پژوهشی درباره سرداب مقدس
سرداب مقدس، زیرزمینى است در سامرَا، کنار مزار امام هادى و امام عسکرى (علیه السلام) آن سرداب محل زندگى وعبادت امام هادى وامام حسن عسکرى و حضرت مهدى (علیه السلام) بوده وتمام دیدارها با حضرت مهدى (علیه السلام) در زمان پدرش در همین منزل و سرداب انجام مى گرفته است. خانه امام عسکرى (علیه السلام) همانند دیگر خانه هاى عراق، شامل غرفه اى براى مردان، غرفه اى براى زنان و سرداب بوده که سرداب نیز شامل غرفه هایى براى مردان و زنان بوده است ودر تابستان از شدت گرما به این سرداب پناه مى برده اند. مقدس شمردن آن سرداب از سوى شیعیان موجب شدکه دشمنان اهل بیت، شیعیان را متهم کنند بر اینکه آن ها مى گویند امام زمان در این سرداب مخفى شده است اما شیعیان از چنین اعتقادى منزه هستند. شیعیان سرداب را به این دلیل مقدس مى شمارندکه محل زندگى ونیایش سه امام معصوم، همچنین محل زندگى حضرت حکیمه خاتون ونرجس خاتون بوده است.اما موقعیت کنونی سرداب سامرا:امروزه هرکس از هر نقطه شهر سامرا به مرکز شهر نگاه کند، دوگنبد با شکوه مى بیندکه یکى از آن ها باکاشى هاى طلایى براق ودیگرى باکاشى هاى رنگى زیبائى پوشیده شده است. هر یک از این گنبدها به ساختمان مستقلى تعلق دارند. گنبد بزرگ طلایى بر بالاى ضریح مطهرکه مرقدهاى مقدس امام دهم (علیه السلام) وامام یازدهم (علیه السلام) در آن جاى دارد، قرارگرفته است. ولى گنبدهاى کوچک بر بالاى ساختمان مسجد جامع شهر ساخته شده است.ساختمان حرم مطهر به شکل مستطیل وساختمان مسجد جامع به صورت مستقل از ساختمان حرم، ولى متصل به صحن حرم است وسرداب غیبت درست در زیر ساختمان مسجد قرارگرفته ودر طول تاریخ بارها در بنا وبخش هاى مختلف آن تعمیرات وتغییراتى انجام شده است.سرداب غیبت از جمله سرداب هاى عمیقى است که در زیر یک لایه سنگى حفر شده ودر کل داراى سه قسمت عمده است: یک غرفه شش ضلعى، یک غرفه مستطیل کوچک ویک غرفه به شکل مستطیل بزرگ۰ توضیح بیشتر آنکه غرفه مستطیل بزرگ در میان مردم به مصلاى مردان وغرفه مستطیل شکل کوچک به مصلاى بانوان، معروف است.این بخش ها با دو راهرو بلند و طولانى به یکدیگر مربوط مى شوند یعنى یک راهرو طولانى مصلاى مردان ومصلاى زنان را به هم وصل مى کند ویک راهرو طولانى دیگر بین مصلاى مردان و غرفه شش ضلعى وجود دارد.همچنین این بخش هاى سه گانه هر یک از طریق روزنه اى کوچک و طولانى که از قسمت هاى فوقانى دیوار آغاز شده، تا پایین ترین حد دیوار بیرونى مسجد جامع امتداد مى یابد و نور و هوا دریافت مى کند. پلکانى که راه ورود وخروج سرداب است وبه غرفه شش ضلعى منتهى مى شود داراى بیست پله است. ورودى این پلکان و سرداب در داخل ساختمان مسجد و بر دیوارى قرارگرفته که ورودى نماز خانه نیز در آن واقع است.طول مصلاى مردان پنج متر وهشتاد سانیمتر وعرض آن سه متر وپنجاه سانتمتر است.در ضمن طول مصلاى زنان چهار متر وشصت سانتى متر وعرض آن سه متر است. طول راهرویى که مصلاى مردان و زنان را به هم مربوط مى سازد، چهار متر است. طول روزنه اى که نور غرفه شش ضلعى را تأمین مى کند، حدود شش متر وطول روزنه اى که نور مصلاى زنان را تأمین مى کند، چهار متر وپنجاه سانتیمتر است. در انتهای غرفه مستطیل شکل یعنى انتهاى همان مصلاى مردان، یک در چوبى که معروف به باب غیبت است وجود دارد. در پشت این در اتاق کوچکى قرار داردکه طول آن یک متر وپنجاه سانتیمتر است. این اتاق به نام محل غیبت شهرت پیدا کرده است که در حقیقت بخش مکمل غرفه مستطیل شکل بزرگ محسوب مى شود ودر جلوى آن حفاظ مشبکى است که آن را از بقیه غرفه جدا مى کند. چاه معروف به چاه غیبت هم درگوشه اى از همین اتاق قرار دارد.در هر حال این سرداب در طول تاریخ به اندازه اى مورد توجه مردم بوده است که در آن آثار ارزشمندى از منبتکارى وکاشى کارى و سایر هنرهاى معمارى به کار رفته است.از جمله این اشیاء درِ چوبى نفیسى است که از دوران خلافت عباسیان به جاى مانده است واز ویژگى هاى هنرى وتاریخى ارزشمندى برخوردار استپرسش : آیا امام زمان‏علیه‏السلام در عصر غیبت، در سرداب خانه خود مخفى وغایب شده است؟پاسخ : اهل سنّت به جهت استهزاى عقاید شیعه مى‏گویند: شیعه قائل است که مهدى موعود بعد از تولّدش در سردابى مخفى شد وغیبت خود را از آنجا شروع کرده وتاکنون نیز در آن سرداب به سر مى‏برد، وظهورش نیز از همان سرداب خواهد بود. ولذا شیعیان هر روز از صبح تا غروب در آن سرداب به انتظار ظهورش مى‏نشینند واشک ماتم مى‏ریزند.( سیر اعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۱۱۹ ؛ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۹۹، فصل ۲۷ ؛ المهدّیه فى الاسلام، ص ۱۳۰و۱۲۹ ؛ الصراع بین الاسلام والوثنیه، ص ۴۲)اولاً: سرداب عبارت است از طبقه پایین ساختمان خانه که در مناطق گرمسیر به جهت حفاظت از گرماى شدید مى‏سازند، واین نوع ساختمان در غالب خانه‏هاى عراق مشاهده مى‏شود، وسامرّا نیز از آن مستثنى نبوده است. امام هادى (علیه السلام) در خانه خود به جهت آسایش اهل بیتش ومحافظت از گرما، چنین سردابى را ساخته بودند که بعد از شهادتش به ارث، منتقل به امام عسکرى (علیه السلام) شد.مطابق تاریخ، حضرت مهدى (علیه السلام) از زمان ولادت از دیدگان مردم خصوصاً حکّام مخفى بود. وبعد از شهادت پدرش بر جسد او نماز گزارد ورسماً غیبت خود را از آن خانه آغاز نمود. واز آنجا که سکونت حضرت وسایر اعضاى خانواده در آن سرداب بوده است، لذا مکان غیبت را به آن سرداب مقدّس نسبت مى‏دهند. این سرداب براى شیعیان اهل بیت: از آن جهت مقدّس شمرده شده است که امام زمان وپدر وجدّش: در آن سرداب به سر برده وعبادت به جاى آورده‏اند واز همان مکان نیز حضرت مهدى (علیه السلام) غایب شده است. نسبت غیبت حضرت به سرداب همانند نسبت غیبت به تمام خانه وهر مکانى است که امام زمان در آن دیده شده وزندگى کرده است. واین نهایت جهل ونادانى است که کسى به شیعه نسبت دهد که آنان معتقدند که امام زمان (علیه السلام) در سرداب خانه خود غایب شده وتا هنگام خروج در آن باقى است!! زیرا مطابق روایات فراوان، امام زمان (ع) در سرزمین‏هاى مختلف بر موالیان خود وارد مى‏شوند ودر مناطق مختلف گردش مى‏کنند.حضرت در موسم‏هاى دینى همچون حجّ حاضر شده واقامه شعائر دینى مى‏نمایند وگواه بر زنده‏ها ومرده‏ها خواهند بود. لذا بهترین تعبیرى که مى‏توان درباره سرداب مقدس وزیارت مردم از آنجا داشت این است که حضرت مکان خاصّى ندارند، لذا شیعیان در محل‏هاى اختصاصى آن حضرت همچون مسجد سهله و مسجد جمکران و… دور هم جمع مى‏شوند وبه یاد آن حضرت ندبه کرده واز او درخواست ظهورش را مى‏نمایند. ودر حقیقت، سرداب مقدس از آن جهت که شروع غیبت از آنجا بوده جنبه رمزى داشته، در آنجا شیعیان گرد هم جمع مى‏شوند واز خداوند طلب خروج او را مى‏نمایند.علامه امینى؛ مى‏فرماید: «…شیعه اعتقاد ندارد که غیبت امام در سرداب است وخودشان او را در سرداب مخفى کرده‏اند واز همان جا نیز ظهور خواهد کرد، بلکه اعتقاد شیعه -که با احادیث تأیید شده- آن است که او از مکه معظمه، مقابل خانه خدا ظهور خواهد کرد. هرگز کسى قائل نشده که سرداب مقدّس، آن نور را در خود مخفى کرده است. بلکه آن سرداب، خانه امامان در سامرّا بوده است. واین مسأله‏اى همگانى در خانه‏هاى عراق است که به جهت حفاظت از گرما مى‏سازند. این سرداب به طور خصوص از آن جهت شرف پیدا نموده که به سه نفر از امامان دین منسوب است، خانه‏اى که خداوند متعال اذن داده که ارتفاع معنوى یافته ودر آن اسم وذکر خدا برده شود».( الغدیر، ج ۳، ص ۳۰۹و۳۰۸۹)ثانیاً: عقیده هر مذهب یا دینى را مى‏توان از لابلاى کتاب‏هاى علماى آن مذهب یا دین یافت. با مراجعه به کتاب‏هاى علماى شیعه، قبل از ولادت امام مهدى (علیه السلام) تا این زمان -که در دسترس همه است- پى خواهیم برد که هیچ یک از آنان حتّى نزد عوام از آنها چنین اعتقادى وجود ندارد که دشمنان شیعه به آنها نسبت مى‏دهند.پرسش : مکان حضرت مهدى‏علیه‏السلام در عصر غیبت کبرا کجا است؟پاسخ : از روایات بسیارى استفاده مى‏شود که امام زمان (علیه السلام) نه تنها در سرداب مقدس مخفى نیست بلکه هیچ مکان معیّنى ندارد.امام زمان (علیه السلام) در خطاب خود به ابراهیم بن مهزیار فرمود: «پدرم مرا وصیّت کرده که در سرزمین‏هاى مخفى ودور سکنى گزینم تا امرم از مردم مخفى بماند ومحلّم از کیدهاى اهل ضلالت وارتداد واز حوادث امتّ‏هاى گمراه محفوظ بماند. لذا این سفارش، مرا به تپه‏هاى بلند کشانده است».( بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۸)آرى، مطابق برخى از روایات، مکان خاصى براى حضرت وجود دارد که تنها خواص از شیعیانش از آن اطلاع دارند.اسحاق بن عمار از امام صادق (علیه السلام) نقل مى‏کند که فرمود: «للقآئم غیبتان: إحداهما قصیره والأخرى طویله، الغیبه الأولى لایعلم بمکانه فیها إلّا خاصّه شیعته، والأخرى لایعلم بمکانه فیها إلاّ خاصّه موالیه»؛ «براى قائم دو غیبت است: یکى کوتاه ودیگرى طولانى. در غیبت کوتاه کسى غیر از خواص از شیعیانش از مکان او اطّلاع ندارند. ودر غیبت طولانى نیز تنها خواص از دوستدارانش از مکان او آگاهند.»( کافى، ج ۱، ص ۳۴۰، ح ۱۹)پرسش : آیا امام زمان‏علیه‏السلام از سرداب مقدس ظهور خواهد کرد؟پاسخ : از جمله نسبت‏هاى ناروایى که به شیعه داده شده این است که آنان معتقدند امام مهدى (علیه السلام) در آخرالزمان از سرداب سامرّا خروج خواهد کرد. ولى با مراجعه به کتاب‏هاى حدیثى وکلامى شیعه پى خواهیم برد که این نسبت کذب ودروغ است. بلکه شیعه معتقد است که آن حضرت همانند جدش رسول خدا (ص) از مکه مکرّمه ظهور خواهند نمود.فضل بن شاذان به سند خود از امام صادق (علیه السلام) واو از امیرالمؤمنین (علیه السلام) در حدیثى طولانى نقل کرده که فرمود: «هو التاسع من ولدک یا حسین! یظهر بین الرکنین…»؛ «…او( معجم احادیث الامام المهدى نهمین از فرزندان توست اى حسین! که بین رکن ومقام ظهور خواهد کرد…». ج ۳، ص ۲۳، ح ۵۷۸)شیخ صدوق؛ نیز به سند خود از امام صادق (علیه السلام) نقل مى‏کند که فرمود: «القآئم منّا منصور بالرعب، مؤیّد بالنصر… فعند ذلک خروج قآئمنا، فإذا خرج أسند ظهره إلى الکعبه، واجتمع إلیه ثلاثمائه وثلاثه عشر رجلاً…»؛ «قائم از ما کسى است که به رعب وترس یارى شده وبه نصرت، تأیید مى‏شود… در آن هنگام است خروج قائم ما. پس هنگامى که خروج کند بر کعبه تکیه زند، در آن هنگام سیصد وسیزده نفر دور او جمع مى‏شوند…».( کمال الدین، ص ۳۳۱، ح ۱۶ ؛ اعلام الورى، ج ۲، ص ۲۹۲)منبع: حسن نجفی