پژوهشها و مطالعات دینی، یکی از حوزههای مطالعاتی عمده و اصلی در طول حیات آدمی بوده است. نقش و جایگاه دین در زندگی انسانها، سبب شده است بشر در طول تاریخ به تأمل جدی در آن بپردازد. میان مطالعات دینی، مطالعات معطوف به آینده جهان و بشر، ویژگی خاصی داشته و همواره شور و اشتیاق بیشتری را برانگیخته است. امید به آینده، همواره برای بشر مطرح بوده و انسانها غالباً در انتظار آیندهای نیک بودهاند. آینده درخشان و طلایی، خود از آموزههای ادیان الهی بوده است.به رغم چنین دغدغهها و گرایشهایی به آینده و پیرو آن مطالعات صورتگرفته درباره آن، آینده شناسی و گونههای مختلف آن ـ از جمله مهدویتپژوهی ـ به صورت کامل و مبسوط گسترش نیافته است. هنوز ظرفیتها و عرصههای بسیار زیادی برای مهدویتپژوهی و آینده شناسی وجود دارد که ضرورت دارد اندیشوران و محققان حوزه و دانشگاه در باب آنها به تأمل بپردازند. علاوه بر سطح علمی و حوزوی- دانشگاهی، مباحث مهدویت، میان تودههای مردم نیز جایگاه مهمی یافته است. هر گونه تلاش برای ساماندهی مطالعات و تحقیقات مهدویت ناگزیر ارتباط وثیقی با ساماندهی مباحث مهدویت میان تودههای مردم خواهد یافت. تبیین صحیح فرهنگ و اندیشههای مهدوی، نیازمند شناسایی روشها و الگوهای مناسب در جامعه میباشد.اما مهدویتپژوهی اینک در حوزههای علمیه به تدریج جایگاه جدیتری مییابد. در طول تاریخ اسلام، علما و اندیشمندان بزرگ به تحقیق و مطالعه در باب مهدویت و مسائل مرتبط با آن پرداختهاند؛ اما در گذشته ـ همانند بسیاری از حوزههای مطالعاتی دیگر که امروزه هر کدام به یک شاخه و رشته علمی تبدیل شدهاند ـ منسجم و هماهنگ و گسترده نبوده است. در طول چند دهه اخیر، مطالعات مهدویتپژوهی در حوزههای علمیه به سوی سامان یافتن جدیتر حرکت کرده است.تأسیس رشته تخصصی «امامت و مهدویت» در حوزه علمیه قم، یکی از حرکتهای بنیادی در این زمینه است. با این حال، هر چند اینک بیش از شش سال است که از تأسیس این رشته گذشته است و فارغ التحصیلان بسیاری از مرکز تخصصی مهدویّت به جامعه علمی- دینی کشور عرضه شدهاند، هنوز لازم است در زیرساختهای این رشته مطالعاتی فعالیتهای علمی جدی صورتپذیرد. این رشته، هنوز در مراحل اولیه شکلگیری خود بوده و لازم است در ساماندهی جدیتر آن، ماهیت علمی مهدویتپژوهی، گرایشها و رشتههای فرعی آن، روششناسی و فلسفه آن، تأملات جدیتری صورت پذیرد. چنین تأملاتی البته همیشه لازم و ضروری است و حتی در رشتههای علمی که قدمت زیادی دارند، برای شناسایی راهکارهای ایجاد تحول و تکامل در آنها، این امر پیوسته صورت گرفته و باید صورت پذیرد. بحث و گفتوگو در باره مطالعات مهدویت – یا آنچه امروزه به مهدویتپژوهی رایج شده است – را میتوان به دو گونه اصلی مطالعات درجه اول و مطالعات درجه دوم تقسیم کرد. مطالعات درجه اول مطالعاتی هستند که مستقیماً به بررسی خود موضوع مطالعه مربوط میشوند. موضوع مهدویتپژوهی، باور به مهدی(عج) است. هر گونه مطالعهای که به این موضوع مربوط شود، مهدویتپژوهی قلمداد میشود. خصلت مطالعات درجه نخست، این است که در صدد کشف، تبیین و یا دفاع از باور به مهدی(عج) هستند. این مطالعات، خود در قالب گرایشهای مختلفی طبقهبندی میشود. مطالعات کلامی- فلسفی، مطالعات تاریخی، مطالعات اجتماعی، مطالعات تطبیقی و غیره از این قبیل هستند.برخلاف مطالعات درجه اول، مطالعات درجه دوم در باب مهدویت، مستقیماً به باور به مهدی(عج) مربوط نمیشوند. این مطالعات، خود مهدویتپژوهی را موضوع مطالعه خویش قرار میدهدو در نتیجه، موضوع آن، خود رشته مهدویتپژوهی است. اینجا محقق از منظری کلان و ناقدانه به مطالعه در باره این رشته علمی میپردازد. چنین نگاهی از مسائل خاص مهدویتپژوهی فراتر رفته و بیشتر به بررسی روشهای مطالعه، موضوع مهدویتپژوهی، اعتبار شیوههای استدلالی، تاریخچه و تحول دانش، اهداف و غایات و در نهایت مبادی آن مربوط میشود.در مقایسه مطالعات درجه اول و درجه دوم مهدویتپژوهی، باید اذعان کرد غالب مطالعات صورت گرفته در زمینه مهدویتپژوهی در گرایشها و حوزههای مختلف آن از دسته نخست بوده است.امروزه، کمتر تحقیق و مطالعه جدی را میتوان در عرصه مطالعات درجه دوم مهدویتپژوهی یافت. هر چند این مطالعات کم صورت گرفته است، ضرورت و خلأ آن کاملا ملموس است و لازم است در امتداد گسترش کمی و کیفی این رشته در عرصه مطالعات در جه دوم مهدویت نیز اقدامی جدی صورت پذیرد.اکنون سعی میکنیم برخی مسائل جدی مطرح در عرصه مطالعات درجه دوم را به صورت تیتر ارائه کنیم. دو سه مسأله نخست از این مسائل را در میزگرد مهدویتپژوهی با حضور اساتید ومحققان این عرصه در این شماره به بحث و گفتوگو گذاشتهایم. بدون تردید، این مباحث هنوز مقدماتی بوده و جا برای بحث و بررسی بیشتر وجود دارد. همه محققان و صاحب نظران مطالعات مهدویتپژوهی را به تأمل و توجه در این عرصه فرا میخوانیم. مسائل عمده درجه دوم در مهدویتپژوهی عبارتند از:- مهدویتپژوهی چیست؟ چگونه میتوان آن را تعریف کرد؟- آیا مهدویتپژوهی رشته علمی مستقل است یا یک حوزه مطالعاتی میانرشتهای؟- وجوه تمایز دو نگاه و آثار و فواید چنین تفکیکی در مهدویتپژوهی چیست؟- موضوع مهدویتپژوهی چیست؟- ضرورتهای مهدویتپژوهی چیست؟- اهداف و غایات مهدویتپژوهی کدام است؟- پیشینه مطالعات مهدویتپژوهی چیست؟ وجوه تحول در آن، چه بوده است؟- مکاتب و رویکردهای علمای مختلف به مهدویتپژوهی در ادوار مختلف چه بوده است؟- گرایشها و عرصههای مطالعاتی مهدویتپژوهی چیست؟- روششناسی مطالعات مهدویت چگونه است؟ آیا مهدویتپژوهی مطالعهای تک روشی است یا روشهای مختلف در آن کاربرد دارد؟- جایگاه و اهمیت مهدویتپژوهی در مطالعات اسلامی چیست؟- آیا مهدویتپژوهی، مطالعهای صرفا اسلامی است یا برای آن، گونه غیر اسلامی نیز در ادیان و مکاتب دیگر میتوان یافت؟- وضعیت کنونی مهدویتپژوهی در حوزهها و دانشگاهها چگونه است؟- وضعیت رشته تخصصی مهدویت در حوزه علمیه قم چگونه بوده و دستاوردها، خلأها و آسیبهای آن کدام است؟- نقش و وظایف نظام اسلامی در ترویج و گسترش مهدویتپژوهی در جامعه اسلامی چیست؟و …….هر کدام از این مباحث ظرفیت کتابها و تحقیقات مستقلی را دارد. حتی طلاب و دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی میتوانند عناوین رسالههای علمی خویش را در این زمینه انتخاب کرده و بهپویایی و بالندگی مطالعات مهدویتپژوهی یاری رسانند.