عثمان نخستین فرد از امویان بود که قدرت را دردست گرفت. پس از او و پس از شهادت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) و صلح بین امام حسن(علیه السلام) و معاویه که حکومت به دست او رسید، فرصتی پیش آمد تا امویان پایه‌های حکومت خود را مستحکم کنند.
امام علی(علیه السلام) دیگر نبود. امام حسن(علیه السلام) نیز پس از صلح به مدینه رفته بود و همه‌ی عراق افزون بر شامات در دست امویان بود؛ حجاز نیز کم‌کم به قلمرو حکومت اموی افزوده شد. معاویه بود و کینه‌ای که از علی(علیه السلام) دردل داشت. او شبها در خوابگاهش و پیش از خواب، به مرور آنچه از بنی‌هاشم به او و پدران و خاندانش رسیده بود می‌پرداخت: کشته شدن خویشانش در بدر و احد و احزاب، فتح مکّه و خواری آل ابی‌سفیان و مشهور شدن آنها به «طلقا» از سوی پیامبر(صل الله علیه و آله)، کشته شدن عثمان، صفین و…
اکنون ـ و به هر جهت ـ حکومت در دست او بود. در عراق کسانی بودند که به آنها شیعه‌ی علی و اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌گفتند، یعنی کسانی که دوستدار آل علی(علیه السلام) بودند و دشمن امویان و معاویه. برخی از ایشان بر این باور بودند که علی افضل از ابوبکر و عمر و عثمان بوده و برخی دیگر علی(علیه السلام) را مطابق نصب رسول خدا(صل الله علیه و آله) خلیفه‌ی اول می‌دانستند و بر آن بودند که این سه نفر، غاصب خلافت علی(علیه السلام) بوده‌اند.
بسیاری دیگر از مردم ـ که کم هم نبودند ـ عثمان را گناه‌کار می‌دانستند و می‌گفتند: او چوب خلافهای خود را خورد و به دست خود کشته شد. اینها همه برای معاویه انگیزه‌ای بود تا در صدد کم‌رنگ کردن یا بی‌رنگ کردن شخصیت حضرت علی(علیه السلام) برآید و جایگاه خلافت ابوبکر، عمر و عثمان را از نظر شرعی و سیاسی مستحکم کند تا به این صورت و در حقیقت پایگاه و جایگاه حکومت خود او از نظر شرعی و سیاسی استوار شود.
نخستین و مهم‌ترین و نیز خطرناک‌ترین امری که معاویه را به خود مشغول کرد جایگاه و پایگاه اهل‌بیت(علیهم السلام) و در پیشاپیش آنها حضرت علی(علیه السلام) بود. بسیاری از فضائل امام و اهل‌بیت(علیهم السلام) در زمان زمامداری امیر المؤمنین(علیه السلام) دهان به دهان گشته بود و این پس از دوران خفقان در زمان سه حاکم اوّل بود. حضرت علی(علیه السلام) در مدت نزدیک به پنج ساله‌ی حکومتشان از هر فرصتی برای یادآوری جایگاه و فضیلت خود و اهل‌بیت(علیهم السلام) استفاده می‌کرد؛ که بسیاری از خطبه‌های ایشان نشان دهنده‌ی این مطلب است. خطبه‌هایی مانند «شقشقیه» که در پیشگفتار گذشت و نیز این خطبه:
«الخطبه التی رواها أبو الحسن علیّ بن محمد المدائنّی، عن عبدالله بن جُناده، قال: قدمتُ من الحجاز أرید العراق؛ فی أوّل إماره علی(علیه السلام) فمررت بمکه، فاعتمرت، ثمّ قدمت المدینه، فدخلت مسجد رسول‌الله(صل الله علیه و آله)؛ إذ نودی: الصلاه جامعه، فاجتمع النّاس، و خرج علیّ(علیه السلام) متقلّدا سیفه، فشخصت الأبصار نحوه، فحمد الله وصلیّ علی رسوله(صل الله علیه و آله) ثم قال: أما بعد، فإنّه لمّا قبض الله نبیّه(صل الله علیه و آله) قلنا: نحن أهله وورثته وعترته وأولیاؤه من دون النّاس([۱])، لاینازعنا سلطانه أحد، ولا یطمع فی حقّنا طامع؛ إذا انبری قومنا فغصبونا سلطان نبیّنا، فصارت الإمره لغیرنا، وسرنا سوقه؛ یطمع فینا الضعیف، ویتعزّز علینا الذلیل، فبکت الأعین منا لذلک، وخشنت الصدور، وجزعت النفوس. وایم الله لو لا مخافه الفرقه بین المسلمین وأن یعود الکفر و یبور الدین، لکنّا علی غیر ما کنّا علیه، فولی الأمر ولاه لم یألوا الناس خیرا…»([2])
ابوبکر و عمر با حضرت فاطمه(سلام الله علیها) درافتاده بودند؛ عمر، ندانم کاری‌های زیادی داشت؛ عثمان در دوران حکومتش خرابکاری کرده بود؛ حضرت علی(علیه السلام) در زمان سه حاکم اوّل گاه و بیگاه و به مناسبت‌هایی، ناخشنودی خود را نشان می‌داد؛ امام حسن(علیه السلام) نیز در ابتدی حکومتش با معاویه جنگید؛ امام حسین(علیه السلام) نیز کسی نبود که آرام بگیرد؛ او فرزند دختر رسول‌الله(صل الله علیه و آله) بود و مسلمانان احترام فوق‌العاده‌ای برای وی قائل بودند.
پس معاویه باید کاری می‌کرد و تا زنده بود و حاکم، از قدرت استفاده می‌کرد تا هر آنچه می‌تواند از فضائل اهل‌بیت(علیهم السلام) بکاهد و دشمنی ایشان را در دلها بکارد. نیز باید حاکمان پیش از حضرت علی(علیه السلام) و پس از وی را چهره‌ای نورانی و مقدس ببخشد. در این راه زر و سیم و آهن بود که حرف اول را می‌زد. اگر کسی به سکه راضی می‌شود که هیچ، وگرنه شمشیر را حواله‌اش می‌کردند. افزون بر همه‌ی اینها خوارج را نیز نباید فراموش کرد که به آنها نیز می‌پردازیم.
در اینجا نمی‌خواهیم تاریخ سیاسی اسلام را بنویسیم. امّا می‌توان از این تاریخ استفاده کرد و از لابه‌لای آن پاسخ پرسش را به دست آورد. از این رو به گوشه‌هایی از آن اشاره می‌شود تا روشن شود که چرا فضائل اهل‌بیت(علیهم السلام) و به ویژه امام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) از طریق محدثانی که سر سپرده به خلفا بودند، کم نقل شده است؟
بار دیگر یادآوری می‌شود که مواردی که به آنها اشاره می‌شود را می‌توان، یا شاید باید، از علل و اسباب کلی کمی روایات فضائل اهل‌بیت(علیهم السلام) در صحاح دانست. در جای دیگر به علل و اسباب و انگیزه‌های جزئی و شخصی پرداخته خواهد شد.
۱ـ ۴ـ معاویه و نسبت قتل عثمان به حضرت علی(علیه السلام):
ابن ابی‌الحدید می‌گوید:
«وکان معاویه علی اُسّ الدهر مبغضا لعلیّ(علیه السلام)، شدید الانحراف عنه، و کیف لایبغضه وقد قتل أخاه حنظله یوم بدر، وخاله ولید بن عتبه… وقتل من بنی عمّه عبدشمس نفرا کثیرا من أعیانهم وأماثلهم؛ ثم جاءت الطامّه الکبری، واقعه عثمان، فنسبها کلّها إلیه بشبهه إمساکه عنه».
او همچنین می‌گوید: معاویه حتی در زمان عثمان، برای حضرت علی(علیه السلام) نامه‌های خشن می‌نوشت و او را به جنگ می‌طلبید([۳])
معاویه در نامه‌ای به امام(علیه السلام)، صراحتاً او را قاتل عثمان می‌خواند؛ آنجا که می‌نویسد:
«سلام الله علی من اتبع الهدی. أما بعد… حتی طمعت یابن أبی طالب فتغیرت، وأصبحت تعد نفسک قویا علی ما عاداک بطعام أهل الحجاز، وأوباش أهل العراق وحمقی الفسطاط و غوغاء السواد… قتلت عثمان بن عفّان… والسلام علی أولیاء الله»([4])
این نامه سراسر اهانت است. نخست اینکه او نامه را با «سلام الله علی من اتبع الهدی» آغاز می‌کند؛ یعنی اینکه امیر المؤمنین(علیه السلام) پیرو هدایت نیست و گمراه است!! همچنان که نامه را با «والسلام علی أولیاء الله» پایان می‌دهد؛ یعنی علی(علیه السلام) از اولیاء الله نیست و از اعداءالله است!!
او همچنین در این نامه دشمنی خود را نسبت به حجاز و عراق اعلام می‌کند. و این آغاز جنایات امویان نسبت به اهل حجاز و عراق است.
۲ـ ۴ـ فضائل حضرت علی(علیه السلام) و سفیر معاویه:
از جمله کسانی را که معاویه به سوی حضرت علی(علیه السلام) فرستاد و امام را به جنگ تهدید کرد، فردی از قبیله‌ی «عبس» است. او پس از رساندن نامه‌ی معاویه به حضرت علی(علیه السلام) با شنیدن فضائل او، گویا به خود آمد:
«… وإنّ العبسیّ أقام بالعراق عند علیّ حتی اتهمه معاویه، ولقید المهاجرون والأنصار، فأشربوه حبّ علیّ، وحدّ ثوه عن فضائله، حتی شک فی أمره»([5])
آری! همین فضائل بود که معاویه را سخت آزار می‌داد.
۳ـ ۴ـ بسر بن ارطاهًْ و شیعیان حضرت علی(علیه السلام) در یمن:
بُسر از بندگان حلقه به گوش معاویه بود؛ معاویه او را به یمن فرستاد تا هر آن کس را که پیرو و مطیع حضرت علی(علیه السلام) بود بکشد. او نیز این کار را کرد و از جمله دو پسر عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب را، که کودک بودند، کشت:
«بعثه معاویه إلی الیمن فی جیش کثیف، وأمره أن یقتل کلّ من کان فی طاعه علیّ(علیه السلام)، فقتل خلقا کثیرا، وقتل فیمن قتل ابنی عبیدالله بن العباس بن عبدالمطلب وکانا غلامین صغیرین، فقالت أمهما ترثیهما: «یا من أحسّ بُنَیَّیَ اللذین هُما کالدّرتین تشظّی عنهما الصّدَفُ»([6])
اعتراف می‌کند که با خواندن این بیت شعر، گریستم.
یادآوری می‌شود که داستان بُسر و کشتار او در یمن در زمان حکومت امام امیر المؤمنین(علیه السلام) بود و نه بعد از شهادت ایشان.
در اینکه معاویه، بسر را به یمن فرستاد تا این کار را بکند؛ گفته‌اند که در صنعای یمن گروهی از شیعیان عثمان زندگی می‌کردند که کشته شدن عثمان آنها را بسیار گران و بزرگ آمده بود و با علی(علیه السلام) از روی ناچاری بیعت کرده بودند؛ ولی زمانی که اختلاف مردم عراق را با امام(علیه السلام) دیدند و محمد بن ابی‌بکر نیز در مصر کشته شد… آنها نیز از خونخواهی عثمان دم زدند… معاویه نیز بسر را راهی یمن کرد.([۷])
۴ـ ۴ـ معاویه امر به دشنام دادن بر علی(علیه السلام) می‌کند:
لعن و دشنام دادن به امیر المؤمنین(علیه السلام) که از میراث شوم معاویه است بر کسی پوشیده نیست. او مردم عراق و شام و جاهای دیگر را به ناسزاگویی نسبت به امام(علیه السلام) وادار می‌کرد و کاری کرد که این موضوع به صورت سنتی اسلامی جلوه کند. خطبا بر فراز منبرها امام(علیه السلام) را بد می‌گفتند و از او بیزاری می‌جستند. پیران با لعن حضرت علی(علیه السلام) مردند و کودکان با آن پیر شدند. این کار تا زمان عمر بن عبدالعزیز به شدت هرچه تمام‌تر ادامه داشت و با روی کار آمدن او تنها و تنها برای دو سال آن هم در ظاهر ممنوع شد. یعنی از زمان حکومت مطلقه‌ی معاویه و حتی پیش از آن، تا روی کار آمدن عمر در ۹۹ هجری به مدت ۶۰ سال حضرت علی(علیه السلام) را آشکارا در مساجد و جمعه و جماعات لعن می‌کردند؛ که البته این کار پس از عمربن عبد العزیز بار دیگر از سر گرفته شد.
معاویه خود بر منبر می‌رفت و حضرت علی(علیه السلام) را سب و لعن می‌کرد.([۸]) آنها حتی روزی را در ایام حجّ، ویژه‌ی لعن امام(علیه السلام) قرار داده بودند([۹]). علت این کار را خود معاویه توضیح می‌دهد. روزی تعدادی از امویان به او گفتند: ای معاویه! قدرت را در دست گرفتی و علی را خوار کردی؛ بد نیست که دیگر دست از او برداری و از لعنش درگذری. معاویه در پاسخ آنها گفت:
«لا والله حتی یربو علیه الصغیر و یهرم علیه الکبیر ولا یذکر له ذاکرٌ فضلاً»([10])
۵ـ ۴ـ بیزاری حتی از نام حضرت علی(علیه السلام):
کار به جایی رسیده بود که کسی نام «علی» را بر فرزند خود نمی‌گذاشت و آن را عار و ننگ می‌دانستند. روزی کسی به حجاج ـ که هم خود لعن می‌کرد و هم امر به لعن ـ گفت:
«إنّ أهلی عقّونی فسمّونی علیّا فغیّر اسمی…»([11])
۶ـ ۴ـ اگر مردم فضائل حضرت علی(علیه السلام) را بدانند از ما پیروی نمی‌کنند:
عمر بن عبدالعزیز در زمان حاکمیت پدرش بر مدینه از پدر می‌پرسد: چرا علی را لعن می‌کنی؟ و او در پاسخ عمر می‌گوید:
«إنّ من‌تری تحت منبرنا من أهل الشام وغیرهم، لو علموا من فضل هذا الرجل ما یعلمه أبوک، لم یتبعنا منهم أحد…»([12])
۷ـ ۴ـ آنها حضرت فاطمه وامام حسن وامام حسین(علیهم السلام) را نیز لعن می‌کردند:
عبدالله بن هانی اَودی ـ که از شیعیان حجاج بود ـ می‌گوید:
«ومنّا نسوه نذرن إن قتل الحسین بن علی أن تنحر کلّ واحده عشر قلائص، ففعلن… وما منّا رجل عُرض علیه شتم أبی تراب ولعنه إلاّ فعل وزاد ابنیه حسناً وحسیناً وأمهما فاطمه…».([13])
و اینها همه افزون بر دشمنی عبدالله بن زبیر با حضرت علی(علیه السلام) بود که بیش از یک دهه([۱۴]) قدرت را در حجاز و عراق و ایران و هند در دست داشت. او کسی است که به عبدالله بن عباس گفت: «إنّی لأکتم بغضکم أهلَ هذا البیت منذ أربعین سنه…»([15]). بنابراین نباید فراموش کرد که او فرزند زبیر است که با حضرت علی(علیه السلام) دشمنی کرد.
ابن ابی‌الحدید داستانی خواندنی را در شرح نهج‌البلاغه بین محمد بن حنفیه و عبدالله بن زبیر آورده که نشان دهنده‌ی شدت دشمنی او با امام(علیه السلام) است.([۱۶])
۸ـ ۴ـ جعل حدیث در مذمت امام(علیه السلام):
امویان درهم و دینار می‌دادند و حدیث می‌خریدند؛ آنهم از کسانی مانند ابوهریره، عمرو بن عاص، مغیرهًْ بن شعبه و عروهًْ بن زبیر.
ابن ابی الحدید معتزلی که یکی از علمای بزرگ اهل سنت است در کتاب خود فصلی را به عنوان «بیان احادیث جعلی در ذم علی(علیه السلام)» اختصاص داده است و در آن بعضی از این روایات ذکر شده است:
از «زهری» از عروهًْ بن زبیر از عایشه نقل شده است:
«کنت عند رسول‌الله، إذ أقبل العباس و علیّ، فقال: یا عائشه، إن هذین یموتان علی غیر ملتی، أو قال دینی»
یا این حدیث:
«یا عائشه؛ إن سرّکِ أن تنظری إلی رجلین من أهل النار فانظری إلی هذین قد طلعا؛ فإذا العباس وعلیّ بن أبی‌طالب»([17])
و نیز روایت ابوهریره که علی(علیه السلام) دختر ابوجهل را خواستگاری کرد؛ که در بیشتر کتاب‌های حدیثی دسته اوّل آمده است([۱۸]).
در «عام الجماعهًْ»، ابوهریره با معاویه وارد کوفه شد. ابوهریره به مسجد رفت و در آنجا خطبه ایراد کرده، گفت:
«یا أهل العراق، أتزعمون أنّی أکذب علی‌الله و رسوله، وأحرق نفسی بالنار؟! والله لقد سمعت رسول‌الله… یقول: «إنّ لکل نبّی حرما و إنّ حرمی بالمدینه ما بین عَیْر إلی ثور، فمن أحدث فیها حدثا فعلیه لعنه الله و الملائکه والناس أجمعین» و أشهد بالله أنّ علیّا أحدث فیها»
خبر به گوش معاویه رسید؛ ابوهریره را جایزه داد، اکرام کرد و او را امیر مدینه قرار داد.([۱۹])
۹ـ ۴ـ خوشحالی مروان حکم از کشته شدن امام حسین(علیه السلام):
عبیدالله بن زیاد به مدینه نوشت که ما کار حسین(علیه السلام) بساختیم. مروان خبردار شد و گفت:
یا حبّذا بردُک فی الیدین               وحُمرهٌ تجری علی الخدین
کأنّما بتّ بمسجدین
پس به قبر رسول خدا(صل الله علیه و آله) اشاره کرد و گفت: «یومٌ بیوم بدر»([20]).
۱۰ـ ۴ـ روایت شأن نزول آیه‌ی قرآن در مذمت علی(علیه السلام):
معاویه به «سمرهًْ بن جُندب» 000/100 درهم داد تا بگوید: آیه‌ی {ومن الناس من یعجبک قوله فی الحیاه الدنّیا ویُشهد الله علی ما فی قلبه وهو ألدّ الخصام * وإذا تولّی سعی فی الأرض لیفسد فیها ویهلک الحرث والنسل والله لایجب الفساد}([۲۱]) درباره‌ی علی(علیه السلام) و آیه‌ی {ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله}([۲۲]) درباره‌ی ابن‌ملجم نازل شده است.
سمره به صد هزار راضی نشد؛ معاویه ۰۰۰/۲۰۰ پیشنهاد کرد، باز راضی نشد؛ ۰۰۰/۳۰۰ پیشنهاد داد، راضی نشد؛ ۰۰۰/۴۰۰ داد، پذیرفت.([۲۳])
۱۱ـ ۴ـ تجاهل معاویه نسبت به فضائل امام(علیه السلام):
در سال ۵۵ هجری یعنی پانزده سال پس از جنگ صفین و شهادت امیر المؤمنین(علیه السلام)، زمانی که معاویه از سعد بن ابی‌وقاص می‌پرسد چرا همراه ما با علی نجنگیدی؟ سعد پاسخ داد که: «ما کنت لاُقاتل رجلاً قال له رسول‌الله صلی‌الله علیه وسلم «انت منّی بمنزله هارون من موسی غیر أنّه لانبی بعدی». معاویه به سعد می‌گوید: چه کسی این را با تو شنیده؟ سعد می‌گوید: فلان و فلان و ام‌سلمه. معاویه می‌گوید: «أما إنّی لو سمعته منه صلی‌الله علیه وسلم لما قاتلت علیّا»([24])
هرچند معاویه به دروغ وانمود می‌کرد که این روایت را نشنیده؛ لیکن از این داستان، نخست، اهمیت نقش روایات فضائل به خوبی دانسته می‌شود؛ و دوّم اهمیت تدوین و نشر احادیث؛ چه آنکه اگر از تدوین حدیث و نشر آن جلوگیری نمی‌شد دیگر معاویه نمی‌توانست ادعای نادانی نسبت به این روایت کند.
۱۲ـ ۴ـ شادی معاویه در قتل امام حسن(علیه السلام):
اینکه امام حسن(علیه السلام) به دسیسه‌ی معاویه مسموم و شهید شدند از متواترات تاریخی است. او نه تنها امام(علیه السلام) را به واسطه‌ی همسر ایشان می‌کشد، بلکه در مرگ ایشان نیز از خود شادمانی نشان می‌دهد که این نشان دهنده‌ی اوج دشمنی معاویه و حزب اموی با اهل‌بیت(علیهم السلام) است.
در تاریخ می‌خوانیم که او از شدت خوشحالی در مرگ امام(علیه السلام) سجده‌ی شکر بجا می‌آورد: «لمّا بلغ معاویه موت الحسن بن علیّ خرّ ساجدا لله!!»([25])
۱۳ـ ۴ـ جلوگیری مروان از دفن امام حسن(علیه السلام) در کنار پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله):
در هنگام دفن امام(علیه السلام) در خانه‌ی پیامبر(صل الله علیه و آله) مروان که قلبی مالامال از بغض علی(علیه السلام) و آل علی(علیهم السلام) دارد؛ از این کار جلوگیری می‌کند و می‌گوید: «ما کنت لأدع ابن أبی تراب یدفن مع رسول‌الله، قد دفن عثمان بالبقیع…»([26]) مروان لفظ «ابی‌تراب» را به قصد اهانت به علی(علیه السلام) به کار می‌برد.
۱۴ـ ۴ـ زیاد بن ابیه و کشتن شیعیان آل علی(علیه السلام):
او که والی کوفه و بصره بود هرکه را که از دوستداران و شیعیان اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌دید یا می‌کشت یا زندانی می‌کرد و حتی خانه‌های ایشان را نیز خراب می‌کرد.([۲۷])
در تاریخ می‌خوانیم:
«بلغ الحسنَ بن علی، أن زیادا یتتبّع شیعه علی بالبصره فیقتلهم…»([28])
زیاد، نخستین کسی بود که والی کوفه و بصره، باهم شد: «وهو أوّل من جُمع له المصران»([29])
زیاد، شش ماه در کوفه بود و شش ماه در بصره زمانی که به کوفه می‌رفت «سمرهًْ بن جندب» را به جای خود می‌نشاند. سمره نیز به غلامان حلقه به‌گوش معاویه در بصره بود به کوفه می‌رفت و در شش ماهی که زیاد در کوفه بود به بصره.([۳۰])
از جمله کسانی که به وسیله‌ی زیاد کشته شدند «حجر بن عدی» و «عمرو بن حمق»اند. طبری داستان آنها را در تاریخ خود آورده است.([۳۱])
علت اصلی کشته‌شدن حجر این بود که «مغیرهًْ بن شعبه» که پیش از زیاد والی کوفه بود از حضرت علی(علیه السلام) بد می‌گفت و حجر تاب این سخنان را نمی‌آورد و اعتراض می‌کرد.
طبری می‌گوید:
«إنّ معاویه بن أبی‌سفیان لما ولی المغیره بن شعبه الکوفه فی جمادی سنه إحدی وأربعین (۴۱ ه.ق) دعاه، فحمد الله و أثنی علیه ثم قال: أمّا بعد… لاتتحمَّ عن شتم علیّ وذمّه و الترحم علی عثمان و الاستغفار له و العیب علی أصحاب علیّ و الاقصاء لهم وترک الاستماع منهم، وبإطراء شیعه عثمان رضوان‌الله علیه والإدناء لهم والاستماع منهم…»([32])
مغیره نیز همه‌ی اینها را مو به مو اجرا می‌کرد. پس از مغیره که زیاد والی کوفه شد؛ او نیز همین کار را می‌کرد. عمرو نیز در ادامه‌ی جریان حجر کشته شد. او یکی از اصحاب بزرگ بود که پس از کشتن او، سر از تنش جدا کردند و آن را برای معاویه فرستادند و گویند که این نخستین سری است که در اسلام حمل شد و از جایی به جای دیگر برده شد. زیاد، حجر و یارانش را به شام فرستاد و تا آخرین لحظات از آنها خواسته می‌شد که از علی(علیه السلام) بیزاری جویند و او را لعن کنند تا زنده بمانند؛ ولی آنها این کار را نکردند و بالاخره آن بزرگوار و یارانش را در «مرج عذرا» یعنی همان جایی که خودش آنرا فتح کرده بود به شهادت رساندند.
دیگر از کسانی که به وسیله‌ی زیاد کشته شدند و جرمشان دوستی علی و آل علی(علیه السلام) بود و به اصطلاح شیعه‌ی علی(علیه السلام) بودند «مسلم بن زیمر» و «عبدالله بن نُجّی»اند.
در «کتاب المحبّر» می‌خوانیم:
«وصلب زیاد بن أبیه (مسلم) بن زیمر، و (عبدالله) بن نُجیَ الحضرمیّین علی أبوابهما أیّاما بالکوفه. وکانا شیعیّین. و ذلک بأمر معاویه. وقد عدّهما الحسین بن علیّ رضی‌الله عنهما علی معاویه فی کتابه إلیه: «ألست صاحب حجر و الحضرمیین اللذین کتب إلیک ابن سمیه أنهما علی دین علیّ و رأیه، فکتبت إلیه من کان علی دین علیّ و رأیه فاقتله و امثل به، فقتلهما ومثل بأمرک بهما؟ و دین علیّ و ابن عم علیّ الذی کان یضرب علیه أباک ـ یضربه علیه أبوک، أجلسک مجلسک الذی أنت فیه. ولو لا ذلک کان أفضل شرفک و شرف أبیک تجشم الرحلتین اللتین بنا منّ الله علیک بوضعهما عنکم…»([33])
اینها همه گوشه‌ای از آن چیزی است که در زمان زیاد و معاویه بر اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان و دوستداران آنها گذشت. در زمان معاویه و پیش از شهادت امیر المؤمنین(علیه السلام) مالک اشتر و محمد بن أبی‌بکر نیز به دسیسه‌های معاویه کشته شدند.
پس از مرگ معاویه و روی کار آمدن یزید نیز، وضع همان بود که گذشت. امام حسین(علیه السلام) با آن وضع فجیع در کربلا شهید شد و اهل‌بیت(علیهم السلام) به اسیری گرفته شدند و در شهرهای اسلامی آنها را گرداندند و خارجیان خواندند.
پس از آن فتنه‌ی ابن زبیر به‌پا خواست. پس از مروان و عبدالله بن زبیر که کار به دست عبدالملک رسید و خیالش از کابوس وحشتناک عبدالله آسوده گشت بار دیگر فشارها بر اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان با شدتی دوچندان آغاز شد.
۱۵ـ ۴ـ عبدالملک، حجاح و سیاست اموی:
اگر معاویه نزدیک به بیست سال تمام قدرت مطلق را دردست داشت؛ عبدالملک مروان ـ ششمین حاکم اموی ـ نیز بیش از بیست سال درگیر کشمکش با عبدالله بن زبیر بود که در فاصله‌ی سال‌های ۶۱ـ ۷۳ ه.ق خلیفه‌اش می‌خواندند.
در سال ۷۳ ه.ق که همه سرزمین‌های اسلامی زیر پرچم حکومت اموی ـ مروانی عبدالملک درآمد بار دیگر سیاست معاویه به وسیله‌ی او، این بار به واسطه‌ی «حجاح»([34]) ـ به جای زیاد بن ابیه ـ پیگیری شد.
عبدالملک، پس از پدرش مروان، حجاح را روانه‌ی حجاز کرد تا کار عبدالله بن زبیر را بسازد. حجاح از عهده‌ی این کار به خوبی برآمد و کار عبدالله بساخت. پس از آن عبدالملک، حجاج را زمامدار عراق کرد([۳۵]).
پس از مرگ عبدالملک، پسرش «ولید» روی‌کار آمد (۸۶ـ ۹۶ ه.ق).
سی سال حکومت عبدالملک و ولید را می‌توان عصر اختناق برای اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان دانست. امام علی بن الحسین و محمد بن علی‘ در این دوران زندگی می‌کردند.
بنی‌امیه، حسین بن علی(علیه السلام) را کشته بودند و وحشتی عجیب در دلها ایجاد کرده بودند. مردم می‌اندیشیدند بنی‌امیه که از کشتن امام حسین(علیه السلام) که از بزرگان صحابه و فرزند رسول خدا(صل الله علیه و آله) و خامس اصحاب کسا بود، نگذشتند؛ حتما از ریختن خون آنان و نیز سایر اهل‌بیت(علیهم السلام)، باکی ندارند.
اندیشه‌ی مردم درست بود. نشانه‌ی آن هم کشتار فجیع اهل مدینه بود که به واقعه‌ی «حرّه» مشهور است.([۳۶])
آری! امامت امام زین‌العابدین(علیه السلام) در چنین جوی آغاز شد که شیعیان پراکنده شده بودند و دیگر امیدی به آنها نبود. امام(علیه السلام) نیز امامت را به صورت مخفی و همراه با تقیه‌ی شدید دنبال می‌کرد.
«مسعودی»([37]) می‌گوید:
«وقام ابومحمد علی بن الحسین(علیه السلام) بالأمر مستخفیا علی تقیه شدیده فی زمان صعب»([38])
امام سجاد(علیه السلام) می‌فرمود:
«ما بمکه والمدینه عشرون رجلاً یحبّنا»([39])
۱۶ـ ۴ـ حجاح؛ زیاد بن ابیه دوّم:
حجاح که از غلامان حلقه به گوش عبدالملک و ولید بود همچون خود عبدالملک فردی سفاک و خونریز بود. مسعودی درباره‌ی عبدالملک می‌گوید:
«… وکان له إقدام علی الدماء، وکان عمّاله علی مثل مذهبه، کالحجّاج بالعراق، والمهلّب بخراسان، وهشام بن إسماعیل بالمدینه، وغیرهم بغیرها، وکان الحجاح من أظلمهم وأسفکهم للدماء…»([40])
ولید هم مانند پدر و به سفارش او فردی خونریز بود. مسعودی می‌گوید:
«.. دخل الولید علی أبیه عبدالملک عند وفاته، فجعل یبکی علیه… انّ عبدالملک نظر إلی الولید و هو یبکی علیه عند رأسه فقال: یا هذا، أحنین الحمامه؟ إذا أنا متُّ فشمّر و اتزْر، والبس جلد نمر، وضع سیفک علی عاتقک، فمن أبدی ذات نفسه لک فاضرب عنقه…([۴۱]). کان الولید جبارا عنیدا، ظلوما غشوما…»([42]).
در اینجا به جنایات حجاج می‌پردازیم؛ چرا که او آنقدر جنایت کرد که جنایات دیگر مزدوران حاکمان مروانی را کم‌رنگ کرد. البته نباید از جنایات دیگر مزدوران مانند «هشام بن اسماعیل» غافل شد.
ابن سعد در «طبقات» می‌گوید:
«… کان هشام بن إسماعیل یؤذی علی بن حسین و أهل بیته، یخطب بذلک علی المنبر، وینال من علیّ&…»([43])
آری! همین آزارها نسبت به اهل‌بیت(علیهم السلام) بود که امام زین‌العابدین(علیه السلام) را واداشت تا این سخنان را بر زبان آورد:
«… أصبحنا فی قومنا بمنزله بنی إسرائیل فی آل‌فرعون، إذ کونوا یُذبّحون أبناءهم ویستحیون نساءهم، وأصبح شیخنا وسیّدنا یُتقرّب إلی عدوّنا بشتمه أو سبّه علی المنابر، وأصبحت قریش تَعُدّ أنّ لها الفضل علی العرب لأنّ محمّدا صلی‌الله علیه وسلم منها، لایُعدّ لها فضلٌ إلاّ به، وأصبحت العربُ مقرّه لهم بذلک، وأصبحت العرب تَعُدّ أنّ لها الفضل علی العجم لأنّ محمدا صلی‌الله علیه وسلم منها لایُعَدّ لها فضل إلاّ به، وأصبحت العجم مقرّه لهم بذلک. فلئن کانت العرب صدقت أنّ لها الفضل علی العجم وصدقت قریش أنّ لها الفضل علی العرب لأنّ محمدا صلی‌الله علیه وسلم منها، إنّ لنا أهل‌البیت الفضل علی قریش لأنّ محمّدا صلی‌الله علیه وسلم منّا، فاصبحوا یأخذون بحقّنا ولا یعرفون لنا حقّا. فهکذا أصبحنا إذ لم تعلم کیف أصبحنا.
قال([۴۴]): فظننت أنّه أراد أن یُسمِع من فی البیت»([45])
این سخنان را امام(علیه السلام) در پاسخ به «منهال» که به ایشان گفته بود: «کیف أصبحت أصلحک الله؟»، بیان فرمودند.
امام محمد بن علی باقر‘ نیز در سخنانی، آنچه را که از غاصبان خلافت اهل‌بیت(علیهم السلام) بر آنها آمده، این‌چنین بیان می‌کنند:
«… قال لبعض أصحابه: یا فلان، ما لقینا من ظلم قریش إیّانا وتظاهرهم علینا وما لقی شیعتنا ومحبونا من الناس!
إنّ رسول‌الله(صل الله علیه و آله) قُبض وقد أخبر أنّا أولی النّاس بالناس، فتمالأت علینا قریش حتّی أخرجت الأمر عن معدنه، واحتجّت علی الأنصار بحقّنا وحجّتنا، ثمّ تداولتْها قریش، واحدٌ بعد واحد، حتی رجعت إلینا، فنکثت بیعتنا و نصب الحرب لنا… ثم لم نزل ـ أهل البیت ـ نُستَذَلّ و نُستضام ونقشی و نمتهن و نحرم و نقتل ونَخاف ولا نأمن علی دِمائنا و دماء أولیاءنا. و وجود الکاذبون الجاحدون لکذبهم وجحودهم موضعا یتقرّبون به إلی أولیائهم وقضاه السوء و عمّال السوء فی کلّ بلده؛ فحدّثوهم بالأحادیث الموضوعه المکذوبه و روَوْا عنّا مالم نقله ومالم نفعلْه لیبغْضونا إلی الناس، وکان عُظْمُ ذلک و کُبره زمنَ معاویه بعد موت الحسن(علیه السلام)، فقتلت شیعتنا بکل بلده، وقطعت الأیدی والأرجل علی الظّنّه، و کان من یذکر بحبّنا والإنقطاع إلینا سُجن أو نهب ماله، أو هُدمت دارُه، ثم لم یزل البلاء یشتدّ و یزداد إلی زمان عبیدالله بن زیاد قاتل الحسین(علیه السلام)، ثم جاء الحجاج فقتلهم کلّ قِتْله و أخذهم بکلّ ظنّه و تهمه، حتّی إنّ الرجل لیقال له: زندیق أو کافر، أحبّ إلیه من أن یقال: شیعه علیّ، وحتّی صار الرجل الذی یذکر بالخیر ـ و لعلّه یکون ودعاء صدوقا ـ بحدّث بأحادیث عظیمه عجیبه من تفضیل بعض من قد سَلَف من الولاه، ولم یخلق الله تعالی شیئا منها ولا کانت ولا وقعت و هو یحسب أنّه حقٌّ، لکثره من قد رواها ممّن لم یعرف بکذب ولا بقلّه ودع»([46]).
سخنان امام(علیه السلام) دیگر جای هیچ‌گونه سخن را باقی نمی‌گذارد؛ با این همه به برخی از جنایات حجاج اشاره می‌شود؛ پیش از آن و برای بیشتر فهمیدن سخنان امام باقر(علیه السلام) به نقل سخنان «علی بن محمد مداینی»([47]) در «کتاب الأحداث» که ابن ابی‌الحدید آنها را آورده، می‌پردازیم:
«… کتب معاویه نسخه واحده إلی عمّاله بعد عام الجماعه: أنا برئت الذمّه ممن روی شیئا من فضل أبی تراب و أهل بیته، فقامت الخطباء فی کلّ کوره وعلی کلّ منبر، یلعنون علیّا و یبرأون منه و یقعون فیه وفی أهل‌بیته؛ وکان أشدّ بلاء حینئذ أهل الکوفه؛ لکثره مَن بها من شیعه علیّ(علیه السلام)، فاستعمل علیهم زیاد بن سمیّه… فکان یتتبّع الشیعه وهو بهم عارف؛ لأنّه کان منهم أیّام علی(علیه السلام)؛ فقتلهم تحت کل حَجَر ومَدَر، وأخافهم، وقطع الأیدی والأرجل و سَمَل العیون وصلبهم علی جذوع النخل…
و کتب معاویه إلی عمّاله فی جمیع الآفاق: ألا یجیزوا لأحدٍ من شعیه علیّ و أهل‌بیته شهاده، وکتب إلیهم: أن أنظروا من قبلکم من شیعه عثمان و محبّیه و أهل ولایته، والذین یروون فضائله ومناقبه، فأدنوا مجالسهم وقرّبوهم و أکرموهم، واکتبوا لی بکلّ ما یروی کلّ رجل منهم و اسمه و اسم ابیه وعشیرته.
ففعلوا ذلک، حتی أکثروا فی فضائل عثمان و مناقبه… فلیس یجی‌ء أحد مردود من الناس عاملاً من عمّال معاویه، فیروی فی عثمان فضیله أو منقبه إلاّ کتب اسمه و قرّبه وشفّعه…
ثم کتب إلی عمّاله: أن الحدیث فی عثمان قد کثرُ و فَشا… فإذا جاءکم کتابی هذا فادعوا الناس إلی الروایه فی فضائل الصحابه والخلفاء الأولین، ولا تترکوا خبرا یرویه أحدٌ من المسلمین فی أبی تراب إلاّ و تأتونی بمناقصٍ له فی الصحابه…
… فرویت أخبار کثیره فی مناقب الصحابه مفتعله لاحقیقه لها… فعلّموا صبیانهم و غلمانهم من ذلک الکثیر الواسع حتّی رووه و تعلّموه کما یتعلّمون القرآن، و حتی علّموه بناتهم و نساءهم و خدمهم و حشمَهم…
ثم کتب إلی عماله نسخه واحده إلی جمیع البلدان: انظروا من قامت علیه البیّنه أنّه یحب علیّا و أهل بیته، فامحوه من الدیوان و أسقطوا عطاءه ورزقه…
… فظهر حدیث کثیر موضوع و بهتان منتشر ومضی علی ذلک الفقهاء والقضاه والولاه…
… حتی انتقلت تلک الأخبار والأحادیث إلی أیدی الدیانین الذین لایستحلّون الکذب والبهتان فقبلوها و رووها و هم یظنّون أنّها حق، ولو علموا أنّها باطله لما رووها ولا تدیّنوا بها…
فلم یزل الأمر کذلک حتی مات الحسن بن علی(علیه السلام)، فازداد البلاء والفتنه، فلم یبق أحدٌ من هذا القبیل إلاّ هو خائف علی دمه، أو طرید فی الأرض. ثم تفاقم الأمر بعد قتل الحسین(علیه السلام) وولّی عبدالملک بن مروان فاشتدّ علی الشیعه وولّی الحجاح بن یوسف فتقرّب إلیه أهل النّسک والصلاح والدّین ببغض علیّ و موالاه أعدائه… فأکثروا فی الروایه فی فضلهم و سوابقهم و مناقبهم، وأکثروا من البغض من علیّ(علیه السلام) و عیبه والطعن فیه و الشنأن له…»([48]).
ابن ابی‌الحدید در ادامه‌ی این نقل قول می‌گوید:
«و قد روی ابنُ عرفه المعروف بنفطویه ـ و هو من أکابر المحدّثین و أعلامهم ـ فی تاریخه… إنّ اکثر الأحادیث الموضوعه فی فضائل الصحابه افتُعلت فی أیّام بنی أمیه تقربا إلیهم بما یظنّون أنّهم یُرغمون به أنوف بنی هاشم»([49]).
با این مقدمه به جنایات حجاج می‌پردازیم.
ابن عساکر در تاریخش به بیان جنایات او پرداخته و حدود نود صفحه درباره او نوشته است. ابن عساکر داستانی از فریبکاری حجاج نقل می‌کند؛ او می‌گوید: آنگاه که سپاه حجاج، عبدالله بن زبیر را در مسجد الحرام محاصره کرده بودند، سپاهیان حجاج از روی کوه «ابی‌قبیس» با منجنیق کعبه و مسجدالحرام را سنگباران می‌کردند و این رجز را می‌خواندند:
خطاره مثل الفنیق المزبد               أرمی بها عوّاذ هذا المسجدِ
که ناگهان صاعقه‌ای آمد و آنها را هلاک کرد. دیگر سپاهیان ترسیده، از سنگباران کردن کعبه سرباز زدند؛ پس حجاج خطبه‌ای خواند و گفت:
«ألم تعلموا أن بنی إسرائیل کانوا إذا قربوا قربانا فجاءت نار فأکلتها علموا أنه قد تقبّل منهم، و إن لم تأکلها قالوا لم تقبل. فلم یزل یخدعهم حتی عادوا فرموا…»([50])؟!
حجاح زمانی که وارد کوفه شد، خطبه‌ای خواند و گفت:
«… وإنّی لأدی رؤوسا قد أیعت وقد حان قطافها»([51])
یعنی من سرهایی را می‌بینم که رسیده‌اند و زمان چیدنشان است! روشن است که حجاج چه سرهایی را می‌گوید. سرهایی که در آنها هوای علی بن ابی‌طالب(علیهم السلام) و دشمنی بنی‌امیه بود. حجاج پس از کشتن ابن زبیر، به مدینه رفت؛ چرا که عبدالملک او را والی هر دو شهر قرار داده بود. زمانی که به مدینه وارد شد، مردم آن‌جا را بسیار اذیت کرد و آنها را خوار ساخت.
در تاریخ می‌خوانیم:
«… فلما قدم المدینه أقام بها شهرا و شهرین فأساء إلی أهلها و استخفّ بهم و قال: أنتم قتله أمیر المؤمنین عثمان…»([52])
او بر دست گروهی از صحابه با سرب، داغ نهاد و هدف او خوار کردن آنها بود:
«… و ختم أیدی جامعه من الصحابه بالرصاص استخفافا بهم کما یفعل بأهل الذمّه، منهم جابر بن عبدالله و أنس بن مالک و سهل بن سعد»([53])
او هنگام ترک مدینه چنان به قبر و منبر و شهر رسول خدا(صل الله علیه و آله) اهانت کرد که هر مسلمانی را شرمنده می‌کند:
«.. ثم عاد إلی مکه، فقال حین خرج منها: الحمدلله الذی أخرجنی من أم نتن أحلها أخبث بلدٍ وأغشه لأمیر المؤمنین وأسدهم له علی نعمه الله، والله لولا کانت تأتینی کتب أمیر المؤمنین فیهم، لجعلتها مثل جوف الحمار، أعوادا یعودون بها، ورمه قد بلیت، یقولون: منبر رسول‌الله و قبر رسول‌الله…»([54])
ابن قتیبه می‌گوید:
حجاح در روز جمعه وارد بصره شد و در همان روز سرها را از تن‌ها جدا کرد. او در همان روز خطبه ایراد کرد و گفت:
«… أیها الناس إنّ أمیر المؤمنین عبدالملک، أمیر استخلفه الله فی بلاده و ارتضاه إماما علی عباده، وقد ولاّنی مصرکم و تسمه فیئکم… وأخبرکم أنه قلدنی بسیفین… سیف رحمه و سیف عذاب و نقمه؛ فأمّا سیف الرّحمه فسقط منّی فی الطریق، و أما سیف النقمه فهو هذا… فقتل منهم بضعه و سبعین ألفا، حتی سالت الدّماء، إلی باب المسجد وإلی السلک»([55])
او بسیاری از شیعیان آل علی(علیه السلام) مانند کمیل بن زیاد نخعی، قنبر غلام علی(علیه السلام)، عبدالرحمن بن ابی لیلای انصاری، یحیی بن ام‌طویل و سعید بن جبیر را کشت و دست و پا برید.
حجاح در ۹۵ ه.ق در ۵۴ سالگی هلاک شد. او بیست سال زمامدار عراق بود. ۰۰۰/۱۲۰ نفر بر اثر شکنجه‌های او و مأمورانش در زندانها کشته شدند و اینها غیر از کسانی بودند که در جنگهای او و به وسیله‌ی سپاهیان کشته شدند. زمانی که مُرد ۰۰۰/۵۰ مَرد در زندان‌های عراق بودند؛ ۰۰۰/۳۰ زن نیز در زندانها بودند که ۰۰۰/۱۶ تن از آنها عریان بودند. او زنان و مردان را در یک زندان قرار داده بود، در حالی که میان آنها پرده‌ای نبود. زندانیان از گرمی آفتاب و از سرمای زمستان و باران در امان نبودند.
آری! حجاج حکومت رعب و وحشت را در عراق برپا کرده بود؛ دیگر حاکمان عبدالملک و ولید نیز این‌گونه بودند؛ و روشن است که در این چنین فضایی مجالی برای ذکر فضائل اهل‌بیت(علیهم السلام) باقی نمی‌ماند.
۱۷ـ ۴ـ حکومت هشام بن عبدالملک:
یکی از مروانیان که حکومتش به درازا کشید، «هشام» است. پس از مرگ ولید در ۹۶ ه.ق ، برادرش سلیمان بن عبدالملک روی کار آمد. او بیش از سه سال حکومت نکرد (۹۶ـ ۹۹ ه.ق). پس از او عمر بن عبدالعزیز به حکومت رسید. او نیز زیاد دوام نیاورد و پس از دو سال در ۱۰۱ ه.ق درگذشت.([۵۶])
پس از وی یکی دیگر از فرزندان عبدالملک به نام یزید چهار سال بر تخت نشست (۱۰۱ـ ۱۰۵ ه.ق) و بعد نوبت به هشام رسید. او را از ۱۰۵ تا ۱۲۵ ه.ق خلیفه می‌خواندند؛ یعنی بیست سال تمام.
امام باقر(علیه السلام) عمده‌ی دوران امامت خود را در زمان هشام گذراند. هشام مقتدرانه حکومت کرد؛ از این‌رو وضع همان‌گونه بود که گذشت. پس از مرگ هشام بود که کم‌کم بنی‌امیه رو به ضعف گزاردند و مردم چهار تن دیگر از آنها را خلیفه خواندند:
۱ـ ولید بن یزید بن عبدالملک (۱۲۵ـ ۱۲۶ ه.ق)
۲ـ یزید بن ولید (۱۲۶ ه.ق)
۳ـ ابراهیم بن ولید (تنها ۷۰ روز از ۱۲۶ ه.ق)
۴ـ مروان بن محمد (۱۲۶ـ ۱۳۲ ه.ق).
درست است که در دوران عمر بن عبدالعزیز کمی وضع بهتر شد؛ ولی دولت مستعجل بود و پس از او و با روی کار آمدن یزید و هشام بار دیگر ورق برگشت و باز ظلم و جنایت بود که نسبت به اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان ایشان روا می‌داشتند.
در ۱۳۲ ه.ق با کشته شدن مروان حمار، طومار خلافت اموی، مروانی، پیچیده شد.
پس از امویان عباسیان روی کار آمدند. اکنون باید دوران آن تا تدوین صحاح را بررسی کرد تا بدانیم صحاح در چه محیطی گردآوری شده‌اند.
 

[۱]) بنگرید که امام(علیه السلام) چگونه به فضائل اهل‏بیت(علیهم السلام) اشاره مى‏کند.

[۲]) شرح نهج‏البلاغه؛ إبن ابی الحدید؛ ج۱، ص۱۴۲.

[۳]) همان؛ ص۱۵۶.

[۴]) ألإمامه والسیاسه؛ إبن قتیبهًْ؛ ج۱، ص۸۰.

[۵]) همان؛ ص۸۴.

[۶]) شرح نهج‏البلاغه؛ ج۱، ص۱۵۸.

[۷]) همان؛ ص۱۶۳.

[۸]) همان؛ ص۴۷۴؛ (ج ۴، ص۵۷، فصل فى ما روى من سب معاویه و… دار احیاء الکتب العربیهًْ). (محقق)

[۹]) همان.

[۱۰]) همان؛ ص۴۷۵.

[۱۱]) همان.

[۱۲]) همان.

[۱۳]) شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۴، ص۶۱، فصل فى ماروى من سب معاویه و…، داراحیاء الکتب العربیه. (محقق)

[۱۴]) ۶۱ـ ۷۳ هـ.ق.

[۱۵]) همان؛ ص۴۷۷، (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۴، ص۶۲، فصل فى ما روى من سب معاویه و حزبه لعلى(علیه السلام)، و ج۲۰، ص۱۴۸، داراحیاء الکتب العربیه، به نقل از مروج الذهب، ج۳، ص۹۹). (محقق)

[۱۶]) همان.

[۱۷]) شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۴، ص۶۴، فصل فى ذکر الاحادیث الموضوعه. (محقق)

[۱۸]) نک: شرح نهج‏البلاغه؛ ج۱، ص۴۷۷ـ ۴۸۸. (ج ۴، ص۶۴، فصل فى ذکر الاحادیث الموضوعه فى ذم على(علیه السلام) داراحیاء الکتب العربیه). (محقق)

[۱۹]) همان؛ ص۴۷۹. (ج ۴، ص۶۷، فصل فى ذکر الاحادیث الموضوعه فى ذم على(علیه السلام) داراحیاء الکتب العربیه).

[۲۰]) همان؛ ص۴۸۱. (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۴، ص۷۲، فصل فى ذکر الاحادیث الموضوعه فى ذم على(علیه السلام)، داراحیاء الکتب العربیه). (محقق)

[۲۱]) بقره / ۲۰۴ و ۲۰۵.

[۲۲]) بقره / ۲۰۷.

[۲۳]) همان.

[۲۴]) شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۲، ص۲۶۴، قصهًْ التحکیم…، داراحیاء الکتب العربیهًْ ـ البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۸۴، فضالهًْ بن عبید الانصارى الاوسى، داراحیاء التراث العربى، بیروت. (محقق)

[۲۵]) مروج الذهب، ج۲، ص۳۳۹، فى ترجمهًْ الامام الحسن(علیه السلام) و تحت الرقم ۱۵۵. (محقق)

[۲۶]) تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، ج۱۳، ص۲۸۸، الحسن‌بن على‌بن ابى طالب(علیه السلام)، دارالفکر، بیروت. (محقق)

[۲۷]) مختصر تاریخ دمشق؛ ابن منظور، ج۹، ص۸۶.

[۲۸]) همان؛ ص۸۸.

[۲۹]) همان؛ ص۷۲.

[۳۰]) تاریخ الأمم والملوک؛ الطبرى؛ ج۶، ص۱۶۱.

[۳۱]) همان؛ ص۱۶۸.

[۳۲]) همان.

[۳۳]) ص۴۷۹ (این کتاب نوشته‏ى أبی جعفر محمد بن حبیب ابن امیهًْ بن عمرو الهاشمی البغدادى متوفى به سال ۲۴۵هـ.ق است؛ به روایت أبی سعید الحسن بن الحسین السّکری).

[۳۴]) حجاج‌بن یوسف بن الحکم… بن سعد بن عوف بن ثقیف تاریخ مدینهًْ دمشق؛ ابن عساکر؛ ج۱۲، ص۱۱۳.

[۳۵]) همان.

[۳۶]) ذیحجه سال ۶۳ هـ.ق.

[۳۷]) ابوالحسن علی بن الحسین بن علی الهذلی م ۳۴۶ هـ.ق.

[۳۸]) اثبات الوصیه؛ ص۱۶۸.

[۳۹]) بحارالانوار، ج۳۴، ص۲۹۷، باب الرابع و الثلاثون، شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج۴، ص۱۰۴، فصل فى ذکر المنحرفین عن على(علیه السلام)، داراحیاء الکتب العربیهًْ. (محقق)

[۴۰]) مروج الذهب ومعادن الجوهر؛ ج۳، ص۹۱.

[۴۱]) همان؛ ص۱۶۰.

[۴۲]) همان؛ ص۱۵۷.

[۴۳]) ج۵، ص۲۲۰ دار صادر.

[۴۴]) گوینده «منهال بن عمرو» است.

[۴۵]) همان؛ صص ۲۱۹ـ ۲۲۰.

[۴۶]) شرح نهج‏البلاغه؛ ابن ابى‏الحدید؛ ج۳، صص ۲۷۹ـ ۲۸۰.

[۴۷]) … أبوالحسن الإخباریّ صاحب التصانیف… وهو صاحب الأخبار… فقال أحمد بن أبی خَیْثمه: کان أبى وابن معین و مصعب الزبیرى یجلسون على باب مصعب، فمرّ رجل… فسلم و خصّ بسلامه یحیى، فقال له: یا أبا الحسن! أالى أین؟ قال: إلى دار هذا الکریم الذی یملأ کُمىّ دنانیر و دراهم: إسحاق الموصلی. فلما وَلىّ قال یحیى: ثقه ثقه ثقه. فسألت أبی مَن هذا؟ فقال: هذا المدائنی. مات المدائنى سنه ۲۲۴ أو ۲۲۵ هـ.ق عن ۷۳ سنه؛ میزان الاعتدال؛ الذهبی؛ ج۳، ص۱۵۳.

[۴۸]) همان؛ صص ۲۸۰ـ ۲۸۱.

[۴۹]) همان؛ ص۲۸۱.

[۵۰]) ج۱۲، ص۱۲۰، شماره ۱۲۱۷.

[۵۱]) الکامل فی التاریخ؛ ابن الأثیر؛ ج۴، ص۱۳۸.

[۵۲]) همان، ص۱۲۷.

[۵۳]) همان، ص۱۲۸.

[۵۴]) همان.

[۵۵]) الامامه والسیاسه؛ ج۲، ص۳۲.

[۵۶]) و شاید کشته شد؟!
منبع : اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی