نظریه تأویل ظواهر دینی نزد محمدباقر مجلسی
چکیده
مجلسی، برخلاف برخی اندیشمندان که تأویل را ناظر به واقعیت خارجی می‌دانند، آن را ناظر به معانی الفاظ تلقی می‌کند. وی تأویل ظواهر را از مقوله استعمال مجازی قلمداد می‌کند و تأویلات رمزی باطنیه و فلاسفه و عرفا را مردود می‌داند. مجلسی با تأویل متون دینی مواجهه‌ای روشمند دارد. وی جواز تأویل را مشروط به اموری می‌داند که مخالف‌نبودن معنای مؤول با ادله عقلی و ضروریات دین، مناسبت با ظاهر کلام، مطابقت با دیگر ظواهر و موافقت با سیاق از آن جمله است. چنان‌که اموری همچون مخالفت معنای تأویلی با اجماع، ناتمام‌بودنِ دلیلِ اعراض از معنای ظاهری و صراحت لفظ در معنای ظاهری از جمله موانع تأویل نزد او است. وی بر اساس این ضوابط در مواضعی به تأویل متون دینی همت گماشته است. در عین حال، در مقابل برخی تأویلات به‌شدت موضع‌گیری کرده و آنها را مردود دانسته است.
کلیدواژه‌ها
محمدباقر مجلسی؛ تأویل؛ شرایط تأویل؛ موانع تأویل؛ ظاهر
اصل مقاله
مقدمه
تأویل از مباحث مهمی است که در علوم قرآنی، علم فقه و اصول و دانش کلام جایگاه ممتازی دارد. «تأویل» از ماده «أول» به معنای رجوع یا رجوع به اصل اشتقاق یافته است (ابن‌اثیر، ۱۳۶۷: ۱/۸۰؛ فخر رازی، ۱۴۲۰: ۱۸/۱۴۵؛ طریحی، ۱۳۷۵: ۵/۳۱۲؛ راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۹۹؛ مجلسی، ۱۴۲۳: ۲۹/۳۰۶) و با توجه به اینکه به باب تفعیل رفته و معنای متعدی پیدا کرده به معنای «ارجاع» است. راغب در معنای تأویل گفته است: «ردکردن چیزی به سوی غایت و مقصودی است که اراده شده، چه این بازگرداندن مربوط به علم باشد یا مربوط به عمل. تأویل از راه و طریق علم مانند آیه «وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (آل‌عمران: ۷). امّا بازگرداندن عملی تأویل به سوی مقصود، مانند سخن شاعر که می‌گوید: «و للنّوی قبل یوم البین تأویل» (برای دوری پیش از روز جدایی مقصودی و تأویلی هست) (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۹۹). بنابراین، تأویل در لغت به معنای ارجاع و بازگرداندن است.