اشارههر مسلمان عاشق امام زمان (، میتواند در گوشه تنهایی قلب خود، با حجت خدا نجوا و زمزمه کند و از خدا ظهورش را طلب کند، گرچه امام زمان( به همه جا احاطه دارد، بعضی از مکانها و مقامها مانند مسجد جمکران، مسجد سهله و… از اهمیت ویژهای برخوردارند که باید آنها را پاس داشت و امام زمان( را در آن مکان‌ها خواند و خواسته های خود را طلب کرد. آن مقامها، مقام امام زمان ( درشهر کوچک نعمانیه عراق است که در این نوشتار، درباره اهمیت آن سخن خواهیم گفت. به همین مناسبت، به ترجمه تاریخ مقام الامام المهدی، نوشته احمد علی مجید حلی پرداختیم که آن را تقدیم میکنیم.نعمانیه: (به ضم نون)، شهر کوچکی است بین شهر واسط و بغداد، بر ساحل دجله که از توابع ذاب الاعلی به شمار می‌آید. و نعمانیه (به فتح نون)، شهر کوچکی است بین شهر حمی و حلب . در کتاب تلخیص الآثار، این شهر به ابوالعلاء احمد بن عبدالله الضریر (ابوالعلاء المعری) نسبت داده شده است. همچنین بر وادیای در راه طائف نیز اطلاق میشود.النعمان (به ضم نون)، نام گروهی از بزرگان است که یکی از آنها نعمان بن منذر میباشد. او از پادشاهان بوده و گل معرف به شقایق را به او نسبت دادهاند.۱
موقعیت مقامدر شهر نعمانیه- که از توابع شهر واسط است- مقام شریفی قرار دارد که به آن، مقام امام مهدی میگویند.مقام، در منطقهای قرار دارد که به آن، ام عکیظ میگویند و آن، در مسیر جاده اصلی بین شهر نعمانیه و شهر واسط (کوت) قرار دارد. فاصله آن تا نعمانیه ۱۵ کیلومتر و تا شهر کوت، حدود ۲۲ کیلومتر است. مقام، سمت راست کسی واقع شده که در جاده اصلی، از نعمانیه به کوت میرود و از جاده اصلی، حدود ۱۰۰۰ متر، به وسیله راهی که آباد نشده، جدا می‌شود و پشت از رودخانه، دجله، حدود ۱۵۰ متر دور میشود.منطقه ام عکیظ، امروزه تابع شهر نعمانیه است که از توابع استان واسط میباشد.
تاریخ مقامبرای مقام، تاریخ روشنی ذکر نشده است، جز روایت ابی جواد نعمانی که در کتاب ریاض العلماء آمده است. آن جا هم تاریخ روشنی ذکر نشده؛ ولی میتوان تاریخ آن را از بحث رجالی برای راوی آن، بدست آورد. ما ابتدا روایت را ذکر میکنیم و سپس از تاریخ مقام بحث خواهیم کرد.عالم زبر‌دست و دانشمند، آقا میرزا عبدالله اصفهانی (مشهور به افندی) در جلد پنجم کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء در معرفی شیخ ابی جواد نعمانی میگوید:ابی جواد نعمانی، از افرادی است که امام زمان( را در زمان غیبت کبرا دیده و از آن حضرت روایت کرده است. همچنین در برخی جاها خطی از شیخ زین الدین علی بن حسن بن محمد خازن حائری، شاگرد شهید اول دیدم که نقل کرده ابی‌جواد نعمانی، مولایمان، امام زمان ( را دیده و از آن حضرت می‌پرسد:ای مولای من ! برای شما مقامی در شهر نعمانیه و مقامی در شهر حله است؛ چه هنگام در آن دو مقام هستید؟ حضرت می‌فرماید: شب سه شنبه و روز سه شنبه در نعمانیه و روز جمعه و شب جمعه در حله هستم؛ ولی اهل حله در مقام من، ادب را رعایت نمی‌کنند. هرکس که وارد مقام من شود و ادب کند، آن گونه که شایسته است و بر من و امامان معصوم( سلام دهد و ۱۲ مرتبه صلوات بر من و ایشان بفرستد، سپس دو رکعت نماز بخواند و خدا را با این دو مناجات بخواند، هر چه بخواهد، خداوند به او خواهد داد و غفران و مغفرت خود را شامل حالش خواهد کرد.گفتم: ای مولای من ! آن مناجات ودعا را به من بیاموزید. حضرت فرمود: بگو اللهم قد اخذ التادیب منی حتی مسنی الضر و انت ارحم الراحمین و ان کان ما اقترفته من الذنوب استحق به اضعاف ما ادبتنی به و انت حلیم ذوانا? تعفوعن کثیر حتی یسبق عفوک و رحمتک عذابک.و سه بار این دعا را تکرار کرد تا آن را یاد گرفتم.از این سخن چند فایده به دست می‌آید که در بحث مقام و تاریخ آن، ما را کمک خواهد کرد.
فایده اولاین حکایت را مرحوم علامه نوری ( در کتاب نجم الثاقب و جنه‌المأوی آورده و اگر نقل حکایت کتاب ریاض العلماء نبود، تاریخ مقام بر ما مخفی می‌ماند و آن به سبب مفقود شدن پنج جلد از اصول دهگانه کتاب ریاض العلماء تالیف میرزا عبدالله افندی است که تا سال ۱۰۳۷ ق -چنان که بعضی از علما و تصریح کردهاند – موجود بوده است . این کتاب، بعدها بر اساس حروف الفبا، در هفت جلد، در سال‌1401ق در شهر قم، به کوشش آقایان سید محمود مرعشی نجفی و سید احمد حسینی به چاپ رسیده؛ ولی این حکایت، در این چاپ موجود نیست و شاید در جلدهایی بوده که از بین رفته است.
فایده دومدر کتابهای رجالی، برای ابی جواد نعمانی معرفی نیافتیم. احتمال دارد ابی جواد نعمانی، همان متکلم عالم والگوی عارفان، یعنی عبدالواحد بن صفی نعمانی، صاحب کتاب نهج السداد فی شرح الاعتقاد باشد که در جلد سوم، ص۲۷۹ از کتاب ریاض العلماء ذکر شده است؛ زیرا در برخی موارد، در کتابهای رجالی، اسم فردی با کنیه ذکر می‌شود و در جای دیگر، با اسم و لقب .این گفته آمیرزا عبدالله افندی این احتمال را تقویت می‌کند:عصر عبدالواحد بن صفی نعمانی معین نشده است و من گمان میکنم ابن ابی جواد نعمانی از شاگردان شهید اول یا شاگرد شاگردان او بوده است.مرحوم آقا بزرگ طهرانی در کتاب الذریعه میگوید:من نسخهای از کتاب نهج السداد را نزد عباس اقبال در تهران دیدم که در آن، تاریخ ولادتی برای علی بن حماد بن ادریس در ۱۵ ماه رمضان سال ۸۳۱ ق ذکر شده بود؛ پس معلوم می‌شود آن نوشته، پیش قبل از این تاریخ، تالیف آن، پیش از تالیف این نسخه بوده است.این احتمال رد میشود؛ زیرا نقلکننده این حکایت، زین الدین ابوالحسن علی بن خازن حائری، از شهید اول اجازه داشته و در سال ۷۸۶ ق بوده است؛ ولی تاریخ وفات عبدالواحد بن صفی نعمانی، سال ۷۹۳‌ق بوده است و شیخ ابن فهد حلی در سال‌791‌ق از او روایت کرده است. احتمال می‌دهم قبری که اکنون درمقام امام زمان ( است، برای این شیخ (شیخ عبدالواحد بن صفی نعمانی) باشد؛ زیرا صوفی و صفی از نظر شکل نوشتاری نزدیک به هم هستند و احتمال دارد در نوشتن، تغییری انجام گرفته باشد.از شناخت تاریخ نقل کننده حکایت -که متوفای سال ۷۹۳ ق بوده – دریافتیم که مقام، در قرن هشتم هجری و چه بسا پیش از آن هم بوده است؛ زیرا از پرسش او که :ای مولای من! برای شما مقامی در نعمانیه و مقامی در حله است؛ شما چه موقع در آن دو مقام هستید؟ معلوم میشود این مقام پیشتر ساخته شده و بین مردم هم معروف و مشهور بوده است.
فایده سومبنابر فرموده امام زمان( زیارت این مقام، در شب سه شنبه و روز سه شنبه مستحب است؛ زیرا امام ( در آن مقام حضور دارد. اگر کسی این سخن را منکر شود، برای او سخن سید ابن طاووس رایادآور می‌شویم که:امام، غایب نیست؛ لکن او غایب از کسی است که آن فرد، از خدا غایب است.
فایده چهارمممکن است از این حکایت، زیارت مخصوص این مقام و مقام دیگر امام در حله را به دست آوریم. عمل به این زیارت و آدابی که ذکر شده، برای استجابت دعا و خواستن نیاز و طلب بخشش از خداوند، مفید است.این مقام در قرن چهاردهم هجری از خشت و گل بنا شده و مقام و قبه کوچکتر از این بود. نام این مقام، در برخی کتابها ذکر شده بود که میتوان تاریخ مقام را از آن کتابها بدست آورد؛ مثل کتاب نجم ثاقب و کتاب جنه الماوی تالیف علامه نوری (متوفای سال‌1320ق) و کتاب ماضی النجف و حاضرها، ج ۱، ص ۹۶، تألیف شیخ جعفر محبوبه (متوفای سال ۱۳۷۸ق).آقای سکر قریشی به نقل از خادم مقام، یعنی سعد محسن به من گفت:از سید علی یاسری از شاگردان سید محسن حکیم شنیده بود که آنجا سنگ ثابتی بوده که نام کسانی که در مقام دفن شده بودند روی آن نوشته شده بود . زمان جنگ جهانی و نیروهای انگلیسی در شهر -که سهماه در پادگان نظامی نزدیک مقام استقرار داشتند- این سنگ را از مقام به سرقت بردند و این کار را یکی از کاپیتانهای انگلیسی انجام داد.۲در قرن پانزدهم هجری از سال۱۴۱۹ق تجدید بنای ساختمان از سر گرفته شد و هنوز با همکاری برخی مومنان و افراد خیر ادامه دارد. همچنین علامه سید حبیب بن سید سلمان بن سید عبدالرضا، سخنران و عالم شهر نعمانیه -که محل رجوع مردم آن شهر در مسائل دینی و اجتماعی است- همکاری میکند. این مقام، چنان که گفتیم، از خشت و گل ساخته شده بود و مقام و قبه کوچکتر از این بود.
توصیف مقامپیش از ورود به ساختمان مقام، سمت راست تعدادی قبر وجود دارد که آن قسمت، برای دفن اطفال آن منطقه اختصاص داده شده بود. اکنون مردم را از دفن اجساد در آن جا نهی می کنند. سمت چپ، وضوخانهای قرار دارد که همراه ساختمان جدید، ساخته شده است. مساحت کل مقام، حدود ۲۰۰۰ متر مربع است که با آجر بنا شده.برای مقام، سه در خارجی هست و هنگام ورود به مقام، در صحن خارجی آن، تعدادی درخت سدر و نخل وجود دارد. پشت ساختمان مقام، در طرف راست و چپ، تعدادی مغازه تجاری وجود دارد که زائران، وسایل مورد نیاز را از آنجا می‌خرند. در سمت جنوب شرقی اسکلت، بنای نیمه تمام یک حسینیه بزرگ قرار دارد.پیش از ورود به مقام، ایوان بزرگی قرار دارد که برای خادمان قرار داده شده است. سپس از در آهنی وارد مقام می شویم که طول آن، دو و عرض آن، سه متر و رنگ آن سبز است و بالای آن در دعای اللهم کن لولیک … نوشته شده است.هنگام ورود به مقام رواق‌هایی دیده می‌شود که دور تا دور روضه را در برگرفته است. در طرف شمال، برای ورود به روضه، دری قرار داده شده است و در سمت راست، محرابی قرار دارد که جهت قبله را مشخص می کند و با کاشیهای آبی پوشیده شده است . آنجا چند لوح نصب شده است که روی آنها زیارت مخصوص مقام، و روایت ابی جواد نعمانی درباره مقام و همچنین زیارتی از امام زمان ( نوشته شده است. سمت چپ، دو کتابخانه کوچک و بزرگ قرار دارد که از ساج اصلی ساخته شدهاند و در آنها تعدادی قرآن و کتاب در علوم مختلف (فقه، سیره معصومان، تاریخ و مانند آنها) وجود دارد.آنجا لوحی است که بر روی آن، دعای اهل بیت المعمور نوشته شده است. در رواق غربی منبری برای سخنرانی گذاشته شده است . در این رواق، ۲۲ پنجره وجود دارد که بالای صحن خارجی مقام قرار دارد.سپس به روضه مقام- که مکان اصلی مقام است- داخل میشویم . برای این روضه، چهار در برای ورود به مقام و خارج شدن از آن قرار دارد . بالای روضه قبه بزرگی به مساحت هشت متر مربع قرار دارد و در کنار آن، دو مناره که ارتفاع هر یک از آنها سیمتر سات. رنگ قبه از خارج، سبز و دارای هشت پنجره کوچک است. و عرض روضه، ۴۱۷ متر، و ارتفاع آن، بیست وهفت متر است. در وسط روضه، ضریحی وجود دارد که به محمد بن قاسم بن علی بن عمر اشرف بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب( (مشهور به صوفی) نسبت داده شده است.عرض ضریح، سهمتر و ارتفاع آن ۵/۲ متراست که از آلومینیوم ساخته شده است. و بالای ضریح، با شیشه مزین شده و بر آن تعدادی لوح نصب شده که بر روی آنها روایت ابن ابی الجواد نعمانی نوشته شده است. بر روی یکی از لوحها زیارت صاحب قبر و نسب آن نوشته شده است.در وسط ضریح، قبری است که نیم متر از زمین فاصله داردو با پارچه سبز رنگ پوشانده شده و قبر را نورانی کرده است. اکنون درپی بحث از صحت نسبت قبر به سید محمد بن قاسم نیستیم و این، خود احتیاج به بحث جداگانه دارد.
مورد مقام (سندمقام)از لابه لای تحقیقات و سؤالات برای دسترسی به سند و تاریخ آن کسانی که مرا در این امر کمک کرده‌اند، بر اساس مطالبی که ذکر شد، اسامی آنها را ذکر خواهیم کرد:۱٫ شعلان الکیم؛۲٫ ساجت الصخی القرشی، تاریخ وفات ۱۹۷۴م و بعد از آن ذریه او؛۳٫ خضیر عبد عوفی صعبیفری از سال ۱۹۸۵م تا ۲۰۰۰م؛۴٫ سعد محسن از سال ۲۰۰۰تا ۲۰۰۳م؛۵٫ سکر القریشی ۲۰۰۳ م تا زمان حاضر که به سبب معلوماتی که به ما داد شکر‌گزار او هستیم.
آخرین فایدهدر این فایده برای کسانی که میخواهند درباره نسب صاحب قبر، یعنی سید محمد بن قاسم صوفی و صحت نسبت قبر به وی و عقیده او تحقیق کنند، منابعی معرفی می‌کنیم:خیر الدین زرکلی، اعلام، ج۶، ص۳۲۴؛علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۰؛تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۲۰۰؛تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۷۱؛قاضی نعمانی مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۳۴۵؛سید علی بروجردی، طرائف المقال، ج۲، ص ۲۳۴؛شیخ عبدالرسول غفاری، الکلینی و الکافی، ص۱۳۸؛علی بن محمد العلوی، المجدی فی شباب الطالبین، ص ۳۷۱؛شیخ مفید، المسائل الجارودیه، (تحقیق شیخ محمد کاظم مدیر شانچی)، ص ۱۱٫
پی نوشت :
۱ . مقدمه کتاب غیبه نعمانی.۲ . این حکایت را فردی به نام حیدر که اکنون خادم مقام است، از جد خود، ساجت صخی قریشی -که پیشتر خادم مقام بوده- شنیده است.منبع: فصل نامه انتظار، شماره