مقدمه
از آن روی که آموزه مهدویت، از برجستهترین اندیشههای اسلامی است که در نگرش ایجابی و سلبی تمام فرق اسلامی جای گرفته است؛ لذا در تاریخ اسلام، کنار کار ویژههای مباحث کلامی، مورد کنکاش جدی واقع شده و بحثهای ریشه داری را همراه داشته است. پیشینه این بحث، به احادیث نبوی صلی الله علیه و آله باز میگردد که عالم هستی را به ظهور منجی راستین و تشکیل جامعهای نیک وعده داده است. از جانب دیگر، همواره در فراز و نشیبهای قرون گذشته، عدهای در جست و جوی چنین مدینه فاضلهای به خطا رفته و به نحلههای فاسد گرویده و به دام کجاندیشان و فرصتطلبان گرفتار آمدهاند؛ همانند آنان که راه کیسانیه و ناووسیه و واقفیه و غیره را رفتهاند.اندیشوران و پیشگامان امامیه و علما و متکلمان شیعه، برای ترسیم حقیقت مهدویت و تبیین مفهومی و مصداقی آن، از ژرفای ادله نقلی و عقلی الهام گرفته و نگرش صحیحی از آموزه مهدیگرایی در پیش روی رهپویان نهادهاند؛ همانگونه که محمد بن ابراهیم نعمانی و عبدالله بن جعفر حمیری و شیخ مفید و شیخ طوسی و دیگران، کتاب غیبت نوشته و به پرسشِ جویندگان و شبهه شبهه افکنان، پاسخ دادهاند.کتاب غیبت شیخ طوسی، از کهنترین و برترین کتب حدیثی در موضوع خود است. شیخ، آن را حدود سال ۴۴۷ ق یعنی حدوداً سیزده سال قبل از وفاتش به نگارش در آورد. او در دو جا بدین تاریخ اشاره دارد:نخست، آنجا که در مدت عمر حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بحث میکند و میفرماید: «لانه علی قولکم له فی هذا الوقت الذی هو سنه سبع و اربعین و اربعمائه…».دومینبار در اشاره به مدفن نائب اول، عثمان بن سعید عمری میفرماید: «و هو الی یومنا هذا و ذلک سنه سبع و اربعین و اربعمائه…».کتاب غیبت طوسی از با ارزشترین منابع معرفتی مهدویت است. شیخ، به لحاظ دارا بودن منابع دست اول و مصادر متعدد و احاطه بر احادیث، توانست مجموعه گرانسنگی از ژرفترین مسایل درباره امامت حضرت حجه علیه السلام تدوین کند و در گسستن التقاطات و شبهات، بنایی استوار و متین سامان دهد.این نوشتار، بر آن است که کتاب غیبت طوسی را از نگاه کتاب شناختی در معرض تحقیق بنهد و مصادرش را بازشناسی کند. ما به راستی نمیتوانیم کلیه مصادر شیخ را در این مقاله بازیابی کنیم؛ زیرا بسیاری از آنها در حوادث ایام، ناپدید یا نابود شدهاند؛ همانگونه که در حادثه آتش زدن خانه شیخ، همه کتب خطی و بسیار نفیس او سوخت و به دست ما نرسید. از جانب دیگر شیخ در ابتدای روایات، مصدر آن را بیان نکرده است؛ لذا ما باید در ابتدا قرینهیابی کنیم و در نهایت، با همان قراین، احتمال اخذ را مسجل نماییم.منبعشناسی از خواستگاه به سزایی برخوردار است و در سده معاصر یکی از فروع کتاب شناسی مطرح شده است. ما از تاریخ شروع مصدرشناسیِ کتب اطلاعی نداریم؛ ولی امروزه برای تحکیم بنیان کتب، از آن استمداد میجویند و با مقایسه کتب با مصادرشان، به اطلاعات نغزی میرسند.مصدر در این نوشتار، یعنی کتبی که شیخ در تدوین کتب غیبت، از آنها روایت اخذ کرده یا سبک تدوین آموخته است، هر چند که این، اصطلاح جدیدی را در منبعشناسی بنماید.مصادر کتاب غیبت طوسی را در نگاه اول، میتوان به دو گروه دسته بندی کرد: مصادری که امروزه آنها را در دست داریم و مصادری که به ما نرسیده و در دست محققان مهدویت نیست.
مصادر موجودِ کتاب غیبت
أ. کتاب کافیکتاب کافی را محمد بن یعقوب کلینی طی بیست سال تدوین کرد. نجاشی در رجالش میفرماید:محمد بن یعقوب بن اسحاق ابوجعفر الکلینی و کان خاله علّان الکلینی الرازی شیخ اصحابنا فی وقته بالری و وجههم و کان اوثق الناس فی الحدیث و اثبتهم. صنف الکتاب الکبیر المعروف بالکلینی یسمی الکافی فی عشرین سنه….کلینی در تبیین ابواب کتابش رهیافتهایی نو به کار گرفت و تار و پود کافی را با سبک جدیدی آمیخت. کتاب وی، از همسانی و همگرایی خاصی برخوردار بوده و چینش ابواب آن، تحسین برانگیز است. به حق کتاب کافی، از برجستهترین و نغزترین و منسجمترین مصادر حدیثی به شمار میرود و اولین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه شمرده شده است.شیخ طوسی، در سامان بخشی و گردآوری کتاب غیبت، بیشترین بهره را از کافی برد. وی در ابواب گوناگون، از کافی کمک گرفته و روایات مورد نظرش را از آن اخذ کرده است. او حدود پنجاه حدیث از کافی در کتاب غیبت نقل فرمود. این احادیث در هشت فصل کتاب پراکنده است که به معرفی آنها میپردازیم:۱٫ در فصل «الکلام فی الواقفه»در این فصل، شیخ طوسی از مرحوم کلینی، چهارده حدیث نقل میکند. در اولین و دومین آنها سند را با نام کلینی یعنی محمد بن یعقوب آغاز میکند. در بقیه روایات سند را با نام کلینی شروع نکرده بلکه در ابتدای سند، ضمیر «عنه» واقع شده که با توجه به عنوان بعد از ضمیر که شیخ و استاد مرحوم کلینی است، علی القاعده ضمیر، به کلینی ارجاع داده خواهد شد.تنها در یک مورد، ابتدای سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع میکند که بعد از اسم اشاره، عنوان «ابن مهران» واقع شده است. او «احمد بن مهران» است که از مشایخ مرحوم کلینی بود. نتیجه این که مشارٌالیه کلینی خواهد بود.در عمده روایات کافی که شیخ در این فصل اخذ کرده است، کلینی به واسطه «احمد بن مهران» روایت نقل میکند. اولین روایت کلینی را شیخ از باب «ان الائمه علیهم السلام یعلمون متی یموتون و انهم لا یموتون الّا باختیار منهم» از جلد نخست کافی اخذ کرده و بقیه روایات این فصل را از باب «الاشاره و النص علی ابی الحسن الرضا علیه السلام» در همان جلد برگرفته است.شیخ در چینش احادیث کتاب غیبت، ترتیب روایات کافی را رعایت نکرده و آن را به مقتضای جریان بحث کتاب و با سلیقهای نو مرتب کرده است.ما ترتیب هر دو کتاب را در ادامه میآوریم:
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۳۳
اولین روایت اخذ شده از کافی
۲
۲۵۹
۱
۳۴
دومین روایت مأخوذ از کافی
۱۶
۳۱۹
۱
۳۵
سومین روایت مأخوذ از کافی
۳
۳۱۲
۱
۳۵
چهارمین روایت مأخوذ از کافی
۴
۳۱۲
۱
۳۵
پنجمین روایت مأخوذ از کافی
۱
۳۱۱
۱
۳۶
ششمین روایت مأخوذ از کافی
۲
۳۱۲
۱
۳۶
هفتمین روایت مأخوذ از کافی
۸
۳۱۲
۱
۳۶
هشتمین روایت مأخوذ از کافی
۶
۳۱۲
۱
۳۷
نهمین روایت مأخوذ از کافی
۷
۳۱۲
۱
۳۷
دهمین روایت مأخوذ از کافی
۱۱
۳۱۳
۱
۳۸
یازدهمین روایت مأخوذ از کافی
۱۲
۳۱۳
۱
۳۸
دوازدهمین روایت مأخوذ از کافی
۱۳
۳۱۳
۱
۳۸
سیزدهمین روایت مأخوذ از کافی
۱۴
۳۱۱
۱
۵۵
چهاردهمین روایت مأخوذ از کافی
–
–
–
در کافی یافت نشد
شیخ در انتهای این فصل، روایتی را از کلینی چنین نقل میکند:«فروی محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن احمد عن محمد بن جمهور عن احمد بن المفضل عن یونس بن عبدالرحمن قال مات ابوابراهیم علیه السلام…». که بعد از فحص در کتاب کافی یافت نشد.به نکتهای وزین باید توجه داشت که کلینی از مشایخ بی واسطه شیخ طوسی نیست و شیخ از او با واسطه روایت نقل میکند؛ لذا در اخذ حدیث، باید به طرقش اعتماد بکند. در این روایات، شیخ، طریقش به کلینی را ذکر نکرده است؛ ولی در ترجمه کلینی در فهرست طرق متعددی به کتب و روایات وی بیان میکند که ما ذیلاً بعضی را میآوریم:اخبرنا «بجمیع کتبه و روایاته الشیخ المفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان عن ابی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه عنه و اخبرنا الحسین بن عبیدالله قراءه علیه اکثر کتبه من الکافی عن جماعه منهم ابوغالب احمد بن محمد الزراری و ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه و ابوعبدالله احمد بن ابراهیم الصیمری المعروف بابن ابی رافع و ابومحمد هارون ابن موسی التلعکبری و ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی کلهم عن محمد بن یعقوب».2. در ذیل روایاتی که بر امامت حضرت حجت علیه السلام دلالت میکند (از صفحه ۹۷ به بعد).شیخ در این فصل، پنج روایت از کلینی نقل میکند و برخلاف فصل قبل، طریقش به روایات کلینی رادر اول اسناد ذکر کرده و در دو مورد، با اسم اشاره «بهذا الاسناد» سند را شروع کرده که مشارٌالیه آنها در سند قبل، معلوم است.شیخ، روایات کلینی را از «باب ماجاء فی الاثنی عشر و النص علیهم» از جلد نخست کافی اخذ کرده است:
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۱۰۱
اولین روایت مأخوذ از کافی
۴
۵۲۹
۱
۱۰۲
دومین روایت مأخوذ از کافی
۱۵
۵۳۳
۱
۱۰۸
سومین روایت مأخوذ از کافی
۱۴
۵۳۳
۱
۱۰۸
چهارمین روایت مأخوذ از کافی
۸
۵۳۱
۱
۱۰۹
پنجمین روایت مأخوذ از کافی
۱
۵۲۵
۱
۳٫ شیخ در ذیل «و اما القائلون بامامه جعفر بن علی بعد اخیه علیه السلام» (در صفحه ۱۴۹) یک روایت از کلینی نقل میکند (و روی محمد بن یعقوب الکلینی ـ رفعه ـ قال: قال ابومحمد علیه السلام حین ولد الحجه…) که این روایت، بعد از فحص، در کتاب کافی یافت نشد.۴٫ در فصل «فاما الکلام فی ولاده صاحب الزمان علیه السلام…».در این فصل، شیخ از کلینی هفت روایت نقل میکند. در این احادیث هم شیخ، طریق خودش را به روایت کلینی ذکر نکرده و سند را با عنوان «محمد بن یعقوب» شروع کرده است. باز دو روایت از مجموع هفت روایت در کافی یافت نشد.شیخ، این روایات را از «الاشاره و النص علی صاحب الدار علیه السلام» و باب «فی تسمیه من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۱۵۴
اولین روایت مأخوذ از کافی
در کافی یافت نشد
۱۵۴
دومین روایت مأخوذ از کافی
۵
۳۲۹
۱
۱۵۵
سومین روایت مأخوذ از کافی
در کافی یافت نشد
۱۵۵
چهارمین روایت مأخوذ از کافی
۶
۳۲۹
۱
۱۵۶
پنجمین روایت مأخوذ از کافی
۳
۳۲۸
۱
۱۶۲
ششمین روایت مأخوذ از کافی
۱
۳۲۹
۱
۱۶۵
هفتمین روایت مأخوذ از کافی
۹
۳۳۱
۱
۵٫ در فصل «و اما ما روی من الاخبار المتضمنه لمن رآه علیه السلام…».شیخ در این فصل، شش حدیث از کلینی نقل میکند که حدیث اول را با طریق کامل آورده است؛ ولی در چهار حدیث بعدی، سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع کرده که ارجاع اسماء اشاره و یافتن مشارٌالیه محل بحث است و اشکالاتی را به همراه دارد که تحقیق آنها در این مقاله ممکن نیست.ششمین حدیث که از کلینی نقل میکند، بعد از فحص، در کتاب کافی یافت نشد.شیخ این روایت را از «باب فی تسمیه من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۱۷۸
اولین روایت مأخوذ از کافی
۱۱
۳۳۱
۱
۱۷۹
دومین روایت مأخوذ از کافی
۲
۳۳۰
۱
۱۷۹
سومین روایت مأخوذ از کافی
۶
۳۳۱
۱
۱۷۹
چهارمین روایت مأخوذ از کافی
۸
۳۳۱
۱
۱۷۹
پنجمین روایت مأخوذ از کافی
۵
۳۳۱
۱
۱۸۱
ششمین روایت مأخوذ از کافی
–
–
–
در کافی یافت نشد
۶٫ در فصل «و اما ظهور المعجزات الداله علی صحه امامته فی زمان الغیبه…».در این فصل، شیخ از کلینی هفت روایت نقل میکند که در اولین آنها طریق خود به روایات کلینی را در ابتدای سند میآورد و در چهار سند، با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع میکند. در یک مورد نیز سند را با نام کلینی یعنی «محمد بن یعقوب» آغاز کرده است. روایت هفتمین را بعد از فحص در کافی نیافتیم.شیخ اینها را از باب «مولد الصاحب علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۱۸۹
اولین روایت مأخوذ از کافی
۵
۵۱۸
۱
۱۹۰
دومین روایت مأخوذ از کافی
۳
۵۲۰
۱
۱۹۰
سومین روایت مأخوذ از کافی
۱۶
۵۲۲
۱
۱۹۱
چهارمین روایت مأخوذ از کافی
۱۷
۵۲۲
۱
۱۹۱
پنجمین روایت مأخوذ از کافی
۲۷
۵۲۴
۱
۱۹۱
ششمین روایت مأخوذ از کافی
۳۱
۵۲۵
۱
۱۹۶
هفتمین روایت مأخوذ از کافی
–
–
–
در کافی یافت نشد
۷٫ در فصل «فی ذکر طرف من اخبار السفراء الذین کانوا فی حال الغیبه» در این فصل، شیخ از کلینی تنها یک روایت نقل میکند که بعد از فحص در کافی یافت نشد.و در باب «فاما المذمومون منهم جماعه» شیخ اولین روایت را بدین گونه نقل میکند: فروی علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه قال…. با توجه به این که «علی بن ابراهیم» از مشایخ کثیر الروایه کلینی است و در کافی فراوان از او روایت نقل میکند و از سوی دیگر این روایت در کافی، ج۱، ص۵۴۸، ح۲۷ آمده است ظاهراً شیخ از کافی اخذ کرده است؛ ولی یا از ذکر کلینی در اول سند منصرف شده و یا این که فراموش کرده است.در انتهای این قسمت نیز از کلینی حدیثی نقل میکند که بعد از فحص، در کافی یافت نشد.۸٫ در فصل «فاما السفراء الممدوحون فی زمان الغیبه» ودر «ذکر ابی جعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری و القول فیه». در این قسمت، شیخ از کلینی دو روایت نقل میکند که در اول آنها طریقش را در ابتدای سند میآورد و از باب «تسمیه من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است ولی دومین روایت بعد از فحص در کافی یافت نشد.
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۲۴۱
اولین روایت مأخوذ از کافی
۱
۳۲۹
۱
۲۴۴
دومین روایت مأخوذ از کافی
–
–
–
در کافی یافت نشد
۹٫ در ذیل «و قد کان فی زمان السفراء المحمودین اقوام ثقات…»در این قسمت، شیخ از کلینی سه روایت نقل میکند که اولین آنها بعد از فحص در کافی یافت نشد و دومین و سومین را با نام کلینی «محمد بن یعقوب» شروع کرده است. هر دو روایت از «باب مولد الصاحب علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ شده است.
کتاب غیبت
کتاب کافی
صفحه
شماره روایت
رقم روایت
صفحه
جلد
ملاحظات
۲۸۱
اولین روایت مأخوذ از کافی
–
–
–
در کافی یافت نشد
۲۸۲
دومین روایت مأخوذ از کافی
۱۷
۵۲۲
۱
۲۸۲
سومین روایت مأخوذ از کافی
۲۳
۵۲۳
۱
تذکر: شیخ در این کتاب، از کلینی ده روایت نقل کرد، ولی ما بعد از فحص، آنها را در کافی نیافتیم. شاید شیخ آن را از کتاب رسائل الائمه علیهم السلام اثر کلینی اخذ کرده باشد که نجاشی از جمله کتب کلینی میشمارد.
پی نوشت ها :
[۱]. شیخ طوسی، الغیبه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۳ق، ص۸۸٫[۲]. همان، ص۲۴۱٫[۳]. نجاشی، رجال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۳۷۷، ش ۱۰۲۶٫[۴]. شیخ طوسی، فهرست، نجف، المکتبه المرتضویه، ص۱۳۵، ش ۵۹۱٫[۵]. نجاشی، پیشین، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶٫