اشاره:

آنهایى که با نام محمد بن جریر طبرى آشنا هستند، تاریخ طبرى وى را نیز در یاد دارند، اثرى که از جمله منابع معتبر در سیره نویسى و تاریخ نگارى اسلام به شمار مى آید. همچنین تفسیر طبرى بر قرآن کریم نیز از جمله آثار ماندگار و مورد استفاده اى است که از این مورخ و مفسر نامدار به یادگار مانده است. به تازگى و به کوشش رسول جعفریان مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام، متن عربى کتاب «فضایل على ابن ابى طالب(علیه السلام) و کتاب الولایه» طبرى تصحیح و از سوى «انتشارات دلیل» روانه بازار نشر شده است. این کتاب کم حجم، بخش هاى به جاى مانده از کتاب اصلى است که تا کنون به دست آمده است.

آقاى جعفریان بر این اثر مقدمه عالمانه اى نگاشته اند که در آن به اهمیت این اثر از دیدگاه مورخان و فقیهان و سیره نویسان بنام اسلام اشاره شده است. بخش هاى مهمى از این مقدمه با اندکى تلخیص و البته حذف برخى از ارجاعات و اشارات عربى ایشان از نظر شما گرامیان مى گذرد.

محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبرى آملى(۲۲۴.۳۱۰) محدث، مفسر، فقیه و مورخ برجسته سنى مذهب قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجرى، شخصیت و عالمى شناخته شده است که درباره او تحقیقات و مطالعات فراوانى صورت گرفته و نیازى به تکرار آن در اینجا نیست (۱) . در مقایسه او و نوشته هایش با آنچه که از عالمان بغداد این قرن مى شناسیم، بدون تردید مى توان برترى وى را در بیشتر زمینه هاى علمى مانند فقه، (۲) حدیث تفسیر و به ویژه تاریخ بر معاصرانش تشخیص داد. به علاوه، در تاریخ تفکر سنى، به لحاظ کثرت تألیفات خوب و ماندنى، تنها مى توان او را در ردیف برخى از بزرگترین مؤلفان سنى مانند خطیب بغدادى، ابن جوزى، شمس الدین ذهبى و ابن حجر قرار داد. نفوذ چشمگیر نوشته هاى او، به ویژه دو کتاب تاریخ و تفسیر او بر آثارى که پس از او نگارش یافته، براى شناخت برجستگى او کافى است.

ما درباره B او در جاى دیگرى به تفصیل سخن گفته و شرایط مذهبى ناهنجار حاکم بر بغداد را که سبب شد تا طبرى در برابر حنابله و افراطیون اهل حدیث قرار گیرد شرح داده ایم (۳) بدون مطالعه آن مطالب دست کم نمى توان دلیل تمایل طبرى را به نگارش اثرى تحت عنوان کتاب الولایه را که گردآورى طرق حدیث غدیر است دریافت.

حنابله بغداد که دشمنى با امام على علیه السلام را از دوران اموى به ارث برده بودند، به صراحت به انکار فضائل امام مى پرداختند. این انکار به حدى بود که خشم ابن قتیبه عالم محدث سنى اهل حدیثى را برانگیخت. (۴) به علاوه، نگرش حدیثى و اخبارى عثمانى مذهب ها و اصرارشان بر برخى از احادیث مجعول اما منسوب به پیامبر(ص)، سبب شد تا آنان اجازه کوچک ترین تخطى از ظواهر احادیث مزبور را به دیگر دانشمندان دنیاى اسلام ندهند. در این میان طبرى که خود را یک سر و گردن بالاتر از همه آنان و حتى احمد بن حنبل مى دید، این فشار را برنتافت و در زمینه هاى مختلف، به مخالفت با اهل حدیث پرداخت.

در این باره که چرا طبرى کتاب الولایه را تالیف کرده، در عنوان بعدى سخن خواهیم گفت . آنچه در اینجا باید عرض کنیم این است که، بدون تردید این اثر که اصل آن . بر حسب اطلاعات موجود. بر جاى نمانده، کتابى است از محمد بن جریر طبرى مورخ معروف بغداد. در این باره، در کهن ترین منابع از یک نسل پس از طبرى تا قرن دهم، نصوص متقنى در اختیار است که آنها را مرور خواهیم کرد. این درست است که یک یا دو طبرى دیگر هم داریم که یکى از آنها شیعه و صاحب المسترشد (۵) و دیگرى نویسنده کتاب دلائل الامامه است، (۶) اما احتمال نسبت دادن کتاب طرق حدیث غدیر به آن عالم شیعه، ناشى از بى اطلاعى از نصوص متقن تاریخى و به کلى ناشى از حدس و گمان هایى غیر تاریخى است (۷) .

عنوان کتاب

طبق معمول، کتاب طبرى، مانند بسیارى از رساله ها و کتاب هاى کهن، داراى چندین نام مختلف شده است. دلیلش آن است که قدما در نقل از این قبیل کتاب ها، گاه به اقتضاى موضوع کلى کتاب، نامى را که خود مى خواستند و آن را مطابق با محتواى کتاب مى دیدند، بر آن اطلاق مى کردند.

نکته دیگر آن که، آنچنان که از این نام ها بر مى آید، برخى نام مجموعه اى از مطالب متنوع است که کنار هم قرار گرفته و برخى دیگر از این نامها، نام بخشى و فصلى از همان کتاب است که احیانا به صورت مستقل نیز تدوین شده است. براى نمونه، عنوان فضائل اهل البیت یا مناقب اهل البیت . که ابن طاوس براى کتاب طبرى از آن یا و استفاده کرده . نامى کلى است که حدیث الولایه مى توانسته بخشى از آن باشد، بخشى که خود به صورت کتابى مستقل نیز در آمده است.

عنوان کتاب الولایه.افزون بر آن که مکرر توسط استفاده کنندگان از این اثر بکار رفته .توسط ابن شهر آشوب در اثرى کتاب شناسانه عنوان شده است. (۸) عنوان دیگر الرد على الحرقوصیه در رجال النجاشى آمده و تصریح شده است که کتابى است از طبرى مورخ عامى مذهب درباره حدیث غدیر: «له کتاب الرد على الحرقوصیه، ذکر طرق خبر یوم الغدیر». (۹) ابن طاوس نیز تصریح کرده است که طبرى نام کتابش را الرد على الحرقوصیه گذاشته است. (۱۰) عقیده ابن طاوس بر آن است که انتخاب این نام به این سبب بوده است که احمد بن حنبل از نسل حرقوص بن زهیر، رهبر خوارج بوده و به همین دلیل از سوى طبرى این نام انتخاب شده است. (۱۱) روزنتال این احتمال را مطرح کرده است که حرقوص در لغت به معناى مگس یا پشه باشد و به احتمال، طبرى این تعبر را براى ابوبکر بن ابى داود سجستانى، که کتاب الولایه را در رد بر او نوشته است، به قصدتحقیر او، استفاده کرده است. (۱۲) شاید بتوان این احتمال را نیز افزود که این نام، اشاره به فلسفه نگارش این اثر دارد که طبرى آن را در رد بر فردى ناصبى نگاشته است. از آنجا که خوارج دشمن امام على(علیه السلام) بوده اند و حرقوص بن زهیر رهبر آنان بوده، طبرى چنین نامى را براى کتاب خود انتخاب کرده تا حنابله افراطى را خارجى و ناصبى مسلک نشان دهد. نه آن که بحث از نسب احمد در میان بوده باشد .

عنوان رساله فى طرق حدیث غدیر نیز، عنوانى است که با مضمون کتاب به راحتى سازگار است . (۱۳) در این میان، کالبرگ عنوان کتاب الولایه و کتاب المناقب را در دو جا آورده است، در حالى که خود وى به این نکته اشاره دارد که ممکن است کتاب الولایه بخشى از کتاب فضائل یا کتاب مناقب بوده باشد. (۱۴)

آنچه در عمل رخ داده، این است که استفاده کنندگان از این کتاب، گاه نام کتاب فضائل على (علیه السلام) یا مناقب را آورده، اما حدیث غدیر را نقل کرده اند، درست همان طور که کسانى چون ابن شهر آشوب در مناقب، نام کتاب الولایه را آورده و فضائل را از آن نقل کرده اند. پیداست که دقتى در این کار صورت نگرفته است.

اکنون که بناى جمع آورى نقله اى برجاى مانده این کتاب است، بهتر است احادیثى که از این کتاب در فضائل اما . بجز حدیث غدیر نقل شده . عنوان کتاب فضائل و احادیث غدیر هم تحت عنوان کتاب الولایه گرآورى شود.

کتاب غدیر و مناقب طبرى در اختیار چه کسانى بوده است؟

تا آنجا که آگاهیم، این کتاب، در اختیار چندین نفر از مؤلفان، مورخان و محدثان بزرگ اسلامى تا قرن نهم بوده است. (۱۵) فهرست اجمالى نام این افراد عبارت است از: قاضى نعمان اسماعیلى(م ۳۶۳) که بیشترین نقل را از این کتاب دارد. نجاشى (۳۷۲.۴۵۰) که نام را یاد کرده و طریق خود را به آن یادآور شده است. شیخ طوسى (م ۴۶۰) همین طور.حموى (م ۶۲۶)که گزارشى از چگونگى تألیف این اثر به دست داده است. ابن بطریق (م ۶۰۰) که به تعداد طرق نقل حدیث غدیر در این کتاب تصریح کرده است. ابن شهر آشوب (م ۵۸۸) که او نیز نام این کتاب را در شرح حال او آورده و در جاى دیگر خبر شمار طرق نقل شده براى حدیث غدیر در این کتاب را ارائه کرده و در المناقب، در چندین مورد از آن نقل کرده است. ابن طاووس (م ۶۶۴) نیز که هم از آن یاد و هم نقل کرده است. شمس الدین ذهبى (۷۴۸) که آن را دیده و چندین حدیث از آن نقل کرده است. ابن کثیر (م ۷۷۴) که کتاب را دیده و چندین روایت نقل کرده است وابن حجر (م ۸۵۲) که او نیز کتاب را دیده است.

در واقع این مطالب به قدرى واضح و روشن است که نیازى به اثبات آن نیست. گفتنى است که در سالهاى اخیر هیچ کس به اندازه استاد علامه مرحوم سید عبد العزیز طباطبایى که عمرش را وقف تحقیق درباره امیر المؤمنین و اهل بیت(علیه السلام) کرده، به معرفى این اثر نپرداخت. (۱۶) .

انگیزه طبرى در تالیف کتاب الولایه

درباره علت تألیف کتاب الولایه از سوى طبرى، در چندین منبع، به آن اشاره شده است. خلاصه ما جرا آن است که عالمى سجستانى نام . فرزند سجستانى صاحب سنن . مطلبى در انکار حدیث غدیر گفت که سبب تألیف این اثر از سوى طبرى شد. در متون کلامى شیعه نیز در وقت بحث از غدیر به اشکال ابوبکر عبد الله ابن ابى داود سلیمان سجستانى اشاره شده و به برخورد طبرى نیز با او اشارت رفته است. از جمله سید مرتضى در الذخیره سخن سجستانى را باطل دانسته و به برخورد طبرى با او اشاره مى کند. (۱۷) همو در الشافى با اشاره به این که خبر غدیر را تمامى راویان شیعه و سنى روایت کرده اند، به عنوان اشکال، از انکار سجستانى یاد کرده است. شریف مرتضى در پاسخ، جداى از آن که اظهار کرده است که نظر سجستانى، نظر شاذ و نادرى است، از تبرى بعدى او در مواجه با طبرى، از این نظرش هم یاد کرده است. (۱۸) در همین منابع، آمده است که سجستانى این نسبت را تکذیب کرده و گفته است که وى نه اصل حدیث، بلکه منکر این شده است که مسجد غدیرخم آن روزگار هم وجود داشته است.

تالیف کتاب الولایه و اتهام به تشیع

همان گونه که ذهبى اشاره کرده است، طبرى به دلیل تألیف این اثر، متهم به تشیع گردید (۱۹) زیرا اهل حدیث، حدیث غدیر را نمى پذیرفتند و اگر هم مى پذیرفتند، اجازه تالیف کتابى در طرق آن را که مى توانست دستاویز شیعیان شود، به کسى چون طبرى که امامى شناخته شده بود، نمى دادند. از همین روست که شاهدیم بخارى که تنها و تنها روایات موجود در دوایر اهل حدیث را ارائه مى کند، از ذکر این حدیث با داشتن آن همه طریق خوددارى ورزیده است.

اگر نگارش کتابى دیگر از سوى طبرى را درباره حدیث الطیر که صحت آن بى تردید افضل بودن امام على(علیه السلام) را بر همه صحابه ثابت مى کند، موردتوجه قرار دهیم، زمینه اتهام تشیع به طبرى روشن تر مى شود. ابن کثیر درباره این کتاب نوشته است: ‘(و رأیت فیه مجلدا فى جمع طرقه و الفاظه لابى جعفر محمد بن جریر الطبرى المفسر صاحب التاریخ) در ادامه اشاره مى کند که ابوبکر باقلانى کتابى در تضعیف طرق و دلالت این روایت در رد بر کتاب طبرى نوشته است . (۲۰)

به هر روى روشن است که طبرى در شرایطى مانند شرایط بغداد، با تسلطى که حنابله داشتند، با داشتن تالیفى در حدیث غدیر و جامع تر از آن، تالیف اثرى در فضائل على بن ابى طالب (علیه السلام) مى بایست به تشیع متهم مى گردید.

کسى که طبرى را متهم به تشیع مى کرد، سجستانى . فرزند سجستانى صاحب سنن . بود که خود متهم به ناصبى گرى بود. به همین دلیل، زمانى که به طبرى خبر دادند سجستانى فضائل على (علیه السلام) را روایت مى کند، گفت: تکبیره من حارس. (۲۱)

ذهبى پس از نقل این مطلب، از دشمنى موجود میان آنان سخن گفته است. همو نقل هایى درباره ناصبى گرى او دارد که البته آن را انکار مى کند. (۲۲) ابن ندیم، در شرح حال سجستانى یاد شده اشاره مى کند که کتاب تفسیرى نوشت، و این بعد از آن بود که طبرى کتاب تفسیرش را نوشت. (۲۳) این هم نشانى از رقابت آنهاست ناصبى گرى سجستانى سبب شد تا ابن فرات وزیر او را از بغداد به واسط تبعید کند و تنها وقتى که قدرى از فضایل امام على را روایت کرد على ابن عیسى او را به بغداد بازگرداند. پس از آن شیخ حنابله شد!

تشیع طبرى! (۲۴)

در اینجا پیش از وارد شدن در بحث از روایت غدیر در کتاب طبرى، این پرسش مطرح است که آیا تنها همین نکته سبب اتهام تشیع به طبرى شده است یا نکته و مطلب دیگرى هم مطرح بوده و اصولا این که چرا طبرى، به رغم آن که در تاریخ و تفسیر خود به نقل حدیث غدیر نپرداخته، یکباره در سالهاى پایانى عمر، به تالیف کتابى درباره طرق حدیث غدیر و حدیث طیر که مى توانسته عواقب خطرناکى براى او داشته باشد، دست مى زند؟ آیا ممکن است به جز ردیه نویسى، تغییرى در بینش مذهبى طبرى رخ داده باشد؟ چنین احتمالى با توجه به شخصیتى که از طبرى و آثار او مى شناسیم، بعید مى نماید، جز آن که این مساله زاویه بلکه زوایاى دیگرى نیز دارد که بر ابهام آن مى افزاید.

قصه از این قرار است که ابو بکر محمد بن عباس خوارزمى ( ۳۱۶.۳۸۳) (۲۵) ادیب معروف قرن چهارم هجرى که از شاعران برجسته و پرآوازه دوره آل بویه بوده و از نظر باورهاى مذهبى، فردى شیعه مذهب بوده، (۲۶) به عنوان خواهرزاده طبرى معرفى شده و ضمن شعرى، تشیع خود را مربوط به تشیع دایى هاى خود، یعنى خانواده همین ابن جریر طبرى کرده است.

الولایه و استفاده کنندگان از آن

در جمع باید گفت، در مقایسه میان کسانى که از این کتاب طبرى مطلبى نقل کرده اند، قاضى نعمان در شرح الاخبار، بیشترین استفاده را برده است. جز آن که، همان گونه که گذشت، وى اسناد طبرى را در نقل احادیث، بسان بیشتر موارد کتاب، حذف کرده است. از این رو، در نقل حدیث غدیر از کتاب طبرى، روایات نقل شده در آن کتاب را مفصل نیاورده زیرا تنها سند آنها متفاوت بوده است. با این حال تصریح دارد که طبرى بابى خاص را به روایت غدیر اختصاص داده که در رد بر ابوبکر سجستانى است. سجستانى گفته بود که در سفر حجه الوداع، على(علیه السلام) همراه پیامبر(ص) نبوده و به همین دلیل، اساسا روایت غدیر نادرست است.

پس از قاضى نعمان، شخصى دیگرى که از کتاب الولایه طبرى بهره برده باید به ابن عبد البر اندلسى (۳۶۸.۴۶۳) اشاره کرد که در بخش زیباى مربوط به شرح حال امام على(علیه السلام) در کتاب الاستیعاب، سه حدیث به نقل از طبرى آورده است. (۲۷) البته هیچ تصریحى بر این مطلب نیست که وى از کتاب الولایه یا کتاب الفضائل بهره برده باشد، اما به هر روى، طبیعى است که طبرى این احادیث را در کتاب فضائل على(علیه السلام) خود آورده باشد.

ابو جعفر رشید الدین محمد بن على معروف به ابن شهرآشوب (م ۵۸۸) از دیگر کسانى است که از کتاب الولایه و کتاب المناقب یاد و از آن نقل کرده است.

ابن شهرآشوب در موارد زیادى از کتاب مناقب از کتاب الولایه بهره برده، اما این که مستقیم از این کتاب بهره برده یانه، روشن نیست، آنچه مهم است این که نقل هاى او از این کتاب، بجز اندکى، در منابع دیگر نیامده است. وى که معمولا در ابتداى جمله، منبع خود را مى آورد، مى نویسد: «حلیه ابونعیم و ولایه الطبرى، قال النبى…» (۲۸) یا مى نویسد: «ابن مجاهد فى التاریخ و الطبرى فى الولایه». (۲۹) در یک مورد هم نوشته است: «الطبریان فى الولایه و المناقب» (۳۰) بدون تردید مقصود او دو کتاب الولایه و المناقب طبرى است. در جاى دیگر: «و الطبرى فى التاریخ و المناقب». (۳۱) از آن روى که وى در عبارتى مى نویسد طبرى حدیث طیر را در کتاب الولایه آورده» (۳۲) روشن مى شود که او عنوان کتاب الولایه را اعم از کتاب فضائل مى دانسته است. وى یک بارهم در متشابه القرآن از تعبیر الطبرى فى الولایه یاد کرده است. (۳۳)

نکته دیگر این که ابن شهر آشوب، گاه به صراحت از کتاب الولایه و گاه از تاریخ طبرى نقل مى کند، اما در مواردى بدون یاد از کتاب خاصى، حدیثى را از وى نقل کرده است طبعا با توجه به این که محتواى برخى از این نقل ها فضائل امام على(علیه السلام) است، مى توان حدس زد که موارد یاد شده نیز از کتاب الولایه است.

ابن طاوس(م ۶۶۴) از هر دو کتاب طبرى یاد کرده و به نقل مواردى از کتاب مناقب او در کتاب الیقین پرداخته است.

وى مى گوید که طبرى مناقب را باب باب آورده است، اما این که این تقسیم بندى بابى بر چه اساس بوده است، چندان روشن نیست.

سپس ابن طاوس عبارتى از خطیب بغدادى در ستایش ابن جریر طبرى آورده که عینا در شرح حال طبرى در تاریخ بغداد (۲/۱۶۲) آمده است. (۳۴) آنگاه با تاکید بر این که این نقل را آورده تا پایه استدلال خویش را استوار کرده باشد .

سپس متن احادیث را آورده است. ابن طاوس اشاراتى نیز به کتاب الولایه دارد که در جاى دیگرى به نقل از الطرائف آوردیم.

گذشت که ذهبى در یک مجلد از کتاب دو جلدى طبرى را در طرق حدیث غدیر دیده و از کثرت طرق یاد شده در آن، حیرت زده شده است. ذهبى که . به احتمال به تقلید از طبرى . رساله مستقلى در طرق حدیث غدیر نوشته، در مواردى، روایاتى از کتاب طبرى نقل کرده است.

گذشت که ابن کثیر نیز از این کتاب یاد کرده است. وى در دو مورد از کتاب البدایه و النهایه از حدیث غدیر سخن گفته است. نخست در حوادث سال دهم هجرت از آن یاد کرده و برخى از طرق آن را آورده است. (۳۵) دوم در پایان زندگى امیر مؤمنان(علیه السلام) در ضمن فضائل آن حضرت، برخى از طرق حدیث غدیر را آورده اما یادى از کتاب طبرى نکرده است. (۳۶)

وى سپس اشاره مى کند به این که رسول خدا(ص) در بازگشت از حج در غدیر خم، فضیلتى از فضائل امام على(علیه السلام) را آشکار ساخت.

سپس اشاره مى کند که بنا دارد برخى از طرق آن را نقل کند و چنین مى کند. از طرقى که نقل کرده، بخشى از کتاب طبرى است. از آنچه در کتاب البدایه، آمده چنین بر مى کید که ابن کثیر رساله او را در طرق حدیث غدیر در اختیار داشته است.

زین الدین على بن یونس عاملى در مقدمه کتاب الصراط المستقیم خود فهرستى از منابعش را به دست داده و از جمله نام کتاب الولایه طبرى را آورده است. (۳۷) در جاى دیگرى نیز، ضمن بر شرمدن آثار سنیان درباره اهل بیت(علیه السلام) از کتاب طبرى آغاز کرده مى نویسد: «فصنف ابن جریر کتاب الغدیر و ابن شاهین کتاب المناقب…» (۳۸) بر همین قیاس نقلهایى از این کتاب را در کتابش آورده که به ظن قوى، آنها را از ابن شهر آشوب، ابن طاوس یا منابع دیگر گرفته است. از میان این نقل ها، یک نقل مفصل از زید بن ارقم به نقل از کتاب الولایه طبرى دارد که علامه امینى نیز ظاهرا آن را از بیاضى نقل کرد، (۳۹) و البته این عبارت، در جاى دیگر دیده نشد.

گفتنى است که وى گاه به صراحت از کتاب الولایه طبرى یاد کرده، گاه از طبرى مطلبى آورده و نامش را در کنار دیگر راویان اهل سنت نهاده که باید طبرى مورخ باشد. در برابر از تاریخ الطبرى در چندین مورد یاد کرده (۴۰) همچنان که از طبرى شیعه و کتابش المسترشد (۴۱) نیز مطالبى آورده است. در مواردى که تنها به ارائه نام طبرى اکتفا کرده، روشن نیست که مقصودش کدام طبرى است. (۴۲) در یک مورد نیز از کتاب المناقب طبرى یاد کرده که مطلب نقل شده درباره ابو بکر (۴۳)

یکى دیگر از کسانى که به تفصیل روایاتى در فضائل امام على(علیه السلام) از طبرى نقل کرده عالم محدث برجسته اهل سنت علاء الدین على مشهور به متقى هندى(م ۹۷۵) است. وى در بخش فضائل امام على(علیه السلام) از کتاب کنز العمال (۴۴) شمار زیادى روایت نقل کرده و در انتهاى آنها نام ابن جریر را نهاده است. متقى هندى در مقدمه کتاب مى گوید: اگر به طور مطلق نام ابن جریر را آورده باشد، مقصودش کتاب تهذیب الاثار اوست، و در صورتى که از کتاب تفسیر یا تاریخ باشد، به این نکته تصریح کرده است . از آنجا که روایات انتخاب شده از وى در باب فضائل اهل البیت، به طور یقین در کتاب مناقب اهل البیت(علیه السلام) او نیز بوده و بخشى از آنها طرق حدیث غدیر است. مى توان این احادیث را نیز به عنوان بخشى از کتاب فضائل یا کتاب الولایه طبرى دانست. گفتنى است که تنها برخى از بخش هاى تهذیب الاثار بر جاى مانده و بیشتر این روایات در بخش موجود چاپ شده نیست .

در دوره اخیر علامه امینى(۱۳۹۰ ۱۳۲۰ قمرى) در الغدیر به این کتاب عنایت داشته و به نقل از کنز العمال و البدایه و النهایه، حدیث غدیر را به روایت طبرى در الغدیر آورده است . (۴۵) استاد مرحوم سید عبد العزیز طباطبائى (م ۱۴۱۶) نیز کتاب الولایه را در میان آثارى که اهل سنت درباره اهل بیت(علیه السلام) نگاشته اند، آورده اند. (۴۶)

پى نوشت:

۱. بنگرید: تاریخ الاسلام ذهبى، ۳۱۰.۳۲۰/۲۷۹.۲۸۶ در پاورقى آنجا دهها منبع براى شرح حال وى آمده است. نیز لسان المیزان، ج، ۷۵۷ ۵، ش ۷۱۹۰ به همین ترتیب مآخذ شرح حال وى از مصادر مختلف فراهم آمده است. سیوطى در رساله اى که با عنوان التنبیه بمن یبعثه الله على راس کل مائه نگاشته طبرى را از کسانى دانسته، که شایسته است فرد برگزیده در آستانه سال ۳۰۰ هجرى باشد. بنگرید: خلاصه عبقات الانوار، ج ۶، ص ۹۴ (قم، ۱۴۰۴) به نقل از رساله یاد شده.

۲. طبرانى (م ۳۶۰) محدث بزرگ و صاحب سه معجم صغیر، اوسط و کبیر، وقتى از طبرى نقل مى کند او را با «الطبرى الفقیه» یاد مى کند: بنگرید: المعجم الکبیر،ج ۹، ص .۲۹۲

۳. بنگرید به مقاله «اهل حدیث و کتاب صریح السنه طبرى» در «مقالات تاریخى»، دفتر دوم . و نیز مقاله «نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت» در «مقالات تاریخى» دفتر ششم .

۴. ابن قتیبه با اشاره به برخورد واکنشى اهل حدیث در برابر رافضه که مقام على(علیه السلام) را بیش از حد بالا مى برند، به کوتاهى آنها در نقل احادیث فضائل امام اشاره کرده مى نویسد آنان او را از ائمه الهدى خارج از جمله ائمه فتن مى دانند و عنوان خلافت را براى او ثابت نمى کنند به بهانه آن که مردم بر او اجتماع نکردند، اما در عوض یزید بن معاویه را خلیفه مى دانند، چون مردم بر او اجماع کرده اند.

۵. تحقیق احمد المحمودى، قم، مؤسسه الثقافه الاسلامیه لکوشانپور، ۱۴۱۵ (بنگرید به مقدمه مصحح).

۶. تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، قم، .۱۴۱۳

۷. بنگرید به : البدایه و النهایه، ج ۱۱.۱۲، ص ۱۶۷، ذیل حوادث سال ۳۱۰، ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۵، شرح الاخبار، ج ۱، صص ۱۳۱.۱۳۲ پاورقى. کلبرگ با اشاره به حدث آقا بزرگ در این که مقصود از کتاب مناقب اهل البیت که ابن طاوس آن را به طبرى مورخ نسبت داده، کتابى از طبرى شیعى است مى نویسد: ظاهرا هیچ منبعى حدس آقا بزرگ را تایید نمى کند. کتابخانه ابن طاوس، ص ۳۹۸، ش .۳۵۶

۸. معالم العلماء (ص ۱۰۶، ش ۷۱۵)، و بنگرید: عمده عیون صحاح الاخبار، ابن بطریق، ص .۱۵۷

۹. رجال النجاشى، ص ۳۲۲، ش .۸۷۹

۱۰. اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۳۰ (قم ۱۴۱۵).

۱۱. الطرائف، ص .۱۴۲

۱۲. کتابخانه ابن طاوس، ص .۲۸۸

۱۳. درباره اطلاعات بیشتر در این زمینه، بنگرید: کتابخانه ابن طاوس، ص .۲۸۶

۱۴. کتابخانه ابن طاوس، ص ۲۸۶، ش ۱۷۱، ص ۳۹۸ ش .۳۵۶

۱۵. شگفت آن که فؤاد سزگین (تاریخ التراث العربى، مجلد الاول، ج ۱، التدوین التاریخى، ص ۱۶۸) به هیچ روى متوجه منقولات این کتاب طبرى نشده و از آن در فهرست کتابهاى طبرى یاد نکرده است. وى تنها در پاورقى همان صفحه، به نقل از بروکلمان و با اشاره به سخن نجاشى، از رساله الرد على الحرقوصیه یاد نموده، بدون آن که به باقى مانده هاى این اثر مهم در کتابهاى بعدى اشاره کند.

۱۶. الغدیر فى التراث الاسلامى، صص ۳۵.۳۷، اهل البیت فى المکتبه العربیه، صص ۶۶۱. .۶۶۴

۱۷. الذخیره، ص ۴۴۲ (تصحیح سید احمد حسینى اشکورى.) به رغم آن که در هر دو نسخه کتاب، این قید شده که مقصود ابو بکر فرزند ابن ابى داود سجستانى صاحب سنن است، مصحح تصور کرده که آن خطاست و نام خود سجستانى را در متن آورده است!

۱۸. الشافى فى الامامه، ج ۲، ص ۲۶۴ ( تصحیح سید عبد الزهراء الخطیب، تهران، مؤسسه الصادق (علیه السلام).

۱۹. طرق حدیث من کنت… ص ۶۲: و اظنه بمثل جمع هذا الکتاب نسب الى التشیع.

۲۰. البدایه و النهایه، ج ۷، ص ۳۹۰ (دار احیاء التراث العربى، ۱۴۱۳).

۲۱. تاریخ الاسلام ذهبى ۳۱۰.۳۲۰، ص .۵۱۶

۲۲. همان، ص .۵۱۷

۲۳. الفهرست، ص ۲۸۸(تصحیح تجدد).

۲۴. بارها نوشته ایم که اتهام به تشیع با اتهام به رفض متفاوت است. در این باره به بحثهاى مقدمات کتاب تاریخ تشیع در ایران جلد نخست، مراجعه فرمایید.

۲۵. درباره سال تولد وى بنگرید به مقدمه دیوان ابى بکر الخوارزمى، دکتر حامد صدقى ، ص .۱۰۷

۲۶. بنگرید به نامه او به شعیان نیشابور در رسائل الخوارزمى، چاپ بیروت، ص .۱۶ استاد صدقى تمامى عباراتى که در نوشته هاى او بوى تشیع مى دهد، در مقدمه دیوان ابى بکر الخوارزمى (تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۶) صص ۱۱۵.۱۱۷ آورده است.

۲۷. المناقب، ج ۳، ص .۴۸

۲۸. همانجا، ج ۳، ص .۶۷

۲۹. المناقب، ج ۳، ص ۷۰، ج ۴ ص .۷۳

۳۰. همانجا، ج ۳، ص .۱۲۹

۳۱. همانجا، ج ۲، ص .۲۸۲

۳۲. متشابه القرآن، (قم، انتشارات بیدار، ۱۴۱۰) ج ۲، ص .۴۱

۳۳. در جاى دیگرى هم (الیقین باختصاص مولانا على بامیر المؤمنین، تصحیح الانصارى، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳، ص ۴۸۷) نقلهاى دیگرى در ستایش طبرى از سوى علماى اهل سنت آورده است .

۳۴. البدایه و النهایه، ج ۵، صص ۲۲۷.۲۳۳(بیروت دار احیاء التراث العربى، ۱۴۱۲).

۳۵. همان، ج ۷، صص ۳۸۳. .۳۸۷

۳۶. الصراط المستقیم، ج ۱، ص .۹

۳۷. همانجا، ج ۱، ص .۱۵۳

۳۸. الغدیر، ج ۱، ص ۲۱۴، بنگرید: الصراط المستقیم، ج ۱، ص .۳۰۱

۳۹. الصراط، ج ۳، ص ۷۹، ۸۱، .۱۶۲

۴۰. همانجا، ج ۱، ص ۴، ج ۳، ص .۲۵۵

۴۱. همانجا، ج ۱، ص ۲۴۶، در ج ۱، ص ۲۶۱ نام وى را در ردیف نویسندگان شیعه مانند ابن بطریق و ابن بابویه آورده که احتمال آن که مقصودش طبرى شیعه باشد را تقویت مى کند.

۴۲. الصراط، ج ۱، ص ۲۳۳، و اسند ابن جریر الطبرى فى کتاب المناقب الى النبى…

۴۳. بیروت، مؤسسه الرساله، .۱۴۰۹

۴۴. درباره کتاب الولایه بنگرید: الغدیر، ج ۱، ص .۱۵۲

۴۵. الغدیر فى التراث الاسلامى، بیروت، دار المؤرخ العربى، ۱۴۱۴) صص ۳۵.۳۷، اهل البیت فى المکتبه العربیه، (قم، مؤسسه آل البیت ، ۱۴۱۷) صص ۶۶۱.۶۶۴، ش .۸۵۲

منبع : رسول جعفریان مجله گلستان قرآن شماره ۴۳