لطفاً در آغاز گفت وگو اشاره ای به مفهوم واژه ی «قرقیسیا»و موقعیت جغرافیایی این منطقه داشته باشید.o قرقیسیا معرّب «کرکیسیا»؛ به نوعی اسب تازی گفته می شود، که در عربی به آنها «حلّاب»گویند.(۱)قرقیسیا شهری در شمال سوریه، در طول جغرافیایی ۶۴ درجه و ۴۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه، – براساس تحدید بطلمیوس -است.(۲)این شهر در شش فرسخی رَحبه ی مالک بن طَوق، در نزدیکی «رَقّه»در استان الجزیره، بر کرانه ی رود خابو قرار دارد.(۳)خابور و بزرگ ترین رودخانه الجزیره است، که از دو طرف کوه «قراجه داغ»واقع در جنوب دیار بکر ترکیه سرچشمه می گیرد.این رود پس از عبور از بستری به طول ۳۵۰ کیلومتر درمحل قرقیسیا به فرات می ریزد.(۴)قرقیسیا در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی «دیر»(5) برکرانه ی غربی فرات، در محلّ التقای فرات و خابور قرار دارد.(۶)این شهر از چه زمانی بنا شده، چه پیشینه ی تاریخی دارد و موقعیّت فعلی آن چگونه است؟o سابقه تاریخی قرقیسیا به دوران سلاطین داستانی پیشدادی می رسد.(۷)این شهر که قبلاً «کرکیسیون» نام داشت، در سال ۳۶۳ میلادی تحت حاکمیت سلاطین ایرانی بود و لذا به نام «قرقیسیا»فرزند «تهمورث»به قرقیسیا تغییر نام داد.(۹)به سال ۱۶ق.سعد بن وقّاص سپاهی به فرماندهی عمرو بن مالک زهری به هیت و قرقیسیا فرستاد.به سال ۱۹ق.عیاض بن غنم، الجزیره را فتح کرد و حبیب بن مسلمه را به قرقیسیا فرستاد. اهالی قرقیسیا بدون جنگ و خونریزی به آغوش اسلام آمدند و حبیب «عمیربن سعد» را به عنوان والی قرقیسیا تعیین کرد.(۱۰)مردم قرقیسیا با معارف اسلامی آشنا شدند و آنجا را مرکز نشر تعالیم اسلامی قرار دادند، محمدثان و حافظان بسیاری در این شهر پرورش یافتند که اسامی شماری از آنها را سمعانی آورده است.(۱۱)هنگامی که معاویه با خاندان عصمت و طهارت به مخالفت بر خاست و بر فراز منبر، صریحاً امیرمؤمنان (ع)را سبّ کرد، جمعی از دوستداران اهل بیت (ع)به سوی قرقیسیا مهاجرت کردند، که از آن جمله بود:عدی بن حاتم، جریر بن عبدالله بجلی و حنظله الکاتب.(۱۲)محدّثان منسوب به قرقیسیا را با عناوینی چون : قرقسانی، قرقسایی(۱۳) و قرقسیانی می خوانند.(۱۴)قرقیسیا در صدر اسلام، شهری آباد و فرهنگی بود و در سفرهای بازرگانی بین شام و عراق نقش مهمّی ایفا می کرد.(۱۵)از اینکه سمعانی در قرن ششم، یاقوت و ابن اثیر در قرن هفتم از آن به عنوان «شهر»یاد کرده اند معلوم می شود که تا آن زمان موقعیّت شهری قرقیسیا محفوظ بوده است، ولی بعدها به کلّی ویران شد و اینک قصبه ای بر ویرانه های آن به نام «ابوسرای»وجود دارد.(۱۶)طرف های درگیر درنبرد قرقیسیا چه کسانی هستند؟o در احادیث، از افراد زیادی به عنوان طرف های درگیر با سفیانی در نبرد قرقیسیا یاد شده که از آن جمله است:۱٫ابقع:در احادیث فراوان، از جمله در فرازی از یک حدیث طولانی از امام باقر(ع)، از خروج «ابقع»و کشته شدنش به دست سفیانی با همه هوادرانش سخن رفته است.(۱۷)ابقع در لغت به ابلق، یعنی:هر چیز سیاه و سفید، به ویژه به کلاغ سیاه آمیخته با سفیدی، هر شخص پلید، به ابرص، شوره زار و کسی که لباس رنگارنگ و وصله دار بپوشد، گفته می شود.(۱۸)۲٫اصهب:در احادیث فراوان ازجمله حدیث یاد شده ،پس از کشته شدن ابقع، از کشته شدن اصهب به دست سفیانی گفت و گو شده است.(۱۹)اصهب در لغت به معنای شتر سرخ مو، شتر سفید آمیخته با سرخی، نام چشمه ای در میان بصره و بحرین، به معنای دشمن و به رومیان از جهت رنگ چهره و دشمنی با اسلام گفته می شود.(۲۰)در احادیث فراوان از ویران شدن شام به سبب اجتماع سه سپاه ابقع،اصهب و سفیانی در آن سخن رفته است.(۲۱)در حدیثی از امام باقر (ع)در مورد اصهب هشدار داده شده که ،از گروه اصهب بر حذر باشید.(۲۲)در احادیث عامّه آمده است که همه ی خاندان و هواداران اصهب در این فتنه کشته می شوند.(۲۳)۳٫رومیان:آنگاه سپاه سفیانی وارد «قرقیسیا»می شود، در آنجا با ترکان و رومیان به نبردی سخت می پردازند(۲۴)که تعداد ۱۰۰ هزار نفر از آنها کشته می شوند.(۲۵)۴٫کوفیان:سفیانی پس از این کشتار وارد کوفه می شود. سه روز آنجا را قتل و عام می کند.۶۰ هزار نفر از اهل کوفه را به قتل می رساند و ۱۸ روز در کوفه توقّف می کند.(۲۶)تعداد لشکر سفیانی در تهاجم به کوفه در حدیثی از امام باقر(ع)۷۰ هزار نفر آمده است.(۲۷)۵٫رزمنده ای از اهل کوفه:مردی سلحشور با عده ای از مستضعفان اهل کوفه در برابر سپاه سفیانی خروج می کند.او نیز به دست فرمانده لشکر سفیانی در میان کوفه و حیره به قتل می رسد.(۲۸)۶٫سپاه خراسانی:در آن گیر و دار سپاهی از خراسان با شور و شتاب، با پرچم های برافراشته، به سوی کوفه حرکت می کنند، که شماری از اصحاب مهدی (ع)در میان آنها می باشند.(۲۹)۷٫سید حسنی:در حدیثی از امام صادق (ع)از خروج سید حسنی و درو شدن یارانش به دست سفیانی سخن رفته است.(۳۰)ولی در حدیثی از طریق عامه آمده است که مردی از اولاد امام حسن(ع)از مشرق خروج می کند، که اگر با کوه مواجه شود آن را در هم کوبد و برای خود راهی فراهم نماید.(۳۱)و در حدیثی از امام صادق (ع) از کشته شدن سید حسنی به دست اهل مکه و ارسال رأس شریفش به سوی سفیانی سخن رفته است.(۳۲)۸٫آل قیس:در برخی از احادیث عامّه «قیس»از یاران حضرت مهدی(ع)و پشتوانه ی آن حضرت در قیام جهانی یاد شده (۳۳)و در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) از اجتماع قیس و کشته شدنشان توسط سفیانی سخن رفته است.(۳۴)به جزیره ی کیش در دریای عمّان «قیس» گویند(۳۵)و قیس نام محلی در مصر است.(۳۶)در احادیث فراوان از خیزش قیس، (۳۷)به اهتزاز در آمدن پرچم های قیس در مصر،(۳۸)آنگاه فرود آمدنشان در الجزیره و درگیری آنان با سفیانی گفت و گو شده است.(۳۹)۹٫اهل بصره :در برخی از منابع عامّه پس از تشریح جنایات سفیانی در کوفه، پیرامون کشت و کشتار و تعدّی به حریم بانوان آمده است:«چون این خبر به اهل بصره می رسد، از دریا و خشکی گسیل می شوند و زنان را از دست سپاه سفیانی رهایی می دهند.»(40)به نقلی دیگر این عده از اهالی کوفه می باشند و در میان آنها عده ای از اهل کوفه هستند، که به سپاه سفیانی تهاجم نموده، اسیران را از دست آنها بیرون می آورند.(۴۱)۱۰٫شیصبانی:در حدیثی از امام باقر (ع)از خروج شیصبانی در آستانه ی خروج سفیانی در کوفه سخن رفته و با قاطعیت آمده است که هرگز سفیانی بدون شیصبانی نخواهد بود.وی در کوفه خروج می کند و همانند جوشش آب از زمین می جوشد.وی هواراران زیاید پیدا می کند و با دوستان اهل بیت (ع)درگیر می شود.(۴۲)شیصبان در لغت به مورچه ی نر، لانه ی مورچگان، شیطان و پری گفته می شود.(۴۳)در اینجا، رمز یکی از سمتگران است که با خوی شیطانی خروج کرده، همانند لانه ی مورچه طرفداران فراوانی به گرد خود جمع می کند.افراد و گروه هایی که با سفیانی درگیر می شوند و به این افراد محدود نمی شوند ولی ما به همین تعداد بسنده می کنیم. در مورد درگیری های او با «یمانی»و دیگر یاران حضرت، به خواست خداوند در گفت و گوهای بعدی سخن خواهیم گفت.چه افراد یا گروه هایی سفیانی را در این نبرد یاری می کنند؟o در احادیث فراوان از افرادی که با سفیانی بیعت کرده، با وی هم پیمان می شوند سخن رفته است.در اینجا منحصراً به ده تن از دست یاران او اشاره می کنیم:۱٫مؤمّل بن نباته، از بنی زهره با او بیعت می کند، او را به سرپرستی نیروهای مسلح خود بر می گزیند.۲٫همّام بن ورد، مشهور به «برقی»با او بیعت می کند، او را به ریاست نیروی زمینی خود نصب می کند.۳٫عقیل بن عقال، مشهور به «جرهمی»با وی بیعت می کند، او را فرماندار جبل می کند.۴٫زمامدار مصر با او بیعت و او را در سمت خود ابقا می کند، اهالی مصر اطاعت نمی کنند، لشکری به مصر گسیل می کند، نبرد سختی در کنار پل «فرما»رخ می دهد، مصری ها ۷۰ هزار کشته می دهند و شکست می خورند.۵٫مردی از خزاعه با او بیعت می کند که او را به ارمنستان می فرستد.۶٫مردی از بنی عبس با او بیعت می کند، او را به عسقلان می فرستد و مرزبانی حدود رومیان را به او واگذار می کند.۷٫مردی از بنی تغلبه با او بیعت می کند، مرزهای ارمنستان تا مصیصه (در نواحی انطاکیه)را به او می سپارد.۸٫مقدام بن هقل، از جهینه با او بیعت می کند، او را سرپرست نیروهای پیشاهنگ خود قرار می دهد.۹٫عبید بن نباته زهری را به جانشینی خود بر می گزیند.۱۰٫پسرش «عنبسه»را به استانداری خراسان نصب می کند و… .(۴۳)در نبرد تاریخی قرقیسیا، علاوه بر سپاه سفیانی از نیروهای دیگری در احادیث سخن رفته، که به شماری از آنها اشاره می شود:الف -عبدالله با عبدالله:در فرازی از یک حدیث طولانی که از عمّار یاسرنقل شده، از درگیری عبدالله با عبدالله سخن رفته و چنین آمده است:«ترکان در حیره فرود آیند و رومیان در فلسطین درآیند، پس عبدالله از عبدالله پیشی گیرد و سپاهیانشان در قرقیسیا در کرانه ی رودخانه با یکدیگر درگیر شوند و نبرد سختی رخ دهد».(44)در احادیث ملاحم از دو تن مدّعی خلافت به نام عبدالله یاد شده، که هم زمان در شام و مصر فرمانشان خوانده شود.(۴۵)امام صادق(ع)در حدیثی می فرماید:«هر کس مرگ عبدالله را برای من تضمین کند، من ظهور قائم(ع) را برای او تضمین می کنم».(46)ب-عباسیان و مروانیان :امام باقر (ع)فرمود:«برای فرزندان عباس نبرد سختی با مروانی در قرقیسیا اتفاق می افتد که جوان نیرومند با مشاهده آن پیر می شود.خداوند نصرت خود را از آنها بر می دارد، به پرندگان هوا و درندگان صحرا الهام می کند که از گوشت ستمگران شکم خود را سیر کنند».آنگاه سفیانی خروج می کند.(۴۷)در حدیثی از امام صادق(ع)از درگیری سه نیروی حسنی، اموی و قیسی سخن رفته که تحت عنوان:حسنی و آل قیس اشاره کردیم و در احادیث فراوان از درگیری سه نیروی عظیم ابقع، اصهب و سفیانی گفت و گو شده، که تحت عنوان ابقع و اصهب سخن گفتیم.تعداد سپاهیان سفیانی روزی که از وادی یابس خروج می کند هفت نفر می باشد، هنگامی که به دمشق می رسد به ۳۶۰ نفر بالغ می شود و شمار بیعت کننده ها در مدّت یک ماه به ۳۰ نفر می رسد.(۴۸)نبرد قرقیسیا در روایات چگونه به تصویر کشیده شده است؟o در احادیث فراوانی از جنگ سختی در آستانه ی ظهور در منطقه قرقیسیا سخن به میان آمده است که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:امام باقر (ع)به «میسر»فرمود:(۴۹)«از محل شما تا قرقیسیا چقدر فاصله هست؟»میسر گفت:نزدیک است، بر کرانه ی فرات قرار دارد.امام (ع)فرمود:«بی گمان در آنجا جنگی رخ خواهد داد که از روزی که خداوند آسمان ها و زمین را آفریده، چنین جنگی اتفاق نیفتاده و تاهنگامی که آسمان ها و زمین پابرجاست چنین جنگی رخ نخواهد داد. سفره ی گسترده ی پرندگان خواهد شد، درندگان زمین و پرندگان هوا از آن سیر می شوند.قیس در آن نبرد کشته می شود و کسی به خون خواهی او بر نمی خیزد».جمعی از راویان، این حدیث را روایت کرده اند و افزوده اند که :« منادی بانگ برآورد که به سوی گوشت ستمکاران و سرکشان بشتابید».(50)همچنین آن حضرت در فرازی از یک حدیث طولانی فرمود:«لشکر سفیانی از قرقیسیا عبور می کند، در آنجا به نبرد می پردازد و ۱۰۰ هزار نفر از سرکشان و ستم پیشگان را به قتل می رساند».(51)امام صادق (ع)در این رابطه فرمود:«برای خداوند منّان فراخوان همگانی و سفره گسترده ای در قرقیسیا هست، که منادی از آسمان بانگ بر می آورد:هان!ای مرغان هوا و ای درندگان صحرا، برای سیر شدن از گوشت ستمگران سرکش بشتابید».(52)مولای پرواپیشگان، امیرمؤمنان (ع)فرمود:سفیانی بر شام سیطره پیدا می کند، پس در قرقیسیا حادثه ای رخ می دهد که پرندگان آسمان و درندگان زمین از لاشه های آنها سیر می شوند».(53)آن حضرت در فرازی از یک حدیث طولانی فرمود:«آنگاه سفیانی به محل معروف به قرقیسیا می رود. در آنجا حادثه ی بزرگی رخ می دهد که گزارش آن به همه شهرها می رسد و اضطراب عجیبی آنها را فرا می گیرد».(54)در برخی روایات، از حضور فعال شیطان در یاری و پشتیبانی سفیانی، سخن به میان آمده است، لطفاً اشاره ای به این موضوع داشته باشید.o همه ی جریان های انحرافی به نوعی به شیطان مربوط می شود، ولی حرکت سفیانی دقیقاً با ابتکار شیطان و برنامه ریزی او آغاز می شود و در همه ابعاد با استعانت از او جریان می یابد.خداوند منّان می فرماید:«انّ الشّیاطین لیوحون إلی أولیائهم؛ بی گمان شیاطین به اولیای خود وحی می کنند».(55)سرآغاز حرکت سفیانی با یک خواب شیطانی آغاز می شود. شیطان در عالم رؤیا به او فرمان خروج می دهد، او می گوید:من یار و یاوری ندارم.بار دوم همان رؤیا تکرار می شود.بار سوم شیطان می گوید:تو بیرون برو ببین چه کسانی در بیرون خانه منتظر خروج تو هستند؟ او بیرون می رود و می بیند هفت نفر منتظر او هستند، پرچمی در دست دارند و می گویند:ما یاوران تو هستیم.او با هفت نفر خروج می کند و شماری از روستایی های وادی یابس به او می پیوندند.(۵۶)امیرمؤمنان (ع)می فرماید:«سفیانی با هفت تن از وادی یابس حرکت می کند که در دست یکی از آنها پرچم پیچیده ای هست که آن را رمز پیروزی خود می دانند، تا ۳۰ میل پیشاپیش او حرکت می کند.کسی از افراد مهاجم این پرچم را نمی بیند جز اینکه شکست می خورد».(57)با توجه به اینکه آن پرچم از سوی شیطان در اختیار سفیانی قرار گرفته و با توجه به گفتار علی (ع)که آن پرچم را رمز پیروزی آنها تعبیر می کند، روشن می شود که شکست مهاجمان با مشاهده این پرچم دسیسه ای از دسیسه های شیطانی برای پیشبرد اهداف سفیانی است.مروزی گوید:زمامدار شام برای درگیری و پیکار با سفیانی به سوی او حمله ور می شود و با مشاهده ی پرچم او شکست می خورد.(۵۸)از دیگر دسیسه های شیطانی سفیانی این است که سفیانی سه نی در دست دارد، با آن نی ها به هر کس بزند می میرد.(۵۹)سفیانی، قیام خود را چگونه و از کجا آغاز می کند؟o سفیانی پس از قول و قرار با هم پیمانان خود، بر فراز منبر قرار گرفته، در میان یارانش خطبه ای ایراد کرده، خطاب به اهالی دمشق می گوید:«شما گوشت و پوست من هستید، من با دوستان شما دوست و با دشمنان شما دشمن هستم».پس به آنها وعده می دهد که چیزی را بر آنها مقدم ندارد.(۶۰)آنگاه ایل و تبارش را گرد آورده، فرمانده هان لشکری و کشوری خود را تعیین می کند و هویت خود را با این بیان ابراز می دارد:«هان!ای اهل دمشق!من یکی از شما هستم، شما خواص یاران پدر بزرگم معاویه بن ابی سفیان هستید.او پیش از آنکه به سلطنت برسد، دوست و سرپرست شما بود.او به شما نیکی کرد و شما به او نیکی کردید. هنگامی که سرورش (عثمان)کشته شد، برای خون خواهی او برخاست، از شما یاری خواست و شما نیز او را یاری کردید و سرکرده های شما در رکاب او کشته شدند.من امروز به خون خواهی خاندان خود و بزرگان شما برخاسته ام، کسی از شما شایسته تر نیست که مرا یاری کند».پس او را اجابت می کنند و با او بیعت می نمایند.(۶۱)همه پیروان سفیانی از تیره ی کلب هستند، با آنها خروج می کند، خرد و کلان را می کشد، به کسی رحم نمی کند، شکم زنان را می درد، آل قیس در برابرش می ایستند، آنها را درو می کند، دیگر کسی نمی تواند در برابرش بایستد.(۶۲)سفیانی، در قیام خود به چه دستاوردهایی می رسد و بر چه مناطقی مسلط می شود؟o در احادیث فراوان گستره ی حکومت او را به پنج منطقه؛ یعنی ۱٫دمشق، ۲٫حمص، ۳٫اردن، ۴٫فلسطین و ۵٫ حلب دانسته اند.(۶۳)در برخی از احادیث به جای حلب «قنّسرین»بیان شده است.(۶۴)در احادیث فراوان مبدأ حکومت او را از روز سیطره ی او بر مناطق پنج گانه حساب کرده، مدت فرمانروایی اش را نه ماه دانسته اند.(۶۵)و در برخی از احادیث آمده است:«او هشت ماه تمام حکومت می کند، حتی یک روز هم بر آن اضافه نمی شود».(66)در احادیث فراوان تأکید شده که خروج سفیانی در ماه رجب خواهد بود، شش ماه تمام می جنگد تا بر مناطق پنج گانه سیطره پیدا کند، آنگاه نُه ماه تمام حکومت می کند و همه مدت حرکتش از روز خروج تا روز هلاکتش مجموعاً ۱۵ ماه می باشد.(۶۷)چنان که در روایات آمده است، سفیانی در قیام خود به جنایات گسترده ای دست می زند، انگیزه او از این جنایات چیست؟o کشت و کشتار، خیانت و جنایت، خباثت و قساوت سفیانی فراتر از آن است که در صفحات مجله بگنجد.برای شمارش جنایات سفیانی در بغداد، بصره، کوفه، رقّه، برقه، رمله، جزیره، قرقیسیا، اصطخر، حلوان، ساباط، مداین، عقرقوف، حمص، مصر و دیگر مناطقی که گام می نهد، به تحقیق عمیق و پژوهش دقیق نیاز هست.یک نمونه از جنایتش اینکه شکم زنان را می درد و کودکان را در دیگ ها می جوشاند.(۶۸)بر اساس روایات فراوان، مهم ترین انگیزه ی سفیانی بر ارتکاب این جنایات دشمنی با خاندان عصمت و طهارت می باشد و اینک به شماری از این احادیث اشاره می رود:الف-امام باقر (ع):«همه ی خشم و کینه ی او بر شیعیان ما می باشد».(69)ب -امام صادق (ع):«در کوفه مستقر می شود و منادی اش بانگ بر می آورد که هر کس سر یک نفر از شیعیان علی را بیاورد یک هزار درهم جایزه دارد».(70)ج -امام باقر (ع):«سفیانی و همراهانش هدفی جز آل محمد و شیعیان آل محمد (ع)ندارند».(71)د -امیرمؤمنان (ع):«هرکس که نامش محمد، علی، حسن، حسین، فاطمه، جعفر، موسی، زینب، رقیه و خدیجه باشد، سفیانی او را برای کینه ای که از آل محمد (ع)در دل دارد از دم شمشیر می گذارند».(72)ه -عمار یاسر:«لشکر سفیانی چون سیل خروشان وارد کوفه می شود.هر کجا شیعه ای از شیعیان آل محمد را پیدا کنند به قتل می رسانند».(73)از اینکه در این گفت و گو شرکت کردید متشکریم و خوانندگان گرامی مجله را به ترسیم دیگر جنایات سفیانی در مقابله با وجود مقدس حضرت بقیه الله -ارواحنا فداه-در گفت و گوی آینده ارجاع می دهیم.
پی نوشت ها:

۱٫ابن منظور، لسان العرب، ج۳٫ص ۲۸۰٫۲٫یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص ۳۲۸٫۳٫سمعانی، الأنساب، ج ۱۰، ص۱۰۵٫۴٫شمس الدین سامی، قاموس الأعلام، ج۳، ص ۲۰۰۷٫۵٫«دیر»مرکز شهرستان روز، قصبه ای در میان الجزیره و برّالشّام، در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی رقّه و ۲۰ کیلومتری شمال غربی قرقیسیا قراردارد.[قاموس الاعلام، ج۳، ص ۲۲۱۲]۶٫شمس الدین سامی، همان، ج۵، ص ۳۶۱۵۷٫کیومرث، هوشنگ، تهمورث، جمشید، ضحاک و فریدون را پادشاهان پیشدادی گویند.[فرهنگ معین، ج ۵، ص۳۶۴].۸٫لویس معلوف، المنجد، الأعلام، ص ۵۴۸٫۹٫تهمورث، ملقب به «دیوبند»سومین پادشاه از پادشاهان پیشدادی بود.[فرهنگ معین، ج۵، ص۴۰۵].۱۰٫یاقوت، همان، ص ۳۲۹٫۱۱٫سمعانی، همان۱۲٫همان.۱۳٫ابن اثیر، اللّباب، ج۲، ص ۱۷۵٫۱۴٫سیوطی، لب اللّباب، س۳۱۸٫۱۵٫معلوف، المنجد، ص ۵۴۸٫۱۶٫شمس الدّین سامی، قاموس الأعلام، ج۱، ص ۷۲۱٫۱۷٫شیخ مفید، الاختصاص، ص ۲۵۶٫۱۸٫نگارنده، روزگار رهایی، ج۲، ص ۹۹۷٫۱۹٫شیخ مفید، همان.۲۰٫سلیمان کامل، روزگار رهایی.۲۱٫شیخ مفیدی، الارشاد، ج۲، ص ۳۷۳٫۲۲٫عبدالحمید نیلی، سرور اهل الایمان، ص ۳۱٫۲۳٫سیوطی،العرف الوردی، ص ۱۲۵، ح ۱۱۰٫۲۴٫مروزی، الفتن، ج ۱، ص ۳۰۸، ح ۸۹۳٫۲۵٫نعمانی، غیبت، ص ۲۸۰٫۲۶٫سیوطی، العرف الوردی، ص ۱۲۰،ح ۹۱٫۲۷٫نعمانی، غیبت، ص ۲۸۰٫۲۸٫شیخ مفید، الاختصاص، ص ۲۵۶٫۲۹٫همان.۳۰٫عبدالحمید نیلی، سرور اهل الایمان، ص ۴۲،ح ۱۶٫۳۱٫سیوطی، العرف الوردی، ص ۱۱۵، ح ۷۷٫۳۲٫کلینی، الکافی، ج ۸، ص۱۸۹، ح ۲۸۵٫۳۳٫سلمی، عقدالدرر، ص۹۷٫۳۴٫همان، ص ۷۳٫۳۵٫یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص ۴۲۲٫۳۶٫سمعانی، الأنساب، ج ۱۰، ص ۲۹۵٫۳۷٫نعمانی، غیبت، ص ۲۷۷٫۳۸٫شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۳۶۹٫۳۹٫مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۰۸٫۴۰٫مقدسی، فرائد فوائد الفکر، ص۳۱۰٫۴۱٫مروزی، الفتن، ج۱، ص ۳۰۹، ح ۸۹۳٫۴۲٫نعمانی، غیبت، ص ۳۰۲٫۴۳٫ابن المنادی، الملاحم، صص ۸۱، ۸۲ و ۸۶ و ۲۰۰٫۴۴٫شیخ طوسی، غیبت، ص ۴۶۳، ح ۴۷۹٫۴۵٫همان، ص ۴۴۳، ح ۴۳۶٫۴۶٫همان، ص ۴۴۷، ح ۴۴۵٫۴۷٫نعمانی، غیبت، ص۳۰۳٫۴۸٫سلمی، عقد الدرر، ص ۸۲٫۴۹٫میسربن عبدالعزیز از اصحاب خاص امام باقر(ع) بود و حضرت اسرار امامت را به او آموخته بود.[تستری، قاموس الرّجال:۳۲۰/۱۰].۵۰٫کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۲۴۵، ح ۴۵۱٫۵۱٫نعمانی، غیبت، ص ۲۸۰٫۵۲٫همان، ص ۲۷۸٫۵۳٫سلمی، عقدالدرر، ص ۸۷٫۵۴٫همان، ص۹۲٫۵۵٫سوره ی انعام (۶)، آیه ی ۱۲۱٫۵۶٫مروزی، الفتن ، ج ۱، ص ۲۸۲، ح ۸۲۳٫۵۷٫سلمی، عقدالدرر، ص ۷۳٫۵۸٫مروزی، همان.۵۹٫همان، ح ۸۲۲٫۶۰٫ابن المنادی، الملاحم، ص ۷۸٫۶۱٫همان، ص۸۰٫۶۲٫سیوطی، العرف الوردی، ص ۱۱۱، ح۶۸٫۶۳٫نعمانی، غیبت، ص ۳۰۴٫۶۴٫طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص ۲۸۲٫۶۵٫نعمانی، غیبت، ص ۳۰۴٫۶۶٫طبرسی، همان.۶۷٫نعمانی، غیبت، ص ۳۰۰٫۶۸٫مروزی، الفتن، ج۱، ص ۲۰۶٫۶۹٫نعمانی، غیبت، ص ۳۰۱٫۷۰٫شیخ طوسی، غیبت، ص ۴۵۰٫۷۱٫عیاشی، التّفسیر، ج۱، ص۱۶۳، ح ۲۲۲٫۷۲٫حائری، الزام النّاصب، ج ۲، ص ۱۹۹٫۷۳٫مروزی، الفتن، ج۱، ص ۳۰۳، ح ۸۸۲٫
منبع:نشریه ی موعود شماره ۱۰۱
گفت و گو با حجّت الاسلام و المسلمین علی اکبر مهدی پور