علم فقهیکی دیگر از علوم اسلامی، علم فقه و احکام دین است که پایه و اساس آن از حضرت علی(علیه السلام)است. انطاکی اشاره می کند: بزرگان فرقه های اسلامی به نحوی شاگرد علی(علیه السلام)بوده اند. او در این راستا، به ابن عباس و عمربن خطاب اشاره می کند و در پایان این مبحث، به حدیث پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) گریزی می زند.وی حضرت علی(علیه السلام) را مؤسس علم فقه می داند:و المرتضی جعل الفقه المشرف علماذا اصول له تنمی امالیها
و عنه قد اخذالناس التفقه فیشریعه الله سنیها و شیعیها(همان)انطاکی در بیتی دیگر به فقهای صحابه اشاره می کند که آنها نیز فقه را از حضرت علی(علیه السلام)دریافت نموده اند:علیه قد قرات فقه الشریعه اصحاب الرسول و ابدت فضل مقریهافذا ابن عباس عبدالله صاحبهمنه فقا هته الغراء جانیهاو هو ذا عمر احکام امرتهقد کان حسب فتاویه یجریها(انطاکی، همان، ص ۵۱۸).همچنین او اشاره می کند که هر فقیه شیعی، فتاوی خویش را مرهون حضرت علی(علیه السلام)است:و کل مجتهد فی اهل شیعیهمنه الفتاوی تلقاها و یرویها(همان)انطاکی به ائمه اهل تسنن نیز اشاره می کند. او می گوید:و ما ائمه اهل السنه الفقهاءالمستجازه فی الدنیا فتاویهاالا تلامیذه عنه لقد اخذتعلومها و عهدناه مربیهاکذا الی المرتضی بالفقه ترجع ارباب المذاهب فی الاسلام باقیها(همان، ص ۵۱۹)وی در بیتی، به حدیث مشهور «اقضاکم علی» اشاره می کند:و المصطفی قال: اقضاکم ابوحسنوالناس قد شهدت رشداً بقاضیهاانطاکی در بیتی، فقها را به «علیه»، یعنی خانواده اهل و عیال تشبیه می نماید که حضرت(علیه السلام)سرپرست آنهاست. وی در این تشبیه، به زیبایی نیاز فقها به حضرت(علیه السلام)را ترسیم می کند:وانما فقهاء المسلمین علیهعلیه حاجها ما انفک کافیها(همان، ص ۵۱۸)
علم طریقت و تصوفیکی دیگر از علوم، علم طریقت و احوال تصوف است. همه ی ارباب تصوف در تمام بلاد اسلامی خود را منسوب به آن حضرت(علیه السلام)می دانند و در شمردن بزرگان خود وقتی به علی(علیه السلام)می رسند، توقف می کنند (سعیدی، ۱۳۶۸، ص ۱۹۳)؛ چنان که بزرگان صوفیه مانند شبلی و جنید بغدادی و سری مسقطی و ابوزید بسطامی و ابومحفوظ معروف کرخی و دیگران، به این مطلب تصریح نموده اند (همان، حاشیه قصیده علویه، ص ۵۱۹).انطاکی نیز سرچشمه علم تصوف را از آن حضرت علی(علیه السلام)می داند:ان التصوف فی شتی طرائقهلتابعیه الالی بالزهد تمشیهاجمیعها المرتضی قد کان مصدرهاو عنه قد اخذت سامی مبادیها
بذاک صرح اقطاب الطرائق تصـریحا و نادوا فی الناس تجریها(انطاکی، همان، ص ۵۱۹)
علم نحویکی دیگر از علوم اسلامی، علم نحو و ادبیات عرب است. همگان اذعان دارند مبتکر این فن، حضرت علی(علیه السلام)است و در حقیقت آن حضرت بود که اصول و قواعد آن را برای ابوالاسود دوئلی انشا و املا نمود؛ از جمله فرمود: کلام بر سه قسم است (سیرافی، [بی تا]، ص ۱۵/زبید، [بی تا]، ص ۲۰).انطاکی به تأسیس نحو توسط حضرت(علیه السلام)و تقسیم کلمه به اسم و فعل و حرف و نیز تقسیم آن به معرفه و نکره و انواع اعراب و تقسیم حرکات به ضم و نصب و جر و جزم، اشاره می کند:فقال: الفاظها مهما تنوعت اسـم ثم فعل و حرف من تجزیهاو هو الذی قال فی الاسماء معرفهو شامل نکرات الشیء یعنیهاو هو الذی قسمه الاعراب بینهارفعاً و نصباً و خفضاً فی تتالیهاو هو الذی جاء فی شتی قواعدهالی ابی الاسود المعروف یرویها(انطاکی، همان، ص ۵۲۰-۵۲۱)وی در بیتی دیگر، به وجه تسمیه نحو اشاره می کند:و قال: یا صاح هذا النحو انح بلابطء و تمم مهاما کنت بادیهالذاک قددعیت تلک القواعد نحواً حسب امر علی و هو موحیها(همان)
نتیجهطبق آنچه گذشت، روشن شد شخصیت و سخنان امام علی(علیه السلام) از چنان جذابیتی برخوردار است که نه تنها مسلمانان، بلکه شاعران مسیحی، از جمله انطاکی نیز همدل و همزبان با مسلمانان به ستایش و مدح حضرت(علیه السلام)پرداخته اند.انطاکی در این راستا (دربیان فضیلت و برتری امام(علیه السلام)) به علوم وی اشاره می کند. از جمله علومی که وی به مدح آنها پرداخته، تفسیر، قرائت، نحو، فقه و خداشناسی است. وی در ذکر این علوم از عناصر بلاغی به ویژه اقتباس و تشبیه کمک گرفته است و سبب آن نیز به مسائل تاریخی باز می گردد که مؤیدات آن، احادیث و روایات وارده در شأن حضرت(علیه السلام)است.وی سبب سرآمدی امام علی(علیه السلام) در بین اصحاب را ملازمت حضرت با پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم )می داند. انطاکی در بیان هر علمی، در پایان، از «حسن انتها» بهره گرفته که به زیبایی اقتباس را در خود جای داده است. از جمله نتایج دیگر این مقاله، «حسن ابتدا» و «براعت استهلال» در هر بحثی است که وی آغاز می کند.انطاکی درباره ی علم امیرالمومنین(علیه السلام) از عبارت «بحرالعلوم…»، و درباره ی فضایل حضرت(علیه السلام)از «فضایل المرتضی کالشهب…»، و در تفسیر «لایدرک الای الا الراسخون…»، در قرائت قرآن «ما کان یحفظ الا المرتضی»، در خداشناسی «اسمی العلوم و اعلاها…»، در فقه «المرتضی جعل الفقه…»، در تصوف «ان التصوف… المرتضی…»، و در نحو «ما کانت العرب…» استفاده می کند؛ عبارت هایی که در آغاز هر بحث، سخن را لطیف و جذاب کرده اند؛ به گونه ای که شنونده را برای گوش فرا دادن به همه ی سخن به خود جذب می کند.منابع تحقیق :* قرآن۱٫ ابن جزری، شمس الدین؛ طبقات القراء؛ مصرک مطبعه بولاق، [بی تا].۲٫ امین، حسن؛ دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه؛ بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۲۰۰۱م.۳٫ انطاکی، عبدالمسیح؛ القصیده العلویه المبارکه؛ مصر: مطبعه رعمسیس، [بی تا].۴٫ پورفرزیب، ابراهیم؛ تجوید جامع؛ تهران: سمت، ۱۳۷۴٫۵٫ ترمذی، محمد صالح؛ مناقب مرتضوی؛ [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].۶٫ تستری، قاضی نورالله؛ احقاق الحق و ازهاق الباطل؛ قم: مصطفوی؛ ۱۴۰۱ق.۷٫ جارم، علی؛ بلاغه الواضحه؛ قم: سیدالشهداء، ۱۳۷۴٫۸٫ جرداق، جرج؛ الامام علی؛ صوت العداله الانسانیه؛ ج۶؛ الطبعه الثانیه، بیروت: مکتبه الحیاه. ۱۹۷۰م.۹٫ زبیدی، محمد حسن ابوبکر؛ طبقات النحویین و الغویین؛ [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].۱۰٫ سعیدی، سیدابراهیم، علی آیینه حق نما؛ تبریز: آذربادگان، ۱۳۶۸٫۱۱٫ سیرافی، حسن بن عبدالله؛ اخبار النحویین البصریین، مصر: مطبعه بولاق، [بی تا].۱۲٫ شریعتی، علی؛ علی؛ تهران: نیلوفر، ۱۳۶۱٫۱۳٫ طوسی، محمد بن حسن؛ امالی؛ قم: دارالثقافه، مؤسسه البعثه، ۱۴۲۴ق.۱۴٫ فاخوری، حنا؛ الجامع فی تاریخ الادب العربی؛ قم؛ مطبعه ذوی القربی، ۱۳۸۲٫۱۵٫ قزوینی، جلال الدین؛ الایضاح فی علوم بلاغه، بیروت: مکتبه المصریه، ۲۰۰۴م.۱۶٫ قمی، عباس؛ سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار؛ تهران: کتابخانه سنایی، [بی تا].۱۷٫ کحاله، عمر رضا؛ معجم المؤلفین؛ ج۲، الطبعه الثالثه، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۹۹۳م.۱۸٫ گرگانی، محمد حسین؛ ابداع البدایع؛ تبریز: احرار تبریز، ۱۳۷۷٫۱۹٫ هاشمی، احمد؛ جواهر البلاغه، قم: مرکز النشر، ۱۳۷۱٫
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره۳۰٫