اهمیت و جایگاه نماز شب

امام باقر علیه السلام فرمود:
«إِنَّما شیعَهُ عَلی علیه السلام … إذا جَنَّهُمُ اللَّیلُ إتَّخَذُوا الاَرضَ فِراشا واستَقبَلُوا الاَرضَ بِجِباهُم»؛ «شیعیان علی، آنگاه که شب بر آن‌ها سایه می‌افکند، زمین را فرش خود قرار می‌دهند و با پیشانی‌هایشان به استقبال آن می‌روند». [۲]امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «لَیسَ مِن شیعَتِنا مَن لَم یصَلِّ صَلاهَ اللَّیلِ»؛ «از شیعیان (خالص) ما نیست کسی که نماز شب را ترک نماید». [۳]
کیفیت نماز شب
نماز شب یازده رکعت است که هشت رکعت اول آن به صورت دو رکعتی مانند نماز صبح خوانده می‌شود و انسان بعد از حمد، هر سوره‌ای که خواسته باشد، می‌تواند بخواند. بعد از فراغت از این هشت رکعت، دو رکعت نماز شفع به‌جا می‌آورد. در این نماز، پس از حمد در رکعت اول، سوره «قُلْ اَعُوذُ بِربِّ النّاس» و در رکعت دوم پس از حمد سوره «قُلْ اَعُوذُ بِربِّ الفَلَق» خوانده می‌شود و پس از نماز شفع یک رکعت نماز وتر خوانده می‌شود که در این نماز پس از حمد سه مرتبه سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» خوانده می‌شود و یک مرتبه سوره «قُل اَعوُذُ بِرَبِّ النّاسِ» و یک مرتبه سوره «قُل اَعُوذُ بِرَبِّ الفَلَق» سپس نمازگزار دست به قنوت بلند می‌کند و در قنوت مستحب است که برای چهل مؤمن دعا کند؛ به این صورت که بگوید «اللهم اغفر لفلانٍ» و به جای «فلانٍ» اسم هرکس که دوست دارد می‌تواند بگوید. سپس هفتاد مرتبه «استغفرالله ربی و اتوب الیه» می‌گوید و هفت مرتبه جمله «هذا مَقامُ العائِذِ بِک مِنَ النّارِ» و نیز مستحب است که انسان سیصد مرتبه «العفو» بگوید.نماز شب مستحبات و آداب دیگری نیز دارد که شیعیان اهل البیت و مشتاقان به این عبادت می‌توانند به مفاتیح‌الجنان و دیگر کتب مربوطه مراجعه نمایند.
استحباب مؤکد نماز شب
نماز شب؛ یکی از عبادات و نمازهایی است که تنها بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) واجب بود؛ اما برای بقیه مسلمانان مستحب است. لکن از مستحباتی است که فضیلت بسیار زیادی دارد به گونه‌ای که اهل‌بیت (علیهم السلام) شیعیان خود را با تأکید فراوان به خواندن این نماز ترغیب کرده‌اند؛ تا آنجا که فرموده‌اند: شیعه ما نخواهد بود کسی که این عبادت الهی را ترک نماید. چنین تعبیری در مورد نماز شب از جایگاه عظیم این عبادت و اشتیاق فراوان اهل‌بیت (علیهم السلام) برای شب زنده‌داری پیروان و شیعیانشان حکایت می‌کند، و مقصود این است که شیعیان خالص ما کسانی هستند که نماز شب می‌خوانند نه این که این تعبیر دلالت بر واجب بودن نماز شب داشته باشد یا آنان که نماز شب نمی‌خوانند به طور کلی از صف شیعیان اهل بیت خارج هستند.
اهمیت و جایگاه نماز شب در آیات و روایات
قرآن کریم در آیات متعددی از نماز شب سخن به میان آورده و آن را کلید دستیابی به مقامات معنوی و پاداش‌های عظیم اُخروی دانسته است. در آیه‌ای خطاب به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) می‌فرماید:«و مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَهً لَک عَسی اَن یبعَثَک رَبُّک مَقامـًا مَحمودا»؛ «در پاسی از شب از خواب برخیز و شب زنده‌داری کن و این یک وظیفه اضافی برای توست تا پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برساند». [۴]در این آیه خداوند متعال به پیامبر بزرگوارش فرمان می‌دهد که بخشی از شب را بپا خیزد و به نماز و دعا و تلاوت قرآن بپردازد تا مقام محمود و شایسته‌ای را به او عطا نماید.برخی از مفسران این مقام شایسته را شفاعت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در آخرت دانسته‌اند و برخی آن را نهایت قرب آن حضرت به پروردگار دانسته‌اند. [۵]در هر صورت، چه «مقام محمود» را شفاعت اخروی بدانیم یا نهایت نزدیکی به خداوند یا معنایی دیگر، معنای قابل توجه آن است که خداوند در این آیه دستیابی پیامبرش به این مقام شایسته را منوط به شب زنده‌داری و خواندن نماز شب می‌داند که این امر بیانگر اهمیت نماز شب و نقش آن در رسیدن انسان به مقام والای معنوی و اخروی است.در آیه ای دیگر درباره اوصاف مؤمنان واقعی آمده است:«تَتَجافی جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ یدعونَ رَبَّهُم خَوفـاً وطَمَعـاً… * فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما اُخفِی لَهُم مِن قُرَّهِ اَعینٍ جَزاءً بِما کانوا یعمَلون»؛ «پهلوهایشان در دل شب از بسترها دور می‌شود و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و هیچ‌کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی که مایه روشنی چشمهاست برای آنان نهفته شده است. این جزای اعمالی است که انجام می‌دادند». [۶]پاداش خواندن نماز شب، آن قدر زیاد است که خداوند در این آیه می‌فرماید: هیچ‌کس از مخلوقاتم ـ چه انسان‌ها و چه ملائکه ـ پاداشی را که برای نماز شب خوانان و سحرخیزان در نظر گرفته‌ام نمی‌دانند و این پاداش به قدری خوشحال کننده است که وقتی سحرخیزان از آن آگاه شوند، چشم آنان روشن خواهد شد. امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می‌فرماید:«ما مِن حَسَنَهٍ إلاّ و لَها ثَوابٌ مُبَینٌ فِی القُرآنِ إلاّ صَلاهَ اللَّیلِ، فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ اِسمُهُ لَم یبَین ثواب‌ها لِعِظَمِ خَطَرِها، قال: فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما اُخفِی لَهُم مِن قُرَّهِ أعینٍ»؛ «هیچ عمل نیکی نیست مگر اینکه ثواب آن در قرآن بیان شده، مگر نماز شب که خداوند بزرگ ثواب آن را به علت عظمت نماز شب مشخص نکرده و می‌فرماید: هیچ‌کس نمی‌داند چه ثواب‌هایی که مایه چشم‌روشنی آنان است، برای‌شان نهفته شده است!». [۷]در حدیثی دیگر خداوند خطاب به حضرت موسی‌بن عمران علیه السلام می‌فرماید:«یابنَ عِمرانَ، کذَبَ مَن زَعَمَ أَنَّهُ یحِبُّنی فَإذا جَنَّهُ اللَّیلُ نامَ عَنِّی، ألَیسَ کلُّ مُحِبٍّ یحِبُّ خَلوَهَ حَبیبِهِ؟ ها أَنا یابنَ عِمرانَ، مُطَّلِعٌ عَلی اَحِبّائی، إِذا جَنَّهُمُ اللَّیلُ حَوَّلتُ أبصارَهُم فِی قُلُوبِهِم وَ مَثَّلتُ عُقُوبَتِی بَینَ أَعینِهِم یخاطِبُونی عَنِ المُشاهِدَهِ و یکلِّمُونَنِی عَنِ الحُضُورِ. یابنَ عِمرانَ، هَب لِی مِن قَلبِک الخُشوعَ و مِن بَدَنِک الخُضُوعَ و مِن عَینَیک الدُّموعَ وادعُنِی فی ظُلَمِ اللَّیلِ، فَاِنَّک تَجِدُنی قَریبا مُجیبا»؛ «ای پسر عمران! دروغ می‌گوید کسی که گمان می‌کند مرا دوست دارد ولی چون شب می‌شود از من چشم می‌پوشد و به خواب می‌رود. مگر نه این است که هر عاشقی خلوت با معشوقش را دوست دارد؟ ای پسر عمران! این منم که بر دوستانم مطّلعم؛ چون شب آنان را دربرمی‌گیرد چشم دل آنان را باز می‌کنم و عقوبت و عذابم را در جلو دیدگان آنان مجسم می‌کنم، آنان با من از راه شهود و رو در رو سخن می‌گویند. ای پسر عمران! در دل شب از قلبت خشوع و از بدنت خضوع و از دو چشمت اشک نثار من کن و مرا در تاریکی‌های شب بخوان که اگر مرا بخوانی، مرا نزدیک خود و اجابت کننده دعاهایت خواهی یافت». [۸]پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز خطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «اُوصِیک فِی نَفسِی بِخِصالٍ فَاحفِظها ـ ثُمّ قال: اَللّهُمَّ اَعِنهُ… و عَلَیک بِصَلاهِ اللَّیلِ، و عَلَیک بِصَلاهِ اللَّیلِ، و عَلَیک بِصَلاهِ اللَّیلِ»؛ «تو را به اموری سفارش می‌کنم، آن‌ها را حفظ کن. سپس برای آن حضرت دعا کرد و فرمود: خدایا، او را بر انجام این امور یاری کن تا آنجا که فرمود: بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب». [۹]آن حضرت در روایتی دیگر در مورد فواید و آثار نماز شب می‌فرماید:«صَلاهُ اللَّیلِ مَرضاهُ الرَّبِّ و حُبُّ المَلائِکهِ و سُنَّهُ الاَنبِیاءِ و نُورُ المَعرِفَهِ و اَصلُ الایمانِ و راحَهُ الاَبدانِ و کراهِیهُ الشَّیطانِ و سِلاحٌ عَلَی الاَعداءِ و اِجابَهٌ لِلدُّعاءِ و قَبولُ الاَعمالِ و بَرَکهٌ فِی الرِّزقِ و شَفیعٌ بَینَ صاحب‌ها و بَینَ مَلَک المَوتِ و سِراجٌ فِی قَبرِهِ و فِراشٌ تَحتَ جَنبِهِ و جَوابٌ مَعَ مُنکرٍ و نَکیرٍ و مونِسٌ و زائِرٌ فِی قَبرِهِ اِلی یومِ القِیامَهِ»؛ «نماز شب سبب خشنودی پروردگار و دوستی فرشتگان و شیوه و سنت پیامبران و نور معرفت و اساس ایمان و راحتی بدن‌ها و موجب ناخشنودی شیطان و سلاحی در مقابل دشمنان و سبب اجابت دعا و قبولی اعمال و برکت روزی و شفیع میان انسان و ملک الموت و چراغ قبر و فرش زیر پهلو و جواب نکیر و منکر و یار و مونسی در قبر تا روز قیامت است». [۱۰]در این روایت آنچه انسان در دنیا و آخرت طالب آن است و آرزو دارد خدا به او عنایت نماید، ذکر شده است و همه این‌ها با نماز شب به دست می‌آید. بنابراین انسان هرچه می‌خواهد و به هر مقامی می‌خواهد دست یابد، باید نماز شب بخواند. اگر می‌خواهد به مقامات معنوی و آخرت دست یابد باید نماز شب بخواند و اگر دنیا را نیز می‌خواهد باز هم باید نماز شب بخواند. از مرحوم ملاحسین قلی همدانی نقل شده است که فرمود: «فقط شب‌زنده‌داران هستند که به مقاماتی نائل می‌گردند و غیر آنان به هیچ جایی نخواهند رسید». [۱۱]علامه طباطبایی نیز در خاطرات خود می‌نویسد:«چون به نجف اشرف ـ برای تحصیل ـ مشرف شدم، از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی گاه گاهی به محضر مرحوم قاضی شرفیاب می‌شدم تا یک روز در مدرسه ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آنجا عبور می‌کردند؛ چون به من رسیدند دست خود را روی شانه من گذاشتند و گفتند: ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، و آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان. این سخن آنقدر در من اثر کرد که از آن به بعد تا زمانی که به ایران مراجعت کردم پنج سال تمام در محضر قاضی روز و شب بسر می‌بردم و لحظه‌ای از ادراک فیض ایشان دریغ نمی‌کردم». [۱۲]حافظ شیرازی در مورد برکات نماز شب می‌گوید:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادندواندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادندبی‌خود از شعشعه پرتو ذاتم کردندباده از جام تجلی صفاتم دادندچه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبیآن شب قدر که این تازه براتم دادندبعد از این روی من و آینه وصف جمالکه در آن جا خبر از جلوه ذاتم دادندمن اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجبمستحق بودم و این‌ها به زکاتم دادندهاتف آن روز به من مژده این دولت دادکه بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادنداین همه شهد و شکر کز سخنم می‌ریزداجر صبری است کز آن شاخ نباتم دادندهمت حافظ و انفاس سحرخیزان بودکه ز بند غم ایام نجاتم دادند

تهجد امام خمینی (ره)
یکی از نزدیکان امام خمینی (ره) می‌گوید:«پنجاه سال است که نماز شب امام خمینی ترک نشده. امام در بیماری، در صحت، در زندان، در خلاصی، در تبعید، حتی بر روی تخت بیمارستان قلب هم نماز شب می‌خواند. امام در قم بیمار شدند. به دستور پزشکان می‌بایست به تهران منتقل شوند. هوا بسیار سرد بود و برف می‌بارید و یخبندان عجیبی در جاده‌ها وجود داشت. امام چندین ساعت در آمبولانس بودند و پس از انتقال به بیمارستان قلب باز نماز شب خواند».در یکی از نشریه‌ها نیز از قول فرزند امام آمده است:
۱٫ شبی که از پاریس عازم ایران بودیم، امام در هواپیما برای نماز شب برخاستند و چنان می‌گریستند که خدمه هواپیما تعجب کرده بودند و شنیدم که پرسیده بودند: آیا امام از چیزی ناراحت هستند؟ من گفتم: کار هر شب امام است.
۲٫ وقتی امام را از قم می‌بردند برای زندان قصر (در زمان طاغوت) امام با حالتی نماز شب را خواند که یکی از همراهان ـ مثل اینکه سرگرد عصّار بود ـ بعداً به من گفت که ما تحت تأثیر شدید نماز امام واقع شدیم و یکی از آن‌ها تا تهران گریه کرده بود. [۱۳]

موانع نماز شب
بسیاری از مؤمنان با اینکه علاقه دارند نماز شب بخوانند؛ اما موفق به خواندن این نماز نمی‌شوند و از برکات آن محروم می‌گردند. به درستی علت اینکه عده‌ای موفق به خواندن نماز شب نمی‌شوند چیست؟ چه موانعی باعث می‌شود، مؤمن نتواند در نیمه‌های شب بستر خود را رها کند و به راز و نیاز با پروردگار خویش بپردازد؟اولین مانعی که می‌توان برای این عبادت و تمام اعمال خیر دیگر برشمرد، شیطان است. شیطان از روزی که از درگاه خداوند و جمع ملائک رانده شد، سوگند یاد کرد که همه بندگان خدا را از راه حق منحرف سازد و نگذارد کسی در راه دین خدا گام بردارد و به درگاه خدا تقرب جوید؛ لذا از هر وسیله‌ای برای دور کردن انسان‌ها از خداوند و اعمال خیر، از جمله خواندن نماز شب استفاده می‌کند. امام باقر علیه السلام می‌فرماید:«إِنَّ لِلَّیلِ شَیطانا یقالُ لَهُ: اَلرَّها، فَاِذا اِستَیقَظَ العَبدُ و اَرادَ القِیامَ اِلَی الصَّلاهِ؛ قالَ لَهُ: لَیسَت ساعَتُک، ثُمَّ یستَیقِظُ مَرَّهً اُخری، فَیقُولُ لَهُ: لَم یأنِ لَک. فَما یزالُ کذلِک یزیلُهُ و یحبِسُهُ حَتّی یطلُعُ الفَجرُ…»؛ «برای شب شیطانی است که به او «رها» می‌گویند. پس هرگاه بنده‌ای بیدار می‌شود و می‌خواهد نماز شب بخواند به او می‌گوید: هنوز ساعت نماز نشده است. سپس برای بار دوم بیدار می‌شود باز به او می‌گوید: هنوز وقت نماز نیست و پیوسته همین عمل را تکرار می‌کند تا صبح می‌شود…». [۱۴]یکی دیگر از موانع نماز شب، گناه است. گناه باعث می‌شود که خداوند بسیاری از توفیقات، از جمله توفیق خواندن نماز شب را از انسان سلب نماید. مردی نزد علی علیه السلام آمد و عرض کرد:«یا اَمیرَالمُؤمنِینَ! إِنِّی قَد حُرِمتُ الصَّلاهَ بِاللَّیلِ، فَقالَ اَمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام: أَنتَ رَجُلٌ قَد قَیدَتک ذُنُوبُک»؛ «ای امیرالمؤمنین! من از نماز شب محروم هستم. حضرت به او فرمود: تو مردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است». [۱۵]امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر می‌فرماید:«إِنَّ الرَّجُلَ یذنِبُ الذَّنبَ فَیحرَمُ صَلاهَ اللَّیلِ و إِنَّ العَمَلَ السَّیی‌ءَ اَسرَعُ فِی صاحِبِهِ مِنَ السِّکینِ فِی اللَّحمِ»؛ «گاهی انسان مرتکب گناهی می‌شود و به واسطه آن از خواندن نماز شب محروم می‌شود. همانا تأثیر گناه و عمل بد از تأثیر کارد در گوشت، سریع‌تر است». [۱۶]از جمله موانعی که متفرع بر مانع قبلی است و باعث می‌شود انسان به خواندن نماز شب موفق نشود، خوردن مال حرام است. این سَلب توفیق، همچون بسیاری از آثار دیگر مال حرام، جزء آثار وضعی این عمل است؛ به این معنا که محقق شدن این آثار اختصاص به علم و آگاهی انسان نسبت به حرام بودن مال و لقمه انسان ندارد، بلکه در صورت عدم آگاهی از حرام بودن مال نیز این آثار محقق خواهد شد که در اینجا به یک نمونه از خوردن مال حرام و ترتب آثار آن اشاره می‌کنیم:شیخ عباس قمی (ره) و سلب توفیق نماز شباز مرحوم شیخ عباس قمی، صاحب کتاب گرانسنگ «مفاتیح الجنان»، نقل شده است:یک سال از قم برای امری به همدان مسافرت نمودم و در آن‌جا میهمان یکی از معتمدین بودم. شبی صاحب منزل اظهار داشت: امشب در منزل شخصی از آشنایان برای شام میهمان هستیم و از من خواهش نمود که همراه او بروم و چون امتناع نمودم اصرار نمود که آمدن شما برای من و آبروی من خوب است و با این لحن مرا در محذور قرار داد. به هرحال آن شب را به آن میهمانی رفتم و شام خوردم. فردا صبح برخلاف همیشه که به راحتی برای نماز شب برمی خواستم موقعی از خواب بیدار شدم که چیزی به طلوع آفتاب نمانده بود. با عجله وضو گرفتم و نماز صبح را خواندم. پس از نماز به فکر فرو رفتم که چه شده که از خلوت شب محروم ماندم؟ هرچه اندیشیدم عاملی جز شام شب گذشته برای آن نیافتم. صاحب منزل که آمد پرسیدم: کسی که دیشب در منزلش غذا خوردیم چه شغلی دارد؟ او گفت: او کارمند فلان اداره است که در آن زمان پول ربا به مردم می‌دادند. من ناراحت شدم و از وی گلایه کردم که چرا مرا به این سفره دعوت نمودی و من از آن شب به بعد تا مدت چهل شب هرچه کردم بر نماز شب توفیق نیافتم. [۱۷]
منابع
[۱]. دعا از دیدگاه قرآن و روایات، ص ۶۵ ـ ۱۵۵٫ [۲]. وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۹۱؛ روضه الواعظین، ص ۲۹۴٫ [۳]. وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۱۶۲٫ [۴]. اسراء ۱۷ ۷۹٫ [۵]. تفسیر نمونه، ج ۱۲، ص ۲۳۱ ـ ۲۳۲٫ [۶]. سجده ۳۲ ۱۶ ـ ۱۷٫ [۷]. مجمع‌البیان، ج ۸ ـ ۷، ص ۵۱۸٫ [۸]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۷۷؛ بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۳۲۹٫ [۹]. المحاسن، ج ۱، ص ۱۷؛ الکافی، ج ۸، ص ۷۹٫ [۱۰]. بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۱۶۱٫ [۱۱]. سیمای فرزانگان، ص ۲۱۴٫ [۱۲]. همان. [۱۳]. سیمای فرزانگان، ص ۲۲۰ ـ ۲۲۱٫ [۱۴]. وسائل‌الشیعه، ج ۸، ص ۱۶۳٫ [۱۵]. همان، ص ۱۶۱؛ عوالی اللئالی، ج ۲، ص ۵۱٫ [۱۶]. الکافی، ج ۲، ص ۲۷۲؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۲۳۹٫ [۱۷]. مفاسد مال و لقمه حرام، ص ۳۶ ـ ۳۷٫

برگرفته از کتاب”سیمای شیعه از نگاه اهل بیت” نوشته ی سید جعفر صادقی فدکی
اختصاصی مجمع حهانی شیعه شناسی
http://shiastudies.com