یکی از مفاخر علمای قم در اواخر قرن چهاردهم هجری، حضرت آیت اللّه حاج غلام رضا قمی معروف به «حاج آخوند» صاحب کتاب «قلائد الفرائد تعلیقه علی الفرائد» است که نامش در زاویه گمنامی مانده و کمتر به زندگی علمی او پرداخته اند.
ولادت تاریخ تولد وی به خوبی روشن نیست، اما از آن جا که قریب السن یا هم سن مرحوم آیت اللّه سید صادق روحانی قمی یار دیرین و هم مباحثه خویش بوده و تاریخ ولادت او ۱۲۵۵ بوده است، شاید سال تولد حاج آخوند نیز حدود۱۲۵۵ ق باشد.
 تحصیلات ایشان مقدمات علوم دینی را در قم و تهران و اصفهان فراگرفت. سال ۱۲۷۹ ق به همراه آیت اللّه حاج سید صادق رهسپار نجف اشرف شد و به مدت دو سال از درس های فقه و اصول مرحوم شیخ مرتضی انصاری بهره برد. پس ازدرگذشت شیخ، با شرکت در حلقه درسی دو شاگرد برجسته شیخ: میرزای شیرازی ومیرزا حبیب اللّه رشتی به تکمیل دانسته های خود پرداخت.
بازگشت به قم مرحوم حاج آخوند و حاج سید صادق در سال ۱۲۹۸ ق به زادگاه خویش بازگشتند وبرمسند تدریس، افتا، ارشاد وامامت جماعت تکیه زدند. آیت اللّه ملا غلام رضا، سالیان فراوان در مسجد امام حسن عسکری(ع) به تدریس علوم اهل بیت(ع) و اقامه جماعت و ارشاد مؤمنان پرداخت و مرحوم سید صادق هم بیشتر رسیدگی به دعاوی، قضاوت شرعی و فصل خصومات را به عهده گرفت.
شاگردان از شمار شاگردان حاج آخوند اطلاع دقیقی در دست نیست، اما مسلما برخی از مجتهدان نزد ایشان تلمذ نموده اند،بسان:۱ مرحوم آیت اللّه سید محمود روحانی قمی (۱۳۰۷۱۳۸۱ ق) فرزند آقا سید صادق قمی.۲ مرحوم آیت اللّه شیخ عبد الهادی حاج آخوند (م ۱۳۸۵ ق).۳ مرحوم آیت اللّه محمد جواد قمی (۱۲۹۵ ۱۳۷۴ ق).۴ مرحوم علامه شیخ محمد علی ارجستانی کچویی (م ۱۳۳۰ ق)، صاحب کتاب « انوار المشعشعیین فی شرافه قم والقمیین ».5 مرحوم آیت اللّه حاج سید عباس رضوی (م ۱۳۳۵ ق).
 تالیفات برخی تالیفات ایشان از این قرار است :۱ قلائد الفرائد یا قلائد العقیان علی نحور الخرد الحسان. این کتاب معروف ترین اثر ایشان است وحاشیه ای متقن وموجز بر رسائل شیخ انصاری است. ویژگی های این کتاب را که با تحقیق و تصحیح اینجانب به زودی منتشر خواهدشد در ادامه می آید.۲ قواعد الاصول. درباره دو مساله مهم « اجتماع امر و نهی » و « ضد ».3 صلاه المسافر.۴ کتاب الصلاه.۵ کتاب القضاء.۶ کتاب الدیات.۷ کنوز الجواهر.
 درگذشت سرانجام مرحوم حاج آخوند، در ۱۶ ذی حجه ۱۳۳۲ ق بدرود حیات گفت و پس از تشییع با شکوه، در ایوان آیینه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه به خاک سپرده شد.
 ویژگی های کتاب قلائد الفرائد تعلیقه رسائل شیخ انصاری این کتاب از معروف ترین تالیفات حاج ملاغلام رضا و مفیدترین تعلیقات رسائل شیخ اعظم است، که در عین ایضاح مراد و اتقان مرام، موجز و مختصر است. ولی متاسفانه حتی در بین علما و اساتید مهجور است و شاید منشاش چاپ افست از نسخه خط ی است که رغبت به مطالعه و شوق به قرائت و ممارست را از بین می برد. لذا تصمیم گرفتم به تصحیح و تعلیق آن بپردازم و کارهای انجام شده را در پایان ذکر خواهم نمود. در این کتاب چندین ویژگی به چشم می خورد که برخی از آنها منحصر به فرد است:۱ مؤلف این کتاب دو سال آخر عمر شیخ را درک کرده و در درس رسائل شیخ شرکت می جسته است و مطالبی را ازشیخ اعظم در شرح عبارات رسائل نقل کرده که بسیار سودمند است. برخی از آنها از این قرار است:الف) ج ۱، ص ۲۷ : «تو ضیح المقام حسب ما استفدته من المصنف فی مجلس درسه الشریف …».ب) ص ۳۹ : «قال: فیما اشتهر: ان للمصیب اجرین و للمخط ی ء اجرا واحدا. انما نسبه الی الاشتهار دون الروایه، لعدم اطلاعه علی ما افاده فی الدرس علی کونه الروایه ».ج) ص ۴۵ : «و قد اجاب(ع) عما ذکره المفصل بوجوه ثالثها غیر مذکور فی المتن، بل افاده فی الدرس…».د) ص ۴۸ : «وجه الفرق بینهما علی ما افاده فی الدرس …».2 ذکر مثال های جالب برای تفهیم عبارات متن، بسان آنچه در تعریف قطع طریقی و موضوعی و فرق آن دو بیان داشته است: «و ان شئت توضیح ذلک فاجر مثل القطع کمثل السراج، فان کشف قیام زید مثلا بالسراج حین اشتعاله لایصیر واسطه لثبوت المحمول للموضوع، لان ثبوته له واقع فی الخارج و ان لم یشتعل السراج، فکذلک القطع ».3 تمام قسمت های رسائل یعنی قطع، ظن، شک و تعادل و تراجیح را حاشیه زده است .۴ کتابی جامع و کشکولی است دربر دارنده مطالب فراوان اعم از نحو، رجال، درایه، فقه، اصول، تفسیر و روایت ،که به مناسبت عبارات رسائل مطرح شده است. برخی از آنها از این قرار است:الف) ج ۱، ص ۶ : «اما الاول اعنی کلمه «فاعلم » فاعلم ان الفاء فیه جواب لاما المقدره ».ب) ص ۶۸ : «هذا بیان للموصول فی قوله: ما یستفاد من الاخبار».ج) ص ۶۹ : «ان هذا عطف علی قوله: علی التصدقات ».د) ص ۱۴۱ : «ان المبادی للعلامه، و غایه البادی فی شرح المبادی …».ه ) ص ۱۷۲ : درباره کتاب قرب الاسناد گفته است: «الهمزه فیه مکسوره، و قرب الاسناد اسم کتاب للشیخ الجلیل…».و) ص ۱۷۶ : درباره حدیث معروف «من حفظ علی امتی اربعین حدیثا…» گفته است: «ان «حفظ » من باب «علم »، ومصدره «الحفظ » بالکسر، والمراد به ما یعم الحفظ من ظهر القلب و النقل بین الناس… و «علی » بمعنی اللام، ای حفظ لاجل امتی، ای لانتفاعهم » .ز) ص ۱۷۹ : درباره وشاء که یکی از روات است گفته است:«انه بالشین المعجمه المشدده، اسمه الحسن بن علی بن زیاد الوشاء. قال فی الخلاصه: انه من وجوه الطائفه » .ح) ص ۱۸۴ : درباره کتاب روایی غوالی اللئالی گفته است:«لم ار من اتی بمقام ضبط کلمه «غوالی » و انه بالغین المعجمه او المهمله، و کل منهما محتمل …».5 ایجاز و اختصار و احتراز از تطویل بلا طائل.۶ تعیین قائلین اقوال و نیز افرادی که شیخ از آنان با عناوینی چون: «بعض المعاصرین » «بعض الاعلام » یاد کرده است.برخی از آنها از این قرار است :الف) ص ۴۵ : «ان المعاصر المزبور هو صاحب الفصول ».ب) ص ۴۸ : «ان هذا القائل هو المعاصر المزبور السابق ».ج) ص ۱۷۹ : «ببالی انه ذکر فی الدرس ان المراد به هو استاده، اعنی العالم الربانی و المحقق الصمدانی شریف بن الملاحسنعلی المازندرانی اصلا، و الحائری مسکنا و مدفنا، المعروف ب «شریف العلماء».د) ص ۱۸۴ : «ان اول من تمسک بها من المجتهدین علی ما قیل صاحب الوافیه و شارحه و شیخنا البهائی ایضا فی الجمله ».7 بیان وجوه تامل در سراسر کتاب .۸ ذکر حواشی شیخ اعظم بر رسائل با عنوان حاشیه «منه »، مانند :الف) ص ۵۰ : «قال المصنف فی الحاشیه علی قوله هذا ما لفظه …».ب) ص ۱۴۰ : «قال فی الحاشیه: وجه التامل ان ظاهر العلماء …».9 به کار بردن عبارت های موزون و مسجع که از ذوق ادبی ایشان حکایت می کند. به برخی نمونه ها توجه کنید:الف) ص ۴۸۸ : «مع ان فیهم فی دقه النظر فی قصوی مرتبه الکمال، و فی متانه الفکر فی اعلی مرتبه الجمال ».ب) ص ۵۰۴ : «فله بلا کلام دخل فی المقام ».ج) ص ۵۰۸ : «توضیح ما للمحقق القمی من المراد، بحیث یسقط ما للمصنف من الایراد».د) ص ۵۱۹ : «فانه بالعیان بمحل التکذیب من الوجدان ».ه) ص ۵۲۵ : «ان دعوی المزبوره فی المقام نفخه بلا ضرام ».و) ص ۵۴۱ : «شرح هذا الجواب بحیث یقع فرح فی قلب الاصحاب » .ز) ص ۵۹۷ : «ایها المنادی لمن تنادی لقد فرحت فؤادی، و ها انا حاضر فی مقام الجواب و رفع مابدا لک من الارتیاب ».در پایان به کلمات برخی علما در توصیف این کتاب اشاره می کنیم :حضرت آیت اللّه حاج سید موسی شبیری زنجانی دام ظله می فرماید: «بهترین شرح برای مبتدی، قلائد العقیان است. این کتاب موجز و سهل التناول است، و محشی کلمات شیخ را خوب فهمیده است ».آیت اللّه حاج سید مهدی روحانی(ع) گفته است: «وقتی جد ما حاج سید صادق این تعلیقه را دیده بودند گفته بودند:علم ملا غلام رضا بیش از این کتاب است واین کتاب تمام علم او نیست ».علامه سید مهدی قمی در روز طبع این کتاب آن را چنین تقریظ نموده است:کم رکبوا سفینه البراءه و راموا الاستصحاب بالقراءه تحیروا فی لجج القواعد ما وصلوا حقیقه المقاصد علیک فی بلوغک الفوائد بهذه القلاده للفرائد قد نزلت فی کتب الاصول منزله الربیع فی الفصول شامله دقائق القوانین کاشفه الغطاء من العناوین تملامن بدائع الدقیقه تمیز المجاز عن حقیقه قال لنا الساده ورخوها اجبتهم بدیهه «خذوها» نکاتی درباره چاپ جدید کتاب فوق که در دست انتشار است:از آن جا که حین تدریس رسائل ازاین کتاب استفاده های فراوانی بردم، و از برخی دوستان مدرس درباره این کتاب پرسیدم و دیدم اسم آن را هم نشنیده اند، بر آن شدم آن را تصحیح کنم و حدود سه سال قبل به این کار مشغول شدم وپس از انجام مراحل زیر، اکنون جلد اول آن که شامل مباحث قطع، ظن، برائت، احتیاط و تخییر است زیر چاپ است:۱ چهار بار مقابله و تصحیح .۲ به کارگیری علائم سجاوندی و استفاده از حروف در اندازه های مختلف، که کمک قابل توجهی به خواننده جهت درک بهتر متن می کند.۳ ذکر مخذ و منابع در پاورقی.۴ توضیح عبارات دشوار و پاره ای توضیحات که برای خواننده سودمند است.۵ تهیه فهرست کامل از مباحث قلائد و تحقیقاتی که به کتاب افزوده شده است.امید است مورد قبول حضرت ولی عصر(ع) و استفاده دین پژوهان قرار گیرد.

——————————————————————-
پی نوشت:* حاج ملاغلام رضا قمی از شاگردان شیخ انصاری