از جمله گرایش تفسیری، تفسیر « اجتماعی » است که حاصل رویکرد مفسران دوران جدید است. آنها اهتمام خود را برای حل مسائل اجتماعی، پرداختن به تفسیر آیات می دانند. این دسته از مفسران به سبک و روش نوینی به تفسیر رو کرده، معتقدند که در سایه تحولات جدید و بروز مشکلات اجتماعی، بهترین راه حل، مراجعه به تفسیر قرآن است و باید تفسیر آیات را نه با دیدگاه کلامی، فلسفی و ادبی، بلکه با نگرش اجتماعی تحلیل و مورد مطالعه و تفسیر جدی قرار داد.توجه به مسائل اجتماعی در تفسیر از دیرباز مورد توجه مفسران بوده است، اما در دوران معاصر این گرایش تفسیری رنگی نو به خود گرفته و با پرداختن به مسائل اجتماعی، درخشیده است. از این رو گرایش اجتماعی در تفسیر را می توان حاصل رویکرد مفسران دوران جدید دانست.پیشتاز این گرایش تفسیری، شیخ محمد عبده ( المنار ) است. وی – از مفسران قرن چهاردهم هجری – این بنیان عظیم را بنا نهاد و با روی آوردن به عقل، به بررسی و نقد مسائل اجتماعی از منظر قرآن پرداخت.پس از عبده، رشید رضا ( المنار )، شیخ محمد قاسمی ( محاسن التأویل )، شیخ احمد مصطفی مراغی (‌ تفسیر مراغی)، سید قطب ( فی ظلال القرآن )‌، شیخ محمد جواد مغنیه ( الکاشف )، شیخ محمد صادقی ( الفرقان فی تفسیر القرآن )، سید محمد حسین فضل الله ( من وحی القرآن )، سید محمد شیرازی ( تقریب القرآن الی الاذهان )، ابن عاشور ( التحریر و التنویر )، سید محمدتقی مدرسی ( من هدی القرآن )، علامه طباطبایی ( المیزان فی تفسیر القرآن )، و آیت الله مکارم شیرازی ( تفسیر نمونه ) به این گرایش اجتماعی در تفاسیر خود پرداختند. (۱)
تعریف تفسیر اجتماعیتفسیر اجتماعی، گرایشی در تفسیر است که مفسر متخصص با تبیین علوم اجتماعی و با هدف حل مشکلات اجتماعی به تفسیر آیات می پردازد. در این گرایش از منظر پدیده ها و حوادث اجتماعی به آیات نگریسته می شود و آیاتی که به مسائل اجتماعی پرداخته اند، تحلیل می شوند.مفسر دارای این گرایش، معتقد است که هیچ کتاب آسمانی به گستردگی قرآن، مسائل اجتماعی را بیان نکرده و مسائل مربوط به زندگی اجتماعی انسان را از منظر الهی ارائه نداده است. نیز هیچ کتاب آسمانی مانند قرآن، رابطه بین انسانها در زندگی فردی و اجتماعی و رابطه بین انسان و خدا را بحث و تحلیل نکرده است.
اهم تفاسیر اجتماعیتفسیرهای اجتماعی غالباً به مسائل تربیتی نیز پرداخته اند؛ هرچند برخی از این تفسیرها از گرایشهای دیگری نیز بهره برده اند. در اینجا به تعدادی از مهم ترین تفاسیر اجتماعی که گرایش غالب یا یکی از جنبه های مهم آن، اجتماعی است، اشاره می شود. این تفاسیر که اعم از شیعه و اهل سنت است، به ترتیب عصر حیات مفسران، عبارت اند از:
۱٫ تفسیر عاملیتألیف ابراهیم عاملی ( م ۱۳۴۷ش) از مفسران شیعی مذهب است که تفسیر او به زبان فارسی، شامل تمامی آیات و به تصحیح استاد علی اکبر غفاری است. تفسیر عاملی بیشتر به مباحث اجتماعی- تربیتی و سپس به مباحث کلامی و عرفانی پرداخته و از لغت و شأن نزول و روایات، برای بیان نکته های اجتماعی و تربیتی، استفاده کرده است.عاملی عبارات را به شکل روان و درخور فهم برای همگان بیان کرده و بر این نکته تأکید می کند که تفسیر قرآن، از مطالب اساسی در حل مشکلات تربیتی و اجتماعی برخوردار است و در کنار روایات تفسیری، فهم مفسران نیز از آیات، ارزشمند است. (۲)
۲٫ بدایع التفسیرتألیف شمس الدین ابن قیّم ( م ۱۳۵۰ق) به زبان عربی و شامل بخش زیادی از سوره های قرآن است. ابن قیم حنبلی مذهب بوده و به تفسیر ۱۰۹ سوره قرآن پرداخته و از شیوه تفسیر آیه به آیه بیشتر بهره برده و مسائل اجتماعی را بررسی کرده است. همچنین از آیات قرآن برای تبیین نکته های مربوط به زندگی اجتماعی، کمک گرفته است.او به تفسیر موضوعی آیات اهتمام داشته و در ذیل برخی آیات، به آیات مربوط به همان موضوع نیز اشاره کرده است. ابن قیّم از اسرائیلیات دوری جسته و آن را بررسی و نقد کرده است. او فهم لغات قرآن را نیز مهم دانسته و آن را در خدمت برداشتهای تفسیری خود گرفته است. (۳)
۳٫ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآنتألیف آیت الله محمدجواد بلاغی نجفی (م ۱۳۵۲ق) ‌به زبان عربی و شامل سوره های فاتحه، بقره، آل عمران، تا آیه ۵۷ سوره نساست. مرحوم علامه بلاغی از عالمان بزرگ شیعه است که تفسیر گرانقدرش را برای بیان مسائل اجتماعی و کلامی تدوین کرده است. او در مقدمه تفسیرش به برخی مباحث علوم قرآنی از جمله اعجاز قرآن، صیانت قرآن از تحریف و قرائات پرداخته است.بلاغی به شأن نزول، بیان نکته های ادبی و در مواردی بیان احکام فقهی پرداخته است و تلاش می کند آیات را به کمک یکدیگر تفسیر کند. او آیات قرآن را با تحلیلهای اجتماعی، پرداختن به جایگاه انسان در قرآن و رابطه او با خدا و با انسانهای دیگر تبیین کرده است. ظاهراً با پایان یافتن زندگی دنیایی، فرصت اتمام تفسیرش برای او فراهم نشد. (۴)
۴٫ التحریر و التنویرتألیف محمدطاهر بن عاشور، از عالمان قرن چهاردهم اهل سنت در مغرب زمین است که شامل تمامی آیات قرآن و به زبان عربی است. او به مباحث اجتماعی، ادبی، بلاغی و لغوی، اهتمام ورزیده و در تفسیر هر سوره،‌ به فضایل آن سوره، اهداف کلی آن، ترتیب نزول، معانی لغوی و بلاغی عبارات قرآن پرداخته است. ابن عاشور در تفسیر خود به نکته های علمی- تجربی عنایت داشته و مسائل و معضلات اجتماعی را در تفسیر آیات بررسی کرده است.او از روایات نبوی صلی الله علیه و آله، گفتار صحابه و تابعیان در تفسیر مدد جسته و به آیات فقهی نیز به ایجاز اشاره کرده است. ابن عاشور تلاش کرده تا در مباحث اجتماعی، لغوی و بلاغی قرآن، تدبر و تأمل کند. (۵)
۵٫ الکاشفتألیف آیت الله محمد جواد مغنیه ( م ۱۴۰۰ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. او از فقیهان گرانقدر شیعه در جهان معاصر است که به شیوه اجتماعی، تربیتی و کلامی به تفسیر آیات پرداخته و ضمن اهتمام فراوان به بیان نکته های اجتماعی در تفسیر آیات به شبهات جدید نیز پاسخ داده است. مغنیه بر اقناع نسل جوان در تفسیر آیات، مبادرت و به نیازهای روز مسلمانان توجه کرده است.مغنیه، به مسائل کلامی و اعتقادی شیعه در تفسیر آیات پرداخته و نکته های ادبی و تاریخی آنها را بیان داشته است. او در تفسیر قرآن، از دیگر آیات و روایات معصومین علیهم السلام مدد جسته و تفسیر خود را اقناعی می داند؛ و معتقد است که مخاطب با خواندن آن، نسبت به مسائل کلامی و اجتماعی قانع می شود. او از اسرائیلیات پرهیز داشته و به تناسب بین آیات و سوره ها اعتقاد ندارد. در آیات فقهی، به اختصار، به تفسیر آنها پرداخته و از بسط و توضیح خودداری کرده است. (۶)
۶٫ الحدیثتألیف محمد عزه دروزه نابلسی( م ۱۴۰۰ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. دروزه، از عالمان اشعری مرام اهل سنت است که تفسیر خود را در تبیین مسائل اجتماعی و پرداختن به مباحث فقهی تدوین کرده است. او معتقد است که باید آیات را براساس ترتیب نزول، تفسیر کرد تا نکته های اجتماعی آن روشن تر شود، زیرا نزول آیات قرآن سیر تدریجی دارند و دانستن آنها لازم است، از این رو، از سوره علق تا ناس را محور تفسیر خود کرده است.او ضمن بررسی لغات هر سوره، به موضوعات مهم همراه با فضیلت آنها و نیز به رابطه سوره ها و آیات، به ویژه زمان نزول آنها، توجه کرده است. او به مسائل اجتماعی، فقهی و بلاغی پرداخته و از روایات و شأن نزول مدد جسته و از پرداختن به اسرائیلیات و مسائل علمی- تجربی در تفسیر برحذر بوده است.بخشهایی از تفسیر او به شکل موضوعی است و تأکید می نماید که موضوعات قرآن در هنگام نزول، قبل و پس از هجرت، متفاوت است. (۷)
۷٫ مخزن العرفان، کنز العرفانتألیف بانوی اسلام، سیده نصرت بنت محمدعلی امین (م ۱۴۰۳ق) از مفسران شیعه و به زبان فارسی است. سیده نصرت این بانوی اصفهانی به تفسیر آیات به شکل محققانه و با گرایش اجتماعی و تربیتی، پرداخته است. او در فقه، تفسیر و کلام، صاحب اندیشه بوده و دارای آثاری، مانند الجنه و الرضوان و الدر و الیاقوت است. تفسیر مخزن العرفان، تفسیری موجز و شامل تمامی آیات قرآن است که به مسائل اجتماعی و تربیتی و در مواردی به اصطلاحات و مسائل عرفانی پرداخته است.تفسیر مذکور از روایات معصومین علیهم السلام کمک گرفته و به تحلیل و بررسی آنها مبادرت کرده است. او از تفسیر صدرالمتألهین به لحاظ مسائل عرفانی و فلسفی و از تفسیر مجمع البیان به لحاظ روایت و نقل گفتار مفسران، بهره برده است. (۸)
۸٫ منشور جاویدتألیف علامه جعفر سبحانی از عالمان معاصر شیعه، به زبان فارسی و شکلی نوین ارائه شده است. علامه سبحانی بهترین شیوه را در تفسیر آیات، تفسیر موضوعی به شکل کامل و مبسوط آن، دانسته است.او تفسیرش را با اهتمام به مسائل اجتماعی و کلامی تدوین کرده که شامل مطالبی در یکتاپرستی، مبانی توحید، قرآن اقیانوس معارف، نفاق و سرگذشت منافقان، شناخت انسان در قرآن، عصمت پیامبران و مقامات آنان و امامان در قرآن، پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن در شکل نبوت عامه و خاصه، شفاعت، توبه، احباط و تکفیر، جهان برزخ و معاد جسمانی و پیامبران در قرآن است. او مقدمه ای در اهمیت تفسیر و روش خود نوشته است. تفسیر منشور جاوید به زبان عربی نیز، با عنوان مفاهیم القرآن، چاپ شده است. (۹)
۹٫ الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیزتألیف علی محمد دخیل، از عالمان معاصر شیعه، به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. او در تفسیرش به مباحث اجتماعی و علمی- تجربی پرداخته و نکته های اخلاقی و تربیتی، را برای نسل جوان بیان داشته است. علی محمد دخیل به ارتباط آیات و سوره ها اشاره کرده و معانی کلمات و مفردات قرآن را بیان داشته و از روایات معصومین علیهم السلام و گفتار صحابه مدد جسته است.او آیات علمی- تجربی را در پایان تفسیرش بیان کرده و سعی داشته خواننده را متوجه عظمت علمی قرآن نماید که چگونه در هزار و اندی سال پیش، قرآن به مسائل تجربی و اخلاقی به شکل زیبا و خوشایند پرداخته است. او در مقدمه تفسیرش به بیان مباحث مقدماتی درباره فضیلت قرآن، تاریخ قرآن و سلامت قرآن از تحریف اشاره کرده است. (۱۰)
۱۰٫ من هدی القرآنتألیف سیدمحمدتقی مدرسی از عالمان معاصر شیعه است. این تفسیر به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. آیت الله مدرسی با گرایش به مسائل اجتماعی و تربیتی با رویکردی جدید و با هدف حل معضلات اجتماعی، تربیتی و اخلاقی به تبیین و تفسیر آیات همت گماشته است.از او مجمع البیان، المیزان و نورالثقلین و نیز از روایات و گفتار صحابه در تفسیرش نقل قول کرده است. از اسرائیلیات پرهیز داشته و مسائل اعتقادی و کلامی را بر مبنای کلام شیعه، بررسی کرده است. در مقدمه تفسیر به بخشی از مباحث مقدماتی در تفسیر قران با رویکردی اجتماعی پرداخته است. (۱۱)
۱۱٫ التفسیر القرآنی للقرآنتألیف عبدالکریم خطیب، از عالمان شافعی معاصر، به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. تفسیر عبدالکریم خطیب، از تحلیلهای اجتماعی برخوردار است. او از شأن نزول آیات بحث کرده و به مباحث اجتماعی و کلامی در تفسیر آیات نظر داشته و سعی کرده است آیات را به کمک یکدیگر تفسیر کند. از تفسیر علمی آیات هراس نداشته و به نظریه های علمی درباره تفسیر آیات قرآن، توجه نموده است. او همچنین از روایات، گفتار صحابه و تابعیان در گرایش تفسیری خود بهره برده است. (۱۲)
۱۲٫ المنیرالتفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، تألیف وهبه الزحیلی از عالمان حنفی مذهب معاصر، به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. زحیلی تفسیرش را به سبکی جدید و اسلوبی نوین و براساس پرداختن به مسائل و معضلات اجتماعی و کلامی بنا نهاده است. به نظریه های علمی اشاره و تلاش کرده است با کمک روایات عظمت قرآن را در بیان مسیر زندگی اجتماعی، نشان دهد.زحیلی در هر سوره به بیان فضایل و مطالب آن اشاره کرده و در هر بخش به شئون اجتماعی قرآن و اعتقادات مسلمانان پرداخته است. او تلاش کرده تا در مقدمه تفسیرش، قرآن را کتابی گران سنگ معرفی و مراحل نزول و جمع آوری آن را بیان کند. (۱۳)
۱۳٫ مواهب الرحمان فی تفسیر القرآنتألیف آیت الله سید عبدالاعلی موسوی سبزواری ( متوفای ۱۴۱۴ق) از فقها و مفسران معاصر شیعه است. آثار تفسیری به جا مانده از این مفسر، در دو حوزه تألیف و تعلیق بر آثار گذشتگان است که عبارت اند از: مواهب الرحمان فی تفسیر القران و تعلیقه بر تفسیر صافی. تفسیر مواهب الرحمان به زبان عربی، در بیش از سی جلد، شامل همه آیات قرآن است، اما تاکنون، این تفسیر به طور کامل چاپ نشده است. این تفسیر دربردارنده مباحث ادبی، لغوی، بلاغی، فقهی و کلامی است که با قلمی روان و شیوا نگاشته شده است. مفسر در هر سوره، پس از بیان مکی و مدنی بودن سوره و تعداد آیات، به بیان مفردات و تفسیر آیات می پردازد. در پایان نیز به مناسبت، بحثهای اخلاقی، کلامی، روایی، فلسفی و البته با توجه ویژه ای مباحث اجتماعی مطرح می شود (۱۴) که نشان از دغدغه مفسر در پرداختن به مسائل اجتماعی دارد. (۱۵)
نمونه هایی از تفسیر اجتماعیدر این بخش، نمونه هایی از تفسیر اجتماعی در دو تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن و مواهب الرحمان بیان می شود. در تفسیر المیزان، حضرت علامه طباطبایی به مباحث اجتماعی پرداخته و با عبارت « بحث اجتماعی » مثالهایی از تفسیر اجتماعی را آورده است که در ذیل به چند نمونه اشاره می شود:
۱٫ ارتباط شفاعت با قوانین اجتماعیعلامه طباطبایی ذیل آیه ۴۸ سوره بقره: « وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ‌ » با طرح این مسئله، ارتباط شفاعت با قوانین اجتماعی را بررسی کرده است. ایشان ضمن تأیید ضرورت تبیین قوانین و رعایت آن در جامعه، تجویز قانون شکنی در مسیحیت را سبب فروپاشی قدرت کشیشان می داند. وی مسئله شفاعت را از امور مسلم دینی قلمداد کرده است که نص قرآن و روایات متواتر بر آن دلالت می کند. علامه در تبیین معنا، شرایط و جایگاه شفاعت در معارف اسلامی، آن را مطرح می کند که شفاعت موردنظر قرآن بدین معناست که مؤمنان به شرطی در آتش، جاویدان نخواهند ماند که با ایمان مرْضی و دین حق محشور شوند. ضمن آنکه قوانین اجتماعی اسلام تأمین کننده جنبه مادی و معنوی زندگی بشر است. (۱۶)
۲٫ آثار اجتماعی تشریع قبلهپیامبر صلی الله علیه و آله پس از آنکه سیزده سال در مکه و مدتی در مدینه، رو به بیت المقدس نماز می خواند، از سوی خدا فرمان یافت که به سوی کعبه نماز گزارد. این فرمان در آیات ۱۴۲-۱۵۱ سوره بقره صادر شد. علامه طباطبایی ذیل این آیات، با اشاره به هماهنگی تشریع قبله با ویژگیهای فطری انسان، بیان می دارد که تشریع قبله آثار اجتماعی دلپذیر و روشنی دارد. تشریع قبله سبب می شود که مردم با همه اختلافهای زمانی و مکانی، متوجه یک نقطه باشند که سبب تجسم وحدت فکری، ارتباط جوامع و التیام قلوب است. این لطیف ترین روحی است که می توان در همه شئون مادی و معنوی انسان دمید تا بتوان اجتماعی پیشرفته و اتحادی متشکل و قوی داشت. این موهبت خدادادی ویژه امت اسلامی است که با آن، وحدت و شوکت امت حفظ می شود. (۱۷)
۳٫ لزوم دفاع در اجتماعپیامبر دین خود را با دعوت و تحمل آزار مشرکان آغاز کرد، اما پس از آنکه مسلمانان از توان کافی برخوردار شدند، خداوند در آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره بقره، فرمان پیکار با متجاوزان را صادر کرد. علامه طباطبایی ذیل این آیات، با بررسی مجموع آیاتی که به نحوی به قتال و مبارزه مربوط است، این گونه برداشت می کند که اسلام هرگز پیش از دعوت و اتمام حجت، جنگی را آغاز نکرده است.علامه طباطبایی، علت پیدایش جنگها را واکاوی کرده، می گوید: « لزوم تعادل در بهره کشی و خدمت رسانی سبب شده است که انسانها جنگ های خود را مستند به استخدام و برده کشی نکنند؛ هرچند حکم اولی سرشت انسان، بهره بردن از خدمات دیگران را اقتضا می کند. اجتماع انسانی به کسی اجازه نمی دهد که برای استفاده از خدمات دیگران، دست به جنگ بزند. از این رو انسان جنگهایش را مستند به حق دفاع از حقوق و منافعش می کند و برای خود، ابتدا حقی را فرض می کند و آن حق را تضییع شده می بیند، آن گاه در دفاع از آن برمی خیزد. قرآن کریم مهم ترین حقوق انسانی را توحید و قوانین مبتنی بر توحید معرفی کرده است و در صورت به خطر افتادن آن، اجازه پیکار و دفاع می دهد. »(18)در تفسیر مواهب الرحمان، علامه سبزواری به برخی از مباحث اجتماعی پرداخته است که چند نمونه از آن به قرار زیر است:
الف) منشأ پیدایش اختلاف بین مردمآیت الله سبزواری ذیل آیات ۴۹ و ۵۰ سوره بقره، منشأ اختلاف را مترتب بر سه مورد زیر می داند:۱٫ سبب اجتماعی۲٫ سبب اقتصادی۳٫ سبب اعتقادیافزون بر اسباب یاد شده، اختلاف بین مردم ممکن است منشأهای دیگری داشته باشد. آیت الله سبزواری در این باره می نویسد: « البته برخی اسباب شخصی یا نوعی دیگر نیز وجود دارد که تنها خدا از آن آگاه است. همه این اسباب برآمده از گوناگونی افراد اجتماع است که خداوند در آیه « مَا لَکُمْ لاَ تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَاراً وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَاراً »(نوح/۱۳ و ۱۴)؛ بدان اشاره کرده است. »(19)
ب) تقلید و جایگاه آن در پیشرفت اجتماعآیت الله سبزواری ذیل آیه ۱۷۰ سوره بقره، جایگاه تقلید را در امور اجتماعی بررسی کرده است. ایشان تقلید را یکی از سنتهای اجتماعی دانسته و به نقل از جامعه شناسان تقلید را سبب پیشرفت فرد و اجتماع می داند و معتقد است که تقلید در قرآن نیز به کلی، نهی نشده است، بلکه تقلید صحیح در منطق قرآن، دارای دو شرط است.الف) تقلید از حق و در راه حق باشد، از این رو تقلید، تنها از کسی جایز است که دارای کمال، هدایت و شایستگی باشد. خداوند می فرماید: « أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ یَهِدِّی إِلاَّ أَنْ یُهْدَى فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ‌ »( یونس/۳۵).ب) غایت تقلید، کمال جویی باشد: « وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ »(توبه/۱۰۰)«‌ یَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشَادِ »( غافر/۳۸).خلاصه آنکه نکوهش تقلید و تقبیح کسی که از پدرانش پیروی می کند، به سبب خودِ تقلید نیست، بلکه به سبب نداشتن شروطی است که قرآن مشخص کرده است. نتیجه چنین تقلیدی، پیروی از شیطان و نفس اماره و هوای نفس است. (۲۰)
ج) مشروعیت حاکمآیت الله سبزواری ذیل آیات ۲۴۶-۲۵۲ سوره بقره بحث اجتماعی منشأ مشروعیت حاکم را مطرح کرده است. ایشان ذیل آیات یاد شده، برخی از مهم ترین دیدگاههای مطرح در زمینه پایه های مشروعیت رهبری را یادآور می شود. این دیدگاهها عبارت اند از:۱٫ دیدگاه حق الهی۲٫ نظریه حق طبیعی یا انتخاب طبیعی۳٫ نظریه پیمان گروهی۴٫ دیدگاه زورمداری.آیت الله سبزواری پس از بیان این چهار دیدگاه، می گوید: « حق آن است که هیچ یک از دیدگاه های یاد شده علت تامه برای رهبری نمی باشند. »(21)
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ تفسیر و مفسران، ج۲، ص ۴۸۳٫۲٫ خرمشاهی، دانشنامه، ص ۷۲۳٫۳٫ ایازی، المفسرون، ص ۱۸۴٫۴٫ معرفت، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص ۴۳۷٫۵٫ ایازی، المفسرون، ص ۲۴۰٫۶٫ خرمشاهی، دانشنامه؛ معرفت، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص ۴۷۷٫۷٫ ایازی، المفسرون، ص ۴۵۲٫۸٫ همان، ص ۶۲۹٫۹٫ خرمشاهی، دانشنامه، ص ۷۶۴٫۱۰٫ ایازی، المفسرون، ص ۷۴۷٫۱۱٫ همان، ص ۷۶۸٫۱۲٫ همان، ص ۳۲۳٫۱۳٫ همان، ص ۶۸۴٫۱۴٫ رک: مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۶، ۲۳۰؛ ج۲، ص ۱۳۷، ۲۶۴؛ ج۳، ص ۱۰۷ و ۳۸۰؛ ج۴، ص ۱۶۷٫۱۵٫ ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۶۹۱ و ۶۹۲؛ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ص ۱۰۷۱ و ۱۰۷۲٫۱۶٫ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص ۱۸۴-۱۸۶، بحث اجتماعی فی الشفاعه.۱۷٫ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص ۳۳۷ و ۳۳۸؛ بحث اجتماعی فی معنی القبله و فوائدها، با اندکی تغییر.۱۸٫ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۶۹-۷۱، بحث اجتماعی فی لزوم الدفاع فی المجتمع.۱۹٫ سبزواری، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص ۲۲۹ و ۲۳۰٫۲۰٫ سبزواری، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۲۶۴ و ۲۶۵٫۲۱٫ همان، ج۴، ص ۱۶۷-۱۶۹، با اندکی تغییر.منبع مقاله :مؤدب، سیدرضا؛ (۱۳۹۲)، روشهای تفسیر قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، چاپ اول