رساله عملیه جامع عباسیاولین رساله ای که با همه مزایا و ویژگیهای این دوره تالیف یافته، رساله «جامع عباسی » مرحوم شیخ بهائی است. این رساله یکی از بهترین و ارزنده ترین آثار او است که در آن زمان بسیار مورد استفاده واقع شد، و اکنون نیز با اینکه بیش از سیصد سال از نگارش آن می گذرد بخوبی قابل فهم و درک است.برای آشنایی بیشتر با کتاب «جامع عباسی » توجه به نکات زیر ضروری است:الف) این رساله به زبان فارسی و دارای عبارات و جملات ساده و بسیار سلیس و روان و بدون هیچ گونه ابهام و پیچیدگی است، و به همین دلیل با گذشت زمانی طولانی هنوز قابل استفاده می باشد.ب) این کتاب علاوه بر اینکه یک دوره کامل فقه – از طهارت تا دیات – را در بردارد، در آخر باب ششم، مسائل امر به معروف و نهی از منکر را نیز به سبک جالبی بیان کرده است. از آن پس دیگر این باب در رساله های عملیه جایی نداشت، تا اینکه مرحوم آیه الله سید محسن حکیم در رساله «منهاج الصالحین » این خلل را جبران فرمود، و از آن پس جای خود را در پاره ای از رساله های عملیه باز کرد.ج) رساله جامع عباسی بیست باب دارد که پنج باب از ابواب عبادات آن تا آخر کتاب حج را، خود مرحوم شیخ بهائی(رض) نوشته است و سایر ابواب آن به قلم شاگرد مبرزش مرحوم آیه الله شیخ نظام الدین ساوجی (قدس سره) می باشد.گرچه مرحوم شیخ بهائی همت فراوانی داشت که رساله را به اتمام برساند و در دسترس عموم قرار دهد، لیکن اجل او را مهلت نداد، و پیش از پایان یافتن تالیف رساله رخ در نقاب خاک کشید از این رو شاگرد وفادارش مرحوم ساوجی این مهم را عهده دار شد، و با الحاق ۱۵ باب به رساله شیخ آن را تکمیل فرمود.د) جامع عباسی در جهان تشیع از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است، و با گذشت زمان هرگز از اهمیت آن کاسته نشده است، و همانگونه که در زمان تالیف توجه خاص و عام را به خود جلب کرده بود، اینک نیز همچنان مورد عنایت و توجه علما و فقهاست. بهترین گوه برای اثبات این مطلب این است که بسیاری از فقها برای ابراز عقاید فقهی و ارائه نظرات خود به جای تالیف کتابی مستقل، تنها به حاشیه زدن و تعلیقه نوشتن بر جامع عباسی اکتفا نمودند. نخستین حاشیه ای که بر جامع عباسی نوشته شده است، حاشیه عالم بزرگ مرحوم ملا حسینعلی اصفهانی (م ۱۲۸۶ ه.ق) می باشد.مرحوم علامه تهرانی در الذریعه می گوید: نسخه قدیمی «جامع عباسی » را که به سال ۱۰۷۹ تحریر شده بود در کتابخانه سید عبد الحسین حجت دیدم، که حاشیه مولی حسینعلی اصفهانی بر آن مکتوب بود.ه) این رساله چندین بار به چاپ رسیده، بخصوص قسمت اول آن که به قلم خود شیخ بهائی است مکررا در ایران و هندوستان به زیور طبع آراسته گردیده است. در این دوره رساله های متعدد دیگری هم نوشته شد که از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.
رساله های عملیه مرحوم مجلسی اولدومین رساله عملیه ای که در این مرحله به رشته تحریر در آمده، به خامه شاگرد شیخ بهائی، عارف وارسته و زاهد یگانه مولی محمد تقی، معروف به مجلسی اول (۱۰۰۳ – ۱۰۷۰ ه.ق) نوشته شده است. رساله وی «احکام الشریعه » نام دارد و مجموعه ای بسیار نفیس و گرانبهاست که شامل همه مسائل فقهی مورد نیاز مسلمین است و یک دوره کامل فقه از طهارت تادیات را در بر دارد، از آنجا که در این رساله فروع مختلفی عنوان شده و در طرح مسائل و تنظیم ابواب آن حسن سلیقه به کار رفته و در تالیف آن اسلوب پسندیده ای پیروی شده است، نظر فقها و مراجع بزرگ را به خود جلب کرده، تا اینکه به تعلیق و تحشیه آن پرداختند، و این عمل نشانگر اهمیت ویژه این کتاب است. از جمله کسانی که بر رساله مزبور حاشیه زده اند عبارتند از:مرحوم سید اسماعیل صدر (م ۱۳۳۷ ه.ق)مرحوم حاج سید محمد کاظم یزدی (م ۱۳۳۷ ه.ق)مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۹ ه.ق)گواینکه تالیف این رساله را به مجلسی دوم هم نسبت داده اند، ولی تاریخی که در پایان کتاب آمده مانع از صحت این انتساب است.مرحوم مجلسی اول رساله دیگری به نام «حدیقه المتقین فی معرفه احکام الدین لارتقاء مدارج الیقین » دارد، که به زبان فارسی تالیف شده و دارای یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است، در مقدمه کتاب فضیلت نماز را متذکر شده و در ابواب پنجگانه مسائل طهارت، نماز، خمس و زکات، روزه و حج و زیارت را آورده، و در خاتمه کتاب، برخی از مسائل مهم معاملات را ذکر کرده است. طبق تاریخ بعضی از نسخه های تالیف کتاب در سال ۱۰۶۴ به پایان رسیده و نخستین بار به سال ۵۶۲۱ در هندوستان چاپ شده است.رساله دیگر مرحوم مجلسی اول در باب حج است که فرزندش علامه مجلسی مؤلف بحار الانوار و فرزند دیگرش مولی عبد الله (م ۱۰۸۴ ه.ق) بر آن حاشیه زده اند. نسخه ای از این رساله به خط مؤلف، مورخ ۱۰۴۱ در کتابخانه سید علیرضا ریحانی یزدی، و میکروفیلم آن به شمار ۳۷۳۶ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
دیگر رساله های مرحله چهارمدر این دوره، رساله های متعددی نوشته دشه که به ترتیب متذکر می شویم:- رساله عملیه مرحوم آیه الله ملا محمد باقر سبزواری (م ۱۰۹۰ ه.ق) که به فارسی نوشته شده، و در مقدمه آن پاره ای از مباحث اصول دین و مسئله لزوم تقلید را ذکر کرده و در ابواب کتاب احکام ضروری عبادی را آورده است.- مناسک حج مرحوم سبزواری به زبان فارسی و در سال ۱۱۰۴ تالیف شد.- رساله «آداب الصلوه » مرحوم علامه مجلسی دوم (۱۰۳۷ – ۱/۱۱۱۰ ه.ق). این رساله نیز به زبان فارسی نوشته شده و مسائل مربوط به طهارت و نماز را در بردارد و به سال ۱۳۸۱ چاپ شده است. در مقدمه رساله مزبور مقداری از مباحث اصول عقاید و در خاتمه آن مسائل دماء ثلاثه (حیض و نفاس و استحاضه) آمده است.- رساله آداب تجهیز الاموات علامه مجلسی که به زبان فارسی و مشتمل بر مباحث ذیل است: آداب احتضار، آداب غسل، آداب تکفین، بیان نماز میت و آداب تدفین.- رساله حدود و تعزیرات علامه مجلسی که در سال ۱۱۰۲ تالیف شده و به سال ۱۲۶۲ در هندوستان به چاپ رسیده است. جالب آنکه این کتاب به طرز بی سابقه ای احکام فوق را در قالب سه هزار بیت شعر در بردارد، و شامل دو بخش است: بخش اول در حدود و تعزیرات است که هشت باب دارد، و بخش دوم در مسائل قصاص و دیات است که دو مطلب اساسی را دنبال می کند. نسخه خطی این رساله در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد موجود است.- رساله فارسی دیگری از علامه مجلسی در سه فصل: زکات، خمس، و اعتکاف.- مناسک حج اثر علامه مجلسی شامل واجبات و برخی از مستحباب حج و عمره.- دو مناسک حج دیگر از علامه مجلسی که تمامی اعمال حج را در یکی با هفتصد بیت و در دیگری با هزار بیت شعر بیان کرده است.از مرحوم علامه مجلسی رساله های دیگری هم در باب ارث و عقد نکاح و متعه و نذر و غیره موجود است که در ضمن آثار قلمی او مذکور می باشد.- رساله های مرحوم آیه الله شیخ سلیمان ماحوزی بحرانی (۱۰۷۵ – ۱۱۲۱ ه.ق) مؤلف کتابهای بلغه و معراج. وی رساله هایی در باب نماز و اوقات آن، وجوب عینی نماز جمعه و مناسک حج دارد.- در سال ۱۱۴۰ رساله ای نوشته شده بسیار نفیس و پر ارزش، حاوی فروع فراوانی در فقه از باب طهارت تا دیات، اما از آنجا که صفحه اول رساله مفقود شده مؤلف آن معلوم نیست.- رساله فارسی مرحوم آیه الله ملا مهدی نراقی کاشانی (م ۱۲۰۹ ه.ق) در ابواب عبادات. از وی رساله ای نیز در مناسک حج موجود است که در کتاب «نجوم السماء» از آن تعبیر به «المناسک المکیه » نموده است.- رساله فارسی مرحوم آیه الله ملا مهدی نراقی کاشانی (م ۱۲۰۹ ه.ق) در ابواب عبادات. از وی رساله ای نیز در مناسک حج موجود است که در کتاب «نجوم السماء» از آن تعبیر به «المناسک المکیه » نموده است.- رساله «بغیه الطالب فی معرفه المفروض و الواجب » اثر مرحوم آیه الله شیخ جعفر کاشف الغطاء (م ۸/۱۲۲۷ ه.ق) از وی رساله دیگری پیرامون مسائل تقلید و ابواب عبادات به دست آمده است. مرحوم تهرانی معتقد است که ایشان رساله ای نیز در مناسک حج تالیف کرده است.- رساله عملیه مرحوم آیه الله شیخ مبارک احسائی (م ۱۲۲۶ ه.ق) که در کتاب انوار البدرین ذکر شده است.- رساله عملیه مرحوم آیه الله شیخ محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ه.ق) صحاحب کتاب وافی.- رساله «وسیله النجاه » مرحوم آیه الله ملا احمد نراقی کاشانی (م ۵/۱۲۴۴ ه.ق) که ابواب طهارت، نماز، زکات، خمس، حج، اطعمه و اشربه و صید و ذباحه را دربر دارد، و در دو قطع به چاپ رسیده است. از ایشان رساله دیگری نیز به نام «ذخیره الابرار فی منتخب انیس التجار» موجود می باشد.- رساله «زهر الریاض » و راه نجات مرحوم آیه الله سید علی طباطبائی (۱۱۶۱ – ۱۲۳۱ ه.ق) مؤلف ریاض المسائل. این رساله به زبان فارسی نوشته شده است.- رساله عملیه مرحوم آیه الله شیخ اسماعیل دزفولی کاظمی (م ۱۲۴۷ ه.ق)- رساله فارسی «قلاده العوام فی تقلید الاحکام » اثر مرحوم آیه الله سید محمد طوسی که مشتمل است بر ابواب عبادات – به جز باب حج – و در سال ۱۲۳۹ ه.ق تالیف شده است.- رساله فارسی مرحوم آیه الله سید محمد مجاهد (م ۱۲۴۲ ه.ق) فرزند صاحب ریاض.- رساله فارسی مرحوم آیه الله میرزا یوسف طباطبائی تبریزی (م ۱۲۴۲ ه.ق) که در مقدمه آن مباحث اصول دین را متذکر شده، و در متن کتاب علاوه بر ابواب طهارت و صلوه و صوم و اعتکاف و زکات و خمس، باب امر به معروف و نهی از منکر را نیز آورده است.- رساله عملیه مرحوم سید عبد الله شبر (م ۱۲۴۲ ه.ق) مشتمل بر ابواب عبادات.- رساله عملیه مرحوم شیخ محمد تقی تهرانی (م ۱۲۴۸ ه.ق) صاحب حاشیه بر معالم.- رساله عملیه مرحوم آیه الله سید کاظم رشتی (م ۱۲۵۴ ه.ق)- رساله عملیه صاحب الفصول آیه الله مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی (م ۱۲۵۵) که در کتابخانه صدر در نجف اشرف و تهرانی در سامراء نسخه آن موجود است.- رساله فارسی «ارشاد المسترشدین فی معرفه الضروری من احکام الدین » اثر مرحوم آیه الله محمد ابراهیم کلباسی اصفهانی (م ۱۲۶۱ ه.ق) بخشی از این کتاب شامل باب طهارت تا آخر باب اعتکاف در ضمن نسخه ای در کتابخانه سید مهدی صدر موجود است. نسخه ای نیز در کتابخانه سید محمد حسن شیرازی در سامراء است که شامل نسخه فوق و اضافاتی از باب زکات تا آخر کفارات می باشد.- رساله فارسی «نخبه » مرحوم کلباسی که بنابه گفته نوه او در کتاب بدرالتمام، وی این رساله را از ارشاد المسترشدین استخراج نموده، و سپس آن را با قلمی روان و عباراتی سلیس و ساده و ترتیبی جذاب و مورد پسند تنظیم نموده و در دسترس مقلدین خود قرار داده است.- رساله عملیه مرحوم آیه الله شیخ حسن کاشف الغطاء (م ۱۲۶۲ ه.ق) صاحب کتاب انوارالفقاهه که در سال ۱۲۵۵ تالیف شده.- رساله عملیه آیه الله سید ابراهیم قزوینی (م ۱۲۶۲) صاحب ضوابط الاصول که در کتابخانه مدرسه میرزای شیرازی در سامرا موجود است و مناسک حج او که در اصفهان به سال ۱۲۶۵ به چاپ رسید.- رساله عملیه مرحوم آیه الله سید محمد حسینی زنجانی (م ۱۲۶۹ ه.ق)- رساله عملیه مرحوم آیه الله سید ابوالقاسم حسینی (م.۱۲۷۰ ه.ق) که به سال ۱۲۶۲ چاپ شد.- رساله «نجاه العباد فی یوم المعاد» اثر شیخ الفقهاء و امام المحققین حضرت آیه الله شیخ محمد حسن نجفی (۱۱۹۲/۱۲۰۰-۱۲۶۶ ه.ق) مؤلف موسوعه ارزشمند «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام » رساله «نجاه العباد» مجموعه ای بسیار گیرا و نفیس و گرانسنگ است که نکات فقهی فراوانی در بردارد. به همین جهت از زمان تالیف آن در اواخر مرحله چهارم تاکنون که دوره ششم است پیوسته مورد عنایت و توجه فقهای اسلام بوده و در محافل علمی و جلسات استفتاء مورد استفاده قرار می گرفته است.این رساله به قدری متقن و متین نوشته شده بود که وقتی مقلدین از شیخ اعظم انصاری تقاضای رساله عملیه می کردند، وی آنها را به این رساله ارجاع می داد، البته مرحوم شیخ انصاری در چند مورد که با مرحوم صاحب جواهر اختلاف فقهی داشت خود توضیح داده و فتوای خویش را ذکر کرده بود.-رساله «هدایه الناسکین » صاحب جواهر در مسائل حج.وی همچنین رساله ای از باب دماء ثلاثه و رساله مختصری پیرامون ارث دارد.- رساله نخبه مرحوم آیه الله سید علی تقی دلدار (م.۱۳۱ ه.ق) که برای نخستین بار در هند به سال ۱۳۱۴ چاپ شد.- رساله ذخیره المعاد فی تکالیف العباد مرحوم آیه الله شیخ زین العابدین بابلی (بارفروشی) مازندرانی (م. ۱۳۰۹ ه.ق)- رساله هزار مسئله مرحوم آیه الله شیخ محمد علی ثقه الاسلام اصفهانی (م ۱۳۱۸ ه.ق)- رساله «منهج الرشاد» مرحوم آیه الله شیخ جعفر شوشتری (م ۱۲۰۳ ه.ق) این رساله، رساله ای است ارزنده و گرانبها که چه در زمان خود او و چه بعد از آن دارای اهمیت خاصی بوده است.مرحوم آیه الله آخوند خراسانی و مرحوم آیه الله شیخ حسن انصاری (برادرزاده و داماد شیخ اعظم انصاری) و آیه الله شیخ محمد رضا معزی دزفولی بر آن حاشیه نوشته اند.- رساله مجمع الرسائل تالیف شوشتری که مرحوم سید اسماعیل صدر، آخوند خراسانی، طباطبائی یزدی، شیخ عبد الله مازندرانی، سید بروجردی و شیخ محمد حسین کاشف الغطاء بر آن حاشیه دارند.- رساله فارسی «مجمع المسائل » اثر مرحوم شیخ جعفر شوشتری، آیه الله بروجردی بر آن حاشیه دارد. این رساله در بروجرد چاپ شده و در کتابخانه جامعه النجف موجود است.- رساله عملیه آیه الله سید ابوالقاسم حسینی (م ۱۲۷۱ ه.ق) که به سال ۱۲۶۲ چاپ شده است.- رساله «کفایه الطالبین لاحکام الدین » نوشته مرحوم شیخ مشکور حولاوی (م ۱۲۷۲ ه.ق)- رساله مرحوم آیه الله شیخ محمد بن علی کاشف الغطاء در باب طهارت و نماز.وی رساله دیگری در باب دماء ثلاثه و احکام جنائز و رساله ای در باب روزه و نیز رساله ای در مناسک حج دارد که به تاریخ ۱۲۶۶ نوشته شده است.- رساله منتخب الرسائل العملیه نوشته آیه الله سید اسدالله شفتی (م ۱۲۹۰ ه.ق)- رساله النبده من الاحکام الشرعیه للمولی علی تهرانی (م ۱۲۹۶ ه.ق)- رساله مصباح الهدایه آیه الله محمد طاهر دزفولی (م ۱۳۱۵ ه.ق)