعى آنان ناراضى هستند چگونه مى تواند نیک و خداپسندانه باشد.
قرآن این حقیقت را این گونه بیان مى کند: «انما یستقبل الله من المتقین: (مائده ۷)  خداوند اعمال نیک را فقط از پرهیزگاران مى پذیرد.»
و در سوره بقره نیز فرمان مى دهد که: «اى اهل ایمان از چیزهاى پاکیزه اى که به دست آورده اید و از آنچه از زمین برآورده ایم انفاق کنید و در پى ناپاک آن نروید که از آن انفاق نمائید درحالى که اگر آنرا به خودتان بدهند جز با بى میلى آن را نمى گیرید و بدانید که خداوند بى نیاز و ستوده است.» (بقره ۲۶۷)
افزون بر پاک بودن منبع انفاق، لازم است مال بخشوده شده، از جنس بهتر و مرغوبتر انتخاب شود تا نزد خدا و خلق بهتر پذیرفته شود. البته برخى از عوام عقیده دارند اموالى که در دستشان مانده به عنوان احسان و انفاق و صدقه به نیازمندان مى دهند اما این تفکر با پیام قرآنى ناسازگار است که مى فرماید: «لن تنالو البر حتى تنفقوا مما تحبون؛ (آل عمران ۹۲) هرگز به مقام نیکوکارى نخواهید رسید مگر اینکه از آنچه که دوست دارید انفاق کنید.»
آرى مال حلال، پاکیزه، مرغوب و دوست داشتنى بهترین نوع انفاق است و مطمئناً در نزد پروردگار مورد پذیرش قرار مى گیرد.
اسوه انفاق کنندگان
قرآن کریم علاوه بر ترویج فرهنگ انفاق، نمونه هاى کامل از انفاقگران را نیز معرفى مى کند. در سوره بقره مى فرماید: «کسانى که دارائى خود را در شب و روز مى بخشند، پاداش آنها نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود نه بیمى براى آنان است و نه اندوهگین مى شوند.» (بقره ۲۷۴)
امام باقر(ع): در شأن نزول آیه فرمود: علی(ع) چهار درهم داشت آن را به ترتیب یک درهم در شب و یک درهم روز و یک درهم پنهان و درهمى دیگر آشکارا به نیازمندان بخشید. (۴)
پیشواى پنجم در همین رابطه آیه ولایت را نیز تفسیر کرده است که در آن (مائده ۵۵) امیرمؤمنان علی(ع) به خاطر انفاق انگشتر خود، درحال نماز، مورد عنایت خداوند قرار گرفته است. آرى رهبرى امت، شایسته کسى است که درعین حالى که غرق درعبادت الهى است با خلوص تمام انفاق مى کند و خداوند متعال نیز او را مورد ترغیب و تشویق قرار مى دهد. (۵)
موارد انفاق
همچنان که لازم است منبع درآمد در موضوع انفاق از راه هاى شرعى و عقلانى باشد، در مورد مصرف آن نیز باید دقت کرد و آن را به نیازمندان حقیقى بخشید. در غیر این صورت اگر کسى مال خود را بدون حساب و کتاب ببخشد، انفاق محسوب نمى شود بلکه ممکن است در گروه اسراف کاران نیز قرار گیرد.
خداوند متعال مى فرماید: «انفاق شما براى آن دسته از نیازمندانى باید باشد که در راه خدا فرو مانده اند، و نمى توانند [براى تامین هزینه زندگى براى تجارت و اشتغال به مسافرت بروند، ناآگاهان آنها را از شدت خویشتن دارى بى نیاز و غنى مى پندارند اما آنها را از سیمایشان مى شناسی، آنان با اصرار چیزى از مردم نمى خواهند و هرچیز خوبى به آنان انفاق کنید خداوند از آن آگاه است. (بقره ۷۳)
آرى کسانى که دراثر دلدادگى به حق در تنگناى اقتصادى قرار مى گیرند و به خاطر اینکه خود و زندگى شان را براى پیشرفت اسلام وقف کرده اند و در زیر فشارهاى زندگى از خود بردبارى نشان مى دهند باید از سوى مسلمانان پشتیبانى مالى شود بدون اینکه به آبرویش لطمه بخورد.
امام باقر(ع) فرمود: یکى از مصادیق این آیه اصحاب صفه هستند که در کنار مسجد پیامبر(ص) در سکوى ویژه اى جاى داشتند و خداوند به مسلمانان سفارش مى کند که آن فداکاران را فراموش نکنند و از کمک هاى مالى و معنوى خود در مورد آنان دریغ ننمایند.(۶) آنان در حدود چهارصد نفر بودند که نه منزلى داشتند و نه اقوام و یاورانى که کمک حالشان باشند. اصحاب صفه به خاطر اسلام و حمایت از آن از تمام مزایاى زندگى و از اقوام و خویشاوندانشان بریده و به جمع اصحاب رسول خدا(ص) پیوسته بودند. آنان بااین حال در تمام جنگ ها شرکت کرده و از حریم اسلام با تمام وجود دفاع مى کردند.
این نکته دقیقاً در عصر ما نیز کاربرد عملى دارد و چه بسیارند رزمندگان و جانبازانى که در اثر خدمت به اسلام و جبهه حق از سلامتى جسم و جان آسیب دیده اند و در تنگناى شدید اقتصادى قرار دارند آنان که بهترین موقعیت و دوران زندگى خود را در راه حق و براى دفاع از کشور وقف کرده اند و امروز در گوشه و کنار کشورمان با انواع ناملایمات روحى و جسمى و مادی، دست و پنجه نرم مى کنند اینان همانند اصحاب صفه که امام باقر(ع) در ذیل آیه فوق به آن اشاره فرمود، هستى خود را براى اعتلاى فرهنگ اسلامى از دست داده اند و عفت و حیا و عزت نفس شان مانع از آن است که راز خود را نزد دیگران مطرح کنند اما مسئولان و متولیان امر و مسلمانان متمول و بویژه کسانى که دراثر این انقلاب و حکومت اسلامى به مال و منال و پست و مقامى رسیده اند مخاطب آیه فوق و کلام حضرت باقر(ع) هستند. آنان حتى اگر خود را ولى نعمت این ایثارگان و جانبازان فداکار هم ندانند وظیفه انسانى و اسلامى اقتضا مى کند که در میدان انفاق و احسان نسبت به این گروه و سایر نیازمندان جامعه بى تفاوت نباشند و این آیه را همواره نصب العین خود قرار دهند.
آرى ترویج فرهنگ انفاق و توجه به منبع درآمد و مورد مصرف آن و ترغیب و تشویق مسلمانان به این امر حیاتى ره آوردهاى بسیار مثبتى براى جامعه ما دارد که راهکارهاى صحیح و اصولى و اهتمام ویژه متمکنان را مى طلبد.
امام باقر(ع) به حسین بن ایمن فرمود: اى حسین! انفاق کن و به عوضى که خدا مى دهد یقین نما که هیچ مرد و زنى نیست که از انفاق مال در راهى که خدا را خشنود مى کند سر باز مى زند مگر آن که چند برابر آن در راهى که خدا را به خشم مى آورد هزینه خواهد کرد.(۷)
علی(ع) نیز فرمود: «من هرگز ثروت انباشته اى را در دست کسى ندیدم مگر اینکه در کنار آن حقوق تضییع شده اى بود.»(8) بنابراین انفاق بهترین علاج بسیارى از مشکلات جامعه است و با فرهنگ سازى در مورد آن مى توان به یکى از اهداف آسمانى قرآن دست یافت.
اگر انفاق در جامعه فراگیر شود دزدى و سرقت و قتل و جنایت نیز تا حد زیادى کاهش مى یابد، زیرا بخشى از این بزهکارى ها در اثر فقر و ندارى است که ثروتمندان از انفاق و احسان خوددارى کرده و احساسات نیازمندان را بر علیه خود تحریک مى کنند.
اعتدال در انفاق
اعتدال و میانه روى در هر کارى هر چند پسندیده و نیک، امرى لازم و اجتناب ناپذیر است و افراط و تفریط امرى جاهلانه و غیرعقلانى است به همین جهت علی(ع) فرمود: «فرد نادان را یا تندرو یا کندرو مى بینی.»(9)
در موضوع انفاق هم این قاعده جارى است و با آن همه ترغیب و تشویقى که قرآن براى انفاق مى کند باز هم به اعتدال و میانه روى توصیه مى نماید و مى فرماید: «یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو؛ (بقره/۲۱۹)
از تو مى پرسند چه قدر انفاق کنند بگو آنچه را که از هزینه زندگى زیاد باشد انفاق نمائید.»
حضرت باقر(ع) در تفسیر این آیه مى فرماید: عفو آن چیزى است که از مخارج سالانه زیاد باشد.»(10)
بنابراین انفاق کردن امرى نیک و شایسته است ولى نباید در آن افراط کرد و قبل از اینکه نیاز خود و خانواده اش را تأمین کند به بخشش دیگران بپردازد مگر در موارد مهم که با رضایت خانواده اش ایثار و از خودگذشتگى نشان دهد همچنانکه مسلمانان صدر اسلام بویژه امام علی(ع) بارها به این خصلت والاى انسانى عمل مى کردند و قرآن در مورد آنان فرمود: «و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصه ؛ (حشر/۹)
ایثارگران هرقدر هم نیاز شخصى داشته باشند نیازمندان را بر خود مقدم مى دارند.»

———————————————————————————————————–
پى نوشتها:
۱- تفسیر نمونه، ج۳، س۱۹۱
۲- خصال، ج۱، ص۲۵۳
۳- گزیده تفسیر نمونه، ج۴، ص۶۳
۴- تفسیر البرهان، ج۱، ص۵۵۲
۵- تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۶۴۴
۶- تفسیر احسن الحدیث، ج۱، ص۵۱۵
۷- تفسیر هدایت: ج۱۰، ص۳۸۹
۸- من هدى القرآن، ج۱۴، ص۵۱
۹- نهج البلاغه، حکمت۷۰
۱۰- تفسیر منهج الصادقین: ج۱، ص۴۷۴