از مصائب بزرگ روز عاشورا و حوادث مسلّم این روز، شهادت طفل شیرخوار امام حسین(علیه السلام) است که توسط سپاه عمر سعد با کمال بى رحمى و در آغوش امام(علیه السلام) به شهادت رسید. در برخى منابع کهن، از نام این طفل، سخنى به میان نیامده، اما در برخى دیگر با نام عبدالله بن الحسین یا عبدالله رضیع از او یاد شده است. هم چنین بسیارى از منابع، در باره سن او سکوت کرده اند. از طرف دیگر، برخى مورخان و مقتل نگاران، اصل تیر خوردن و شهادت او را به اختصار بیان کرده و بعضى دیگر گفته اند که در کنار خیمه در آغوش امام(علیه السلام) هدف تیر قرار گرفت. گروه سوم، گزارش کرده اند که امام(علیه السلام) او را در برابر سپاه کوفه گرفت و تشنگى او را مطرح کرد و در این هنگام روى دست امام(علیه السلام) با تیر دشمنان به شهادت رسید.اینک ابتدا نام و سن این طفل و سپس کیّفیت شهادت او را با استناد به منابع قدیمى (که برخى، از برخى دیگر گرفته اند یا یک گزارش را یکى به اختصار و دیگرى به تفصیل آورده است) بررسى مى کنیم و در پایان به نقد تحلیل یکى از محققان معاصر در این باره مى پردازیم.
نـام کودکمنابع تاریخى، نام این طفل را گوناگون نوشته اند؛ در برخى منابع از او (بدون ذکر نام) تعبیر به «صبى» شده،۲ چنان که در روایتى، امام باقر(علیه السلام) نیز از این طفل، تعبیر به «صبى» کرده است.۳ دسته اى از منابع نیز با عنوان «صغیر»4 از او یاد کرده اند. فضیل بن زبیر (از اصحاب امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام)) هم به صراحت نام او را عبدالله ضبط کرده است.۵ ابومخنف در خبرى که از حُمَید بن مسلم نقل کرده، به نقل از برخى، نام او را عبدالله دانسته است،۶ اما در جاى دیگر، به صراحت نام او را مى آورد.۷ مورخان و رجال شناسان بعدى، همانند محمد بن حبیب بغدادى۸ (م ۲۴۵ ق)، بلاذرى۹ (م ۲۷۹ ق)، ابونصر بخارى۱۰(زنده تا ۳۴۱ ق)، ابوالفرج اصفهانى۱۱ (م ۳۵۶ ق) طبرانى۱۲ (م ۳۶۰ ق)، قاضى نعمان مصرى۱۳ (م ۳۶۳ ق)، بلعمى۱۴ (م ۳۶۳ ق)، شیخ مفید۱۵ (که بیشترین گزارش عاشورا را از ابومخنف نقل کرده است) و به پیروى او، طبرسى۱۶ و شیخ طوسى۱۷ به صراحت نام او را عبدالله نوشته اند. بسیارى از منابع متأخر نیز با همین نام از او یاد کرده اند.۱۸ابن اعثم (م ۳۱۴ق) نخستین مورخى است که از طفل شیرخوار با نام «على» یاد کرده و از او با نام «علىٌ فى الرضاع» تعبیر کرده است.۱۹ خوارزمى (م ۵۶۸ ق) نیز (که بسیارى از مطالب مقتل خود را از ابن اعثم گرفته) از او به «علىٌ الطفل» (بدون ذکر اصغر) تعبیر کرده است.۲۰اما تا جایى که بررسى ها نشان مى دهد، اولین کسى که نام یکى از فرزندان امام(علیه السلام) را (افزون بر على اکبر و امام چهارم(علیه السلام) و عبدالله) «على اصغر» دانسته است ، طبرى شیعى۲۱ (از علماى قرن چهارم) است. پس از او ابن خشاب بغدادى۲۲(م۲ ۵۶۷ ق) و ابن شهرآشوب۲۳ (م ۵۸۸ ق) نام این طفل را «على اصغر» نگاشته اند. و از آن پس، این اسم به برخى از منابع متأخرتر، راه یافته است.۲۴
سن کودکدرباره سن او باید گفت که بسیارى از منابع تاریخى چنان که در گزارش هاى آن ها ملاحظه خواهد شد سخنى از سن وى به میان نیاورده و تنها به عناوینى، همانند صبى، صغیر، طفل و رضیع (شیرخوار) اکتفا کرده اند. البته برخى مورخان و مقتل نویسان، همانند فضیل بن زبیر رسان (زنده تا عصر امام صادق(علیه السلام)) و یعقوبى (م ۲۸۴ ق) بر این باورند که این طفل در روز عاشورا به دنیا آمده است.۲۵اما گزارش هاى قابل اعتنا که در آن ها به سن این طفل اشاره شده، گزارش هاى ذیل است که البته سن وى را متفاوت نوشته اند، از این رو باید اذعان کرد که هیچ وجه جمعى براى این گزارش ها وجود ندارد.نخستین گزارش به ترتیب قدمت آن ها گزارش محمد بن سعد (م ۲۳۰ ق) است که از پسرى سه ساله براى امام حسین(علیه السلام) سخن به میان آورده که عقبه بن بشر اسدى، او را با تیرى شهید کرد.۲۶بلعمى، از مورخان قرن چهارم، ذیل گزارش چگونگى شهادت طفل شیرخوار، او را یک ساله دانسته است.۲۷ و بالأخره در بیتى به جاى مانده از کسائى مروزى، شاعر قرن چهارم از طفلى پنج ماهه، یاد شده است:آن پنج ماهه کودک، بارى چه کرد ویحک *** کز پاى تا به تارک، مجروح شد مفاجا؟۲۸چنان که ملاحظه مى شود، هیچ وجه جمعى بین سه قول یاد شده وجود ندارد، اگرچه شاید بتوان گفته بلعمى را به دلایلى ترجیح داد، زیرا برخى منابع به شیرخواره بودن این طفل اشاره کرده اند که طبیعتاً با قول ابن سعد سازگارى ندارد و برخى دیگر چنان که خواهد آمد گفته اند که امام(علیه السلام) او را در دامانش نشاند که این امر با پنج ماهه بودن کودک (گفته کسائى مروزى) ناسازگار است، زیرا این کودک طبیعتاً بایستى به سنى از رشد رسیده باشد که نشستن او در دامان پدر ممکن باشد، از این رو این دو ویژگى یاد شده با هم، با یک ساله بودن کودک سازگار است. اگرچه به این نکته نیز باید اذعان کرد که گفته بلعمى مرسل و بدون استناد به گفته راویانى است که او از آن ها نقل کرده است.
نقد و بررسى دیدگاهى مشهوراما در برابر گزارش منابع کهن در باره سن طفل شیرخوار، دیدگاهى است که سن اینطفل را شش ماهه دانسته و چنان روى این دیدگاه در یکى دو قرن اخیر، تبلیغ شده است که امروزه در منابر و محافل روضه خوانى، شهرت خاصى دارد و حتى در سال هاى اخیر، برخى براى او جشن تولد گرفته و تولّد وى را با محاسبه برگشت به شش ماه پیش از عاشوراى سال ۶۱ق در ده رجب سال ۶۰ق مى دانند! بلکه این امر تا آن جا پیش رفته است که این تاریخ، در برخى از تقویم هاى مذهبى به عنوان سالروز ولادت وى ثبت شده است، در حالى که این گفته هیچ مدرک معتبرى ندارد و تنها مأخذ آن، گزارشى است که در کتاب محرّف و منسوب به ابومخنف آمده۲۹ و به تدریج به مآخذ معاصران راه یافته است.
چگونگى شهادت طفل شیرخوارامّا درباره چگونگى شهادت طفل شیرخوار نیز، منابع کهن، نوعاً شهادت او را در آغوش یا در دامان امام(علیه السلام) در کنار خیمه ها نوشته اند. فضیل بن زبیر در این باره نوشته است: عبدالله بن حسین(علیه السلام) مادرش رباب، دختر امرؤالقیس۳۰ است که حرمله بن کاهل اسدى والبى او را کشت. عبدالله در (روز عاشورا) زمان جنگ به دنیا آمد و در حالى که حسین(علیه السلام)نشسته بود، نزد وى آورده شد. حسین(علیه السلام) او را در دامان خود قرار داد و با آب دهان خود، کام او را برداشت و او را عبدالله نامید. ناگاه حرمله بن کاهل تیرى۳۱ به او زد و او راکشت، پس حسین(علیه السلام) خون او را گرفت و جمع کرد و به آسمان پرتاب کرد و قطره اى از آن بر زمین نریخت. امام باقر(علیه السلام) فرمود: اگر قطره اى از آن خون بر زمین مى ریخت، عذاب نازل مى شد.۳۲یعقوبى نیز نگاشته است: حسین(علیه السلام) بر اسبش سوار بود که نوزادى که در همان لحظه به دنیا آمده بود، نزد وى آورده شد، پس در گوش وى اذان گفت و کام او را برداشت، ناگاه تیرى در حلق کودک نشست و او را کشت، حسین(علیه السلام)تیر را از گلویش خارج کرد و او را به خونش آغشته کرده، فرمود: به خدا سوگند، تو گرامى تر از ناقه {صالح(علیه السلام)} نزد خدا هستى. و محمد ( نزد خدا از صالح( گرامى تر و عزیزتر است. سپس حسین(علیه السلام) آمد و او را کنار {جنازه} فرزندان و برادرزادگانش گذاشت.۳۳طبرى نیز مى نویسد: چون حسین(علیه السلام) (جلوى خیمه گاه) نشست، کودکى را که عبدالله بن حسین(علیه السلام) دانسته اند، نزدش آوردند، پس او را در دامانش نشاند. ابومخنف از قول عقبه بن بشیر (بشر) اسدى گوید : ابوجعفر محمد بن على (امام باقر(علیه السلام)) به من گفت: اى بنى اسد، خونى از ما پیش شما هست. گفتم: اى ابوجعفر، خدا رحمتت کند، گناه من در آن چیست و چگونه است؟ فرمود: کودکى نزد حسین(علیه السلام) آورده شد و او در دامان حسین(علیه السلام) بود که یکى از شما بنى اسد، تیرى به سوى او انداخت و او را کشت. پس حسین(علیه السلام) خون او را گرفت و چون دستش پر شد، بر زمین ریخت و گفت: پروردگارا، اگر یارى رسانى از آسمان را از ما بازداشته اى، آن را در چیزى که براى ما بهتر است، قرار ده و انتقام ما را از این ستم گران بگیر.۳۴در خبر دیگرى که عمّار دُهْنى از امام باقر(علیه السلام) نقل کرده، آمده است که چون پسر حسین(علیه السلام) در دامانش هدف تیر قرار گرفت، گفت: خدایا خود بین ما و قومى که ما را دعوت کردند، تا یارى مان کنند، اما ما را کشتند، حکم کن.۳۵بلعمى هم مى نگارد:و حسین(علیه السلام) را پسرى بود یک ساله شیرخواره، نامش عبدالله، آواز از او بشنید، دلش بسوخت و او را بخواست و در کنار نهاد و همى گریست، و مردى ازبنى اسد، تیرى بینداخت و به گوش آن کودک فرو شد و همان گاه بمرد. حسین آن کودک از کنار بنهاد و گفت: انّا لله و انّا الیه راجعون. یا ربّ، مرا بدین مصیبت ها شکیبایى ده.۳۶شیخ مفید و به پیروى او طبرسى، مى نویسند: سپس حسین(علیه السلام) جلوى خیمه نشست و پسرش عبدالله بن حسین که طفلى بیش نبود نزدش آورده شد، پس او را در دامانش نشانید. آن گاه مردى از بنى اسد تیرى به سوى عبدالله انداخت و او را کشت، پس حسین(علیه السلام) خون این طفل را گرفت و چون دستش پر شد، بر زمین ریخت و گفت: پروردگارا، اگر یارى رسانى از آسمان را از ما بازداشته اى، آن را در چیزى که براى ما بهتر است، قرار ده و انتقام ما را از این قوم ستم گر بگیر، سپس او را برداشت و کنار شهداى دیگر اهل بیت(علیهم السلام) قرار داد.۳۷ابوالفرج اصفهانى (م ۳۵۶ ق) و ابن شهرآشوب نوشته اند که حسین(علیه السلام)خون هاى گلوى این کودک را گرفته و به سوى آسمان (نه به زمین) پرتاب مى کرد و چیزى از آن بازنگشت و گفت: خدایا (کشتن) این طفل نزد تو آسان تر از (کشتن) ناقه صالح (پیامبر(صلى الله علیه وآله)) نیست.۳۸اما ابن اعثم، خوارزمى و طبرسى در این باره مى نویسند: چون تمام یاران و خویشان حسین(علیه السلام) شهید شدند، امام حسین(علیه السلام) تنها ماند و با او جز دو نفر باقى نماند، یکى فرزندش على زین العابدین(علیه السلام) و دیگرى پسرى شیرخوار که نامش عبدالله۳۹ (یا على)۴۰ بود. پس حسین(علیه السلام)(براى وداع با اهل بیت خود) به درِ خیمه آمد و فرمود: آن طفل را بیاورید تا با او وداع کنم، پس کودک را به وى دادند. امام(علیه السلام)او را مى بوسید و مى فرمود : اى پسرکم، واى بر این مردم اگر دشمن آنان جدّت محمد(صلى الله علیه وآله) باشد. پس در همان حال که کودک در دامان حضرت بود، حرمله بن کاهل اسدى۴۱ تیرى به آن کودک زد و او را در دامن پدر به شهادت رساند. حسین(علیه السلام)با دست خود خون ها را گرفت تا دستش پر شد و سپس به طرف آسمان پاشید و گفت: بارالها! اگر امروز فتح و نصرت خویش را از ما بازداشته اى، آن را در چیزى که براى ما بهتر است، قرار ده.۴۲ آن گاه حسین(علیه السلام)از اسب فرود آمد و با غلاف شمشیر خود، قبرى براى او حفر کرده و پیکر خون آلود او را در پارچه اى پیچیده و بر او نماز خواند۴۳ و او را دفن کرد.۴۴ البته چنان که گذشت برخى نوشته اند که حسین(علیه السلام) بدن این طفل را آورد و کنار بدن دیگر شهدا قرار داد.۴۵سید ابن طاووس در این باره مى نویسد: چون حسین(علیه السلام) مرگ جوانان و یاران و عزیزان خود را دید، تصمیم گرفت تا قوم (سپاه دشمن) را با خون خویش ملاقات کند از این رو فریاد زد: آیا حمایت کننده اى هست که از حرم رسول خدا حمایت کند؟ آیا یگانه پرستى هست که در باره ما از خدا بترسد؟ آیا فریاد رسى هست که امید به فریاد رسى ما داشته باشد؟ آیا یارى کننده اى هست که در یارى ما به آن چه نزد خداست، امیدوار باشد؟ در این هنگام صداى زنان به فریاد بلند شد، حسین(علیه السلام)به درِ خیمه آمد و به زینب(علیها السلام) فرمود: فرزند کوچکم را به من بده تا با او وداع کنم. پس او را گرفت و خواست او را ببوسد که حرمله بن کاهل تیرى به سوى این کودک زد. تیر در گلوى کودک نشست و او را کشت. حسین(علیه السلام) به زینب(علیها السلام) فرمود: این کودک را بگیر. سپس خون این کودک را با دو دستش گرفت تا پر شد و به سوى آسمان پاشید و فرمود: آن چه براى من پیش آمده است، آسان است، چون خدا آن را مى بیند. امام باقر(علیه السلام) فرمود: حتى یک قطره از آن بر زمین نیفتاد.۴۶سبط ابن جوزى به نقل از هشام بن محمد کلبى (شاگرد ابومخنف و راوى مقتل وى) در این باره، گزارش دیگرى نقل کرده که قابل توجّه است: حسین(علیه السلام) متوجّه کودکى شد که از تشنگى مى گریست، حضرت او را {در برابر سپاه }روى دست، بلند کرد و فرمود: اى قوم، اگر بر من رحم نمى کنید، بر این طفل رحم کنید،۴۷ پس مردى از لشکر عمر سعد تیرى به سوى این کودک انداخت و او را کشت. پس حسین(علیه السلام) گریه کرد و گفت: خدایا، بین ما و قومى که ما را دعوت کردند تا یارى مان کنند، اما ما را کشتند، حکم کن. آن گاه ندایى از آسمان بلند شد که اى حسین، او را رها کن، چرا که براى او شیر دهنده اى در بهشت است.۴۸در برخى منابع آمده است که امام(علیه السلام) پس از شهادت طفل شیرخوار، ایستاد و فرمود:۱. این قوم کافر شدند و از دیر باز از (ایمان به) پاداش خدا، پروردگار جن و انس، رو برتافتند.۲. در گذشته، على و فرزندش، حسنِ نیک سیرت را که از سوى پدر و مادر نسبتى با کرامت دارد کشتند،۳. به سبب کینه اى که از خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) به دل داشتند، گفتند: اینک گرد هم آیید تا همگى حسین را بکشیم.۴. آه از دست مردم فرومایه که جماعت را براى {کشتن ساکنان }دو حرم (مکه و مدینه) گرد آوردند.۵. سپس رفتند و یکدیگر را سفارش کردند که به سبب خشنودى ملحدان، مرا نابود کنند.۶. در ریختن خون من براى عبیدالله، زاده کافران، از خدا نترسیدند.۷. و پسر سعد و سپاهیانش با زور، باران تیر را بر سر من ریختند.۸. از من هیچ گناهى پیش از آن سرنزده بود، جز این که به نور دو ستاره افتخار مى کردم.۹. (یعنى) به على نیکوخصال پس از پیامبر و پیامبرى که پدر و مادرش از قریش بودند.۱۰. پدر و مادرم هر دو از برگزیدگان خدا بودند، بنابراین من فرزند دو برگزیده هستم.۱۱. نقره اى که از طلا برآمده، پس من آن نقره و زاده دو طلا هستم.۱۲. در مردم کیست که جدّى مانند جدّ من یا پدرى چون پدرم داشته باشد؟ پس من فرزند دو ماه هستم.۱۳. فاطمه زهرا(علیها السلام) مادر من است و پدرم درهم کوبنده کفر در بدر و حنین است.۱۴. دست گیره دین ، على مرتضى، نابودکننده سپاه {کفر }و کسى که به دو قبله نماز گزارده است؛۱۵. جنگ او در روز احد، سینه ها را با پراکنده ساختن دو سپاه {کفر و شرک } از کینه شفا بخشید.۱۶. سپس در روز احزاب و فتح مکه، اعضاى دو سپاه انبوه {کفر و شرک} نابود شدند.۱۷. امّت بد ، در راه خدا با هر دو عترت چه کردند.۱۸. عترتِ مصطفاى نیک و پرهیزکار و على، آقا و سرور، در روز دو سپاه بزرگ،۱۹. او در جوانى خداوند را مى پرستید، در حالى که قریش دو بت (لات و عزّى)را مى پرستید؛۲۰. او از {پرستش }دو بت بى زارى جسته و هرگز حتى یک چشم به هم زدن، همراه قریش بر آن ها سجده نکرد.۲۱. هنگامى که قهرمانان در جنگ هاى بدر، تبوک و حنین {در برابرش }نمایان شدند، او آنان را نابود کرد.۴۹
آیا على اصغر غیر از عبدالله شیرخوار است؟محقق شهید قاضى طباطبایى با ملاحظه گزارش هاى مختلف تاریخى در باره چگونگى شهادت طفل شیرخوار، به این نتیجه رسیده است که امام حسین(علیه السلام) سه طفل خردسال داشته است: یکى، نوزادى که در روز عاشورا به دنیا آمده و یعقوبى از آن خبر داده است، دیگرى عبدالله که شش ماهه و شیرخوار بوده و سومى على اصغر که شش سال داشته است. اما مورخان در ضبط و ثبت گزارش شهادت این سه نفر، دقت لازم را نکرده و جریان شهادت هر یک را با دیگرى خلط کرده و هر یک را به جاى دیگرى نوشته و به مرور زمان، این سه کودک، یک نفر به حساب آمده اند که منابع کهن او را عبدالله رضیع و منابع متأخر، او را على خوانده اند. وى در ادامه نوشتار خود قراین و شواهدى براى مدعاى خود مى آورد که به اختصار و اضافاتى چنین است:۱. شهادت عبدالله رضیع این گونه است که امام براى وداع این طفل، جلوى خیمه آمده و بر زمین نشسته و طفل شیرخوار را در آغوش مى گیرد و آن طفل در دامان امام(علیه السلام) هدف تیر قرار گرفته، شهید مى شود. این امر، حاکى از آن است که عبدالله غیر از على اصغر بوده است، زیرا شهادت على در حالى رخ داد که امام(علیه السلام)سوار بر اسب بود و در میدان جنگ مقابل لشکر دشمن ایستاده بود و بنابر گزارش سبط بن جوزى، از آنان براى این کودک تشنه، آب طلب کرد، اما چون آن طفل، هدف تیر قرار گرفته و شهید شد، حضرت از اسب پیاده شده و … .۲. در جریان شهادت على اصغر، حضرت بر او نماز مى گذارد که طبق نظر فقها، خواندن نماز میت بر کم تر از شش سال واجب نیست و استحباب آن نیز معلوم نیست و بنابر تحقیق، مورد اشکال است، در حالى که در جریان شهادت عبدالله، چنین اتفاقى رخ نداده است. از این رو نماز خواندن امام(علیه السلام) بر طفلى که دست کم شش سال دارد با شیرخواره بودن طفل، سازگارى ندارد و نمى شود این دو نفر، یک نفر باشند.۳. پس از شهادت طفل شیرخوار، امام(علیه السلام) او را کنار شهداى دیگر قرار مى دهد، در حالى که در باره على اصغر نقل شده است که حضرت پس از خواندن نماز بر او، او را دفن کرد. پس معلوم مى شود که عبداللّه رضیع غیر از على اصغر بوده که دست کم شش سال داشته است.۴ سبط بن جوزى درباره همین طفل شش ساله نوشته است که چون از تشنگى گریه مى کرد، امام(علیه السلام) او را در برابر لشکر عمر سعد قرار داد و از آنان براى او آب طلب کرد، اما در باره طفل شیرخوار چنین گزارشى نشده و تنها جریان وداع آن حضرت با آن طفل، آن هم جلوى خیمه گاه (نه در میدان نبرد) گزارش شده است.۵۰
نقد و بررسىاگرچه قراین و شواهدى که محقق قاضى طباطبایى براى اثبات مدعاى خود آورده در ابتدا و ظاهر امر، درخور توجه است و حتى چنان که گذشت گزارش طبرى امامى و ابن خشاب در باره تعداد فرزندان امام(علیه السلام) حاکى از این بود که عبدالله غیر از على اصغر است، اما با اندکى تأمّل و دقّت، این پرسش مطرح مى شود که اگر على اصغر غیر از عبدالله رضیع بوده است، چرا منابع متقدم سخنى از او به میان نیاورده اند و افرادى همانند ابومخنف که معتبرترین گزارش هاى تاریخ عاشورا را با یک یا دو واسطه بیان کرده و شیخ مفید نیز این گزارش ها را پذیرفته است، نامى از على اصغر نبرده اند و تنها از قرن چهارم به بعد چنین مطلبى آن هم به اجمال، مطرح شده است؟ چرا وجود کودکى شش ساله که امام(علیه السلام)بر او نماز خوانده است، تنها در گزارش ابن اعثم که کتاب خود را بیش از دو قرن و نیم بعد از حادثه عاشورا نگاشته است و این خبر را بدون ذکر سند نقل کرده، منعکس شده و در منابع متقدم، از او با نام «على» و چگونگى شهادتش، یادى نشده است؟اما درباره اختلاف روایات کیفیت شهادت طفل شیرخوار که این محقق به آن استدلال کرده، باید گفت که برخى منابع، کیفیت شهادت او را به گونه اى نوشته اند که هم با گزارش ابومخنف و شیخ مفید و هم با نقل ابن اعثم و خوارزمى، هم سو و موافق است، چنان که طبرسى (م ۵۶۰ ق)، هم آمدن امام حسین(علیه السلام) را به درِ خیمه گاه نوشته و هم این که حضرت بر اسب سوار بوده و پس از شهادت طفل شیرخوار از اسب پیاده شده و پس از حفر قبر، او را دفن کرده است. البته او چون بر این باور بوده که این طفل، شیرخوار بوده، در گزارش خود سخنى از نماز خواندن امام(علیه السلام)بر این طفل به میان نیاورده است.۵۱ همین طور اگر آغاز گزارش سبط بن جوزى به ادعاى این محقق، حاکى از شش ساله بودن این کودک باشد، اما پایان گزارش وى، یعنى بلند شدن نداى آسمانى که حسین این طفل را رها کن که براى او شیردهنده اى در بهشت است، شیرخواره بودن طفل را اثبات مى کند. به تعبیر دیگر، در گزارش یاد شده، هم از به میدان آوردن و در برابر لشکر قرار دادن این طفل توسط امام(علیه السلام) سخن به میان آمده است و هم از شیرخواره بودن این طفل، بنابراین، از اختلاف برخى گزارش ها در باره چگونگى شهادت طفل شیرخوار، به سهولت نمى توان ادعا کرد که عبدالله و على اصغر دو نفر بودند که اولى شیرخوار و دومى، کودکى دست کم شش ساله بوده است.۵۲نکته دیگرى که باید به آن توجه داشت آن است که بسیارى از مورخان متقدّم و متأخّر، از امام سجّاد(علیه السلام) با نام «على اصغر» یاد کرده اند۵۳ که این نکته، حاکى از آن است که از دیدگاه آنان، «اصغر» صفت براى امام زین العابدین(علیه السلام) (نه براى طفل شیرخوار) بوده است، چنان که برخى دیگر، بر على اکبر (جوان شهید شده) على اصغر اطلاق کرده اند،۵۴ حتى به تصریح مُحَلّى، عقیقى۵۵ و بسیارى از طالبى ها، به امام سجاد(علیه السلام)، على اکبر و به على اکبر شهید، على اصغر گویند و بسیارى از اهل نسب، از جمله کلبى و مصعب زبیرى، امام سجّاد(علیه السلام) را على اصغر، و على اکبر شهید را على اکبر خوانند.۵۶ بنابراین، هیچ یک از این دو گروه یاد شده، طفل شیرخوار را على اصغر ندانسته اند.افزون براین، مورخان، تعبیر «اصغر» را به عنوان لقب، در مقابل على اکبر، براى توصیف سن امام على بن الحسین(علیه السلام)به کار برده اند، چنان که ابوحنیفه دینورى مى نویسد: یکى از نجات یافتگان على اصغر بود که بالغ شده بود.۵۷
نتیجهآن چه مى توان در این باره با اطمینان گفت، آن است که در کربلا، کودک و طفلى از حضرت شهید شده است که منابع دسته اول او را «عبدالله» خوانند. در این میان، فضیل بن زبیر و یعقوبى بر این باورند که او در همان روز عاشورا به دنیا آمده و به گفته ابن زبیر، نامش عبدالله بوده است، اما در گزارش ابومخنف که طبرى، ابوالفرج اصفهانى و شیخ مفید و برخى دیگر، آن را آورده اند، سخنى از تولّد او در روز عاشورا به میان نیامده است. با آن که سخن امام حسین(علیه السلام) درباره شهادت این طفل، در گزارش ابوالفرج اصفهانى و ابن شهرآشوب با گزارش یعقوبى مشابهت دارد، اما چنان که گذشت هیچ کدام از دو منبع یاد شده نگفته اند که تولد طفل شیرخوار، روز عاشورا بوده است. بنابراین، تنها از قرن چهارم به بعد، برخى منابع، از او با نام على یاد کرده اند و با توجه به نماز خواندن امام(علیه السلام)بر او (که در برخى منابع این دسته آمده)، چنین برداشت شده که وى دست کم شش سال داشته است.کتاب نامه۱. ابن ابى الغنائم عمرى، على بن محمدبن على، المجدى فى انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوى دامغانى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۹ق.۲. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، تحقیق مکتب التراث، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۰۸ق.۳. ابن ادریس حلى، محمدبن منصور، السرائر، تحقیق لجنه التحقیق، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۰ق.۴. ابن اعثم کوفى، ابومحمداحمد، کتاب الفتوح، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.۵. ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمان بن على، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۱۲ق۶. ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمان بن على، صفه الصفوه، حلب، دارالوعى، ۱۳۸۹ق.۷. ابن حبیب بغدادى، محمد، کتاب المحبر، تصحیح ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، {بى تا}.۸. ابن خشاب بغدادى، عبدالله بن نصر، تاریخ موالید الأئمه و وفیاتهم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۶ق.۹. ابن خیاط، ابوعمرو خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق سهیل بن زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.۱۰. ابن داود حلى، تقى الدین، رجال ابن داود، نجف المطبعه الحیدریه، ۱۳۹۲ق.۱۱. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر، {بى تا}.۱۲. ابن سعد، محمد، «ترجمه الحسین و مقتله»، فصلنامه تراثنا، سال سوم، ش ۱۰، ۱۴۰۸ق.۱۳. ابن شهرآشوب مازندرانى، ابوجعفر محمدبن على، مناقب آل ابى طالب، تحقیق یوسف بقاعى، قم، انتشارات ذوى القربى (افست دارالاضواء)، ۱۳۷۹.۱۴. ابن صباغ مالکى، على بن محمد بن احمد، الفصول المهمه، تهران، مؤسسه الاعلمى، {بى تا}.۱۵. ابن طاووس، اللهوف على قتلى الطفوف، قم، الأنوار الهدى، ۱۴۱۷ق.۱۶. ابن طقطقى، محمدبن على بن طباطبا، الاصیلى فى أنساب الطالبیین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، ۱۴۱۸ق.۱۷. ابن طلحه شافعى، کمال الدین محمد، مطالب السؤول فى مناقب الرسول، تحقیق ماجد بن احمد عطیه، چاپ اول: بیروت، مؤسسه ام القرى، ۱۴۲۰ق.۱۸. ابن فتال نیشابورى، محمد، روضه الواعظین، قم، منشورات الشریف الرضى، {بى تا}.۱۹. ابن کثیر دمشقى، البدایه و النهایه، تحقیق على شیرى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ۱۴۰۸ق.۲۰. ابن مُحَلّى، حمید بن احمد، الحدائق الوردیه فى مناقب الأئمه الزیدیّه، تحقیق مرتضى بن زید محطورى حسنى، چاپ اول: صنعاء، مکتبه بدر، ۱۴۲۳ق.۲۱. ابن مطهر حلى، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فى معرفه الاقوال، قم، مؤسسه نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.۲۲. ابن نما حلى، نجم الدین جعفر بن محمد، مثیرالأحزان، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، ۱۳۶۹ ق.۲۳. اربلى، على بن حسین، کشف الغمه فى معرفه الأئمه(علیهم السلام)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.۲۴. اصفهانى، ابوالفرج على بن حسین، مقاتل الطالبیین، با مقدمه کاظم مظفر، قم، مؤسسه دارالکتاب، ۱۳۸۵ق.۲۵. باعونى، محمدبن احمد، جواهر المطالب فى مناقب الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، تحقیق محمدباقر محمودى، قم، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، ۱۴۱۵ق.۲۶. بخارى، ابونصر سهل بن عبدالله، سر السلسله العلویه، تعلیق سید محمدصادق بحرالعلوم، قم، منشورات الشریف الرضى، ۱۳۷۱.۲۷. بلاذرى، احمدبن یحیى بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.۲۸. بلخى، ابوزید احمد بن سهل، البدء و التاریخ، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.۲۹. بلعمى، ابوعلى محمد، تاریخنامه طبرى، تصحیح محمد روشن، چاپ اول: تهران، سروش، ۱۳۷۷.۳۰. تمیمى مغربى، ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الأخبار فى فضائل الأئمه الأطهار، تحقیق سیدمحمد حسینى جلالى، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، {بى تا}.۳۱. خراسانى قائنى بیرجندى، محمدباقر، کبریت احمر فى شرائط المنبر، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۶.۳۲. خوارزمى، ابوالمؤید موفق بن احمد، مقتل الحسین(علیه السلام)، تحقیق محمد سماوى، قم، دارانوار الهدى، ۱۴۱۸ق.۳۳. دینورى، ابوحنیفه احمدبن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر {بى جا}، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۰م.۳۴. ذهبى، شمس الدین محمدبن احمد، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمُرى، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العربى، ۱۴۱۸ق.۳۵. ذهبى، شمس الدین محمدبن احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.۳۶. سبط بن جوزى، یوسف بن عبدالرحمن قز أوغلى، تذکره الخواص، با مقدمه سید صادق بحرالعلوم، تهران، مکتبه نینوى الحدیثه، {بى تا}.۳۷. سپهر، میرزا محمدتقى، ناسخ التواریخ، (حضرت سید الشهداء(علیه السلام)) قم، انتشارات کتابفروشى محمدى، {بى تا}.۳۸. سید ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، تحقیق جواد قیومى اصفهانى، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، ۱۴۱۴ ق.۳۹. شیخ صدوق، الأمالى، قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۱۷ ق.۴۰. شیخ طبرسى، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.۴۱. شیخ طوسى، رجال الطوسى، تحقیق جواد قیومى اصفهانى، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۵ق.۴۲. شیخ مفید، الاختصاص، تصحیح على اکبر غفارى، قم، منشورات الجماعه المدرسین، {بى تا}.۴۳. شیخ مفید، الارشاد فى معرفه حجج الله على العباد، قم، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ ق.۴۴. صاحبکارى، ذبیح الله، سیرى در مرثیه عاشورایى، چاپ اول: مشهد، عاشورا، ۱۳۷۹.۴۵. صفدى، صلاح الدین خلیل بن ابیک، الوافى بالوفیات، بیروت، المعهد الألمانى.۴۶. طبرانى، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدى عبدالمجید سلفى، چاپ دوم: قاهره، مکتبه ابن تیمیه، ۱۴۰۵ق.۴۷. طبرسى، ابومنصور احمدبن على، الاحتجاج، تعلیق سید محمدباقر خرسان، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.۴۸. طبرى، محب الدین، ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، قاهره، مکتبه القدسى، ۱۳۵۶ق.۴۹. طبرى، محمدبن جریر، المنتخب من ذیل المذیل من تاریخ الصحابه و التابعین، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۳۵۸ق.۵۰. طبرى، محمدبن جریربن رستم، دلائل الامامه، چاپ اول: قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۱۳ق.۵۱. طبرى، محمدبن جریر، تاریخ الأمم والملوک، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.۵۲. فاضل دربندى، آغا بن عابد شیروانى حائرى، اکسیر العبادات فى اسرار الشهادات، تحقیق محمد جمعه بادى و عباس ملاعطیه الجمرى، چاپ اول: بحرین، شرکه المصطفى للخدمات الثقافیه، ۱۴۱۵ق.۵۳. قاضى طباطبایى، سید محمدعلى، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(علیه السلام)، چاپ سوم: قم، بنیاد علمى و فرهنگى شهید آیت الله قاضى طباطبایى، ۱۳۶۸.۵۴. قندوزى حنفى، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوى القربى، تحقیق سید على جمال اشرف حسینى، {بى جا}، دارالاسوه، ۱۴۱۶ق.۵۵. کوفى اسدى، فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم، «تسمیه من قتل مع الحسین (علیه السلام)»، تحقیق سید محمدرضا حسینى جلالى، فصلنامه تراثنا، شماره ۲، ۱۴۰۶ق.۵۶. مازندرانى، محمدمهدى، معالى السبطَیْن، قم، منشورات الشریف الرضى، ۱۳۶۳.۵۷. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.۵۸. محدث قمى، شیخ عباس، نفس المهموم، ترجمه و حاشیه از ابوالحسن شعرانى، چاپ اول: قم، هجرت، ۱۳۸۱.۵۹. مزى، جمال الدین حجاج یوسف، تهذیب الکمال فى أسماء الرجال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.۶۰. مستوفى، محمد بن احمد، ترجمه الفتوح ابن اعثم، تصحیح غلام رضا طباطبایى مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، ۱۳۷۲.۶۱. مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبه الثقافه، {بى تا}.۶۲. موصلى شافعى، عمر بن شجاع الدین، النعیم المقیم لعتره النبأ العظیم، تحقیق سامى غریرى، قم، دارالکتاب الاسلامى، ۱۴۲۳ ق.۶۳. میرخواند، میرمحمد بن سید برهان الدین، روضه الصفا فى سیره الانبیاء و الملوک و الخلفاء، تصحیح جمشید کیان فر، چاپ اول: تهران، اساطیر، ۱۳۸۰.۶۴. نویرى، احمدن عبدالوهاب، نهایه الإرب فى فنون الأدب، تحقیق عبدالمجید ترحینى و عماد على حمزه، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.۶۵. واعظ کاشفى، ملاحسین، روضه الشهداء، تصحیح عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم، انتشارات نوید اسلام، ۱۳۸۱.۶۶. وقعه الطف، تحقیق محمدهادى یوسفى غروى، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۷ق.۶۷. یعقوبى، احمدبن ابى یعقوب بن واضح، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، {بى تا}.
پى نوشت ها:

۱ دانشجوى دکترى تاریخ اسلام.۲. ابن سعد، «ترجمه الحسین و مقتله»، فصلنامه تراثنا، ش ۱۰، سال سوم، ۱۴۰۸ ق، ص ۱۸۲. البته وى در بحث بیان فرزندان امام(علیه السلام) از پسرى به نام عبداللّه که کشته شد، یاد مى کند (همان، ص ۱۲۸).۳. طبرى، تاریخ الامم و الملوک، ج ۴، ص ۳۴۲.۴. ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص ۵۹؛ کمال الدین محمد بن طلحه شافعى، مطالب السؤول فى مناقب الرسول، ج۲، ص ۶۶ و ابن طاووس، اللهوف على قتلى الطفوف، ص ۶۹.۵. فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم کوفى اسدى، «تسمیه من قتل مع الحسین(علیه السلام)»، فصلنامه تراثنا، ش ۲، ۱۴۰۶ق، تحقیق سید محمد رضا حسینى جلالى، ص ۱۵۰.۶. طبرى، همان، ج ۴، ص ۳۴۲.۷. همان، ص ۳۵۹.۸. محمدبن حبیب بغدادى، المحبر، ص ۴۹۱.۹. احمد بن یحیى بن جابر بلاذرى، انساب الاشراف، ج۳، ص ۴۰۷.۱۰. ابونصر سهل بن عبدالله بخارى، سر السلسله العلویه، ص ۳۰.۱۱. ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص ۵۹.۱۲. سلیمان بن احمد طبرانى، المعجم الکبیر، ج۳، ص ۱۰۳.۱۳. قاضى نعمان مصرى، شرح الاخبار، ج۳، ص ۱۷۸.۱۴. ابوعلى بلعمى، تاریخنامه طبرى، ج ۴، ص ۷۱۰.۱۵. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص ۱۰۸ و ۱۳۵ و همو، الاختصاص، ص ۸۳.۱۶. طبرسى، اِعلام الورى بأعلام الهدى، ج۱، ص ۴۶۶.۱۷. رجال الطوسى، ص ۱۰۲.۱۸. محمد بن فتال نیشابورى، روضه الواعظین، ص ۱۸۸. البته در نسخه موجود این کتاب، به اشتباه، عبدالله، فرزند امام حسن(علیه السلام) ذکر شده است (ابومنصور احمد بن على طبرسى، الاحتجاج، ج۲، ص ۳۰۰ـ۳۰۱؛ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج۲، ص۵۷۰؛ سیّد بن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، ج۳، ص ۷۴؛ سبط بن جوزى، تذکره الخواص، ص ۲۵۴؛ حمیدبن احمد بن مُحَلَّى، الحدائق الوردیه فى مناقب الائمه الزیدیّه، ج۱، ص ۲۰۱ و ۲۰۸؛ ابن نما حلى، مثیرالأحزان، ص ۵۲؛ احمد بن عبدالوهاب نویرى، نهایه الارب فى فنون الادب، ج۲۰، ص ۲۸۶ و ۲۸۹؛ شمس الدین ذهبى، تاریخ الاسلام، ج ۵، ص ۲۱؛ ابن کثیر دمشقى، البدایه و النهایه، ج ۸ ، ص ۲۰۳ و ۲۰۶؛ ابن صباغ مالکى، الفصول المهمه، ص ۱۹۷؛ محمد بن احمد باعونى، جواهرالمطالب فى مناقب الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، ج۲، ۲۸۸؛ مجلسى، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۶۶. اما در تاریخ خلیفه بن خیاط به اشتباه، نام او عبیدالله بیان شده است (تاریخ خلیفه بن خیاط، ص ۱۷۹).۱۹. ابن اعثم کوفى، الفتوح، ج ۵، ص ۱۱۵.۲۰. خوارزمى، مقتل الحسین(علیه السلام)، ج۲، ص ۳۷.۲۱. طبرى، دلائل الامامه، ص ۱۸۱.۲۲. عبدالله بن نصر بن خشاب بغدادى، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، ص ۲۱. وى شش پسر و سه دختر براى امام(علیه السلام) نام مى برد که با على اصغر نام شش پسر کامل مى شود.۲۳. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، ج۴، ص ۱۱۸. البته وى در جاى دیگر مى نویسد که عبدالله در دامان امام(علیه السلام) شهید شد (همان، ج۴، ص ۱۲۲).۲۴. ابن اعثم کوفى، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، ص ۹۰۸؛ ابن طلحه شافعى، مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، ج۲، ص ۶۹؛ سید ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، ج۳، ص ۷۱؛ على بن حسین اربلى، کشف الغمه، ج۲، ص ۲۴۸ ۲۴۹؛ محب الدین طبرى، ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، ص ۱۵۱؛ ابن طقطقى، الاصیلى فى أنساب الطالبیین، ص ۱۴۳؛ ملاحسین واعظ کاشفى، روضه الشهداء، ص ۴۲۶ و مجلسى، بحارالانوار، ج۴۵، ص ۳۳۱ و ج ۹۸، ص ۳۱۴. اربلى، ابتدا گزارش عبدالعزیز جنابذى را که تنها اشاره به نام هاى على اصغر و على اکبر کرده و على اصغر را امام سجاد(علیه السلام) دانسته، آورده است و سپس این گفته را نادرست دانسته و مى گوید: صحیح آن است که امام(علیه السلام)، سه فرزند به نام على داشته است و امام زین العابدین(علیه السلام) على اوسط بوده است، چنان که کمال الدین محمد بن طلحه شافعى نیز چنین گفته است.۲۵. کوفى اسدى، تسمیه من قتل مع الحسین(علیه السلام)، ص ۱۵۰ و تاریخ الیعقوبى، ج۲، ص ۲۴۵.۲۶. محمدبن سعد، «ترجمه الحسین و مقتله»، ص ۱۸۲؛ ذهبى نیز از شهادت طفلى سه ساله یاد کرده است (شمس الدین ذهبى، سیرأعلام النبلاء، ج۳، ص۳۰۲).۲۷. ابوعلى محمد بلعمى، تاریخنامه طبرى، ج ۴، ص ۷۱۰. نکته حائز اهمیت در گزارش بلعمى آن است که اگرچه وى سندى براى گفته خود ارائه نکرده، اما به نظر مى رسد این گفته در قرن چهارم، دست کم در میان ایرانیان، شهرتى خاص داشته است. میرخواند (م ۹۰۳ ق) نیز به یک ساله بودن طفل شیرخوار، اشاره کرده است (روضه الصفا فى سیره الانبیاء و الملوک و الخلفاء، ج ۵، ص ۲۲۵۶).۲۸. ذبیح الله صاحبکارى، سیرى در مرثیه عاشورایى، ص ۱۶۹. کسائى مروزى (م ۳۹۴ ق) از شعراى عهد سامانى و غزنوى و نخستین شاعر پارسى گوى اشعار مذهبى است. او این بیت را ضمن سوگ نامه اى که براى شهداى کربلا سروده، آورده است.۲۹. گزارش چنین است: «ثم أقبل امّ کلثوم و قال لها : یا اختاه، اوصیک بولدى الأصغر خیرا، فانّه طفلٌ صغیر و له من العمر سته أشهر» (ص ۸۳). چنان که اشاره شد، این گزارش به برخى از مقاتل غیرمعتبر معاصر راه یافته و به تدریج با طرح در محافل و مجالس روضه خوانى، چنان شهرتى پیدا کرده که در روزگار کنونى مخالفت با آن، مشکل است (براى نمونه ر.ک: فاضل دربندى، اکسیر العبادات فى اسرار الشهادات، ج ۲، ص ۷۶۳؛ قندوزى حنفى، ینابیع الموده لذوى القربى، ج ۳، ص ۷۹؛ میرزا محمدتقى سپهر، ناسخ التواریخ، ج ۲، ص ۳۶۳؛ محمدمهدى مازندرانى، معالى السبطین، ج ۱، ص ۴۲۴ و محمدباقر خراسانى، کبریت احمر فى شرایط المنبر، ص ۱۲۵). ضمناً درباره جعلى و محرّف بودن مقتل منسوب به ابى مخنف (ر . ک : وقعه الطف، تحقیق محمد هادى یوسفى غروى، مقدمه محقق، ص ۲۲ـ۲۹).۳۰. مراد از امرؤالقیس، امرؤالقیس شاعر که پیش از بعثت پیامبر(صلى الله علیه وآله) از دنیا رفته، نیست، بلکه منظور امرؤالقیس بن عدى بن اوس بن جابر کلبى است که در زمان خلافت عمر، اسلام آورد (ر. ک: شیخ عباس قمى، نفس المهموم، ترجمه و حاشیه از ابوالحسن شعرانى، ص ۳۰۰).۳۱. چنان که در این مأخذ و مآخذ بعدى ملاحظه مى شود، ویژگى خاصى براى تیرى که به طفل شیرخوار اصابت کرده، بیان نشده است. تنها دینورى است که ویژگى تیر را با تعبیر «مشِْقَص» (تیر بلندِ غیرعریض) توصیف کرده است. اما تعبیر «تیر سه شعبه» که اکنون در منابر و مجالس روضه خوانى مرسوم است، مستند به برخى مقاتل غیرمعتبر معاصر است (ر . ک : محمدباقر خراسانى، کبریت احمر فى شرائط المنبر، ص ۱۲۶).۳۲. یعقوبى، همان، ج ۲، ص ۱۵۰.۳۳. طبرى، همان، ج۲، ص ۲۴۵.۳۴. طبرى، همان، ج۴، ص ۳۴۲. ابوالفرج اصفهانى نیز در گزارشى کوتاه، کشنده طفل شیرخوار را عقبه بن بشر دانسته است (همان، ص ۵۹).۳۵. طبرى، همان، ج۴، ص ۲۹۳؛ ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، ج۵، ص ۳۴۰؛ سبط ابن جوزى، تذکره الخواص، ص ۲۵۲ و ابن کثیر، البدا یه و النهایه، ج۸، ص ۲۱۴.۳۶. ابوعلى محمد بلعمى، همان، ج ۴، ص ۷۱۰.۳۷. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص ۱۰۸؛ طبرسى، اِعلام الورى بأعلام الهدى، ج۱، ص ۴۶۶. ابن سعد به اختصار، این جریان را گزارش کرده است. «ترجمه الحسین و مقتله»، فصلنامه تراثنا، ص ۱۸۲). ابن فتال نیشابورى این گزارش را با حذف دعاى پایانى امام(علیه السلام) آورده است. هم چنبن چنان که گذشت عبدالله به اشتباه فرزند امام حسن(علیه السلام)دانسته شده است. (روضه الواعظین، ص ۱۸۸ و نیز ر.ک:ابن نما، مثیرالاحزان، ص ۵۲ ـ۵۳).۳۸. ابوالفرج اصفهانى، همان، ص ۶۰ و ابن شهرآشوب، همان، ج ۴، ص ۱۱۸.۳۹. ابومنصور احمد بن على بن ابى طالب طبرسى، الاحتجاج، ج۲، ص ۳۰۰ـ۳۰۱.۴۰. ابن اعثم از او به «على فى الرضاع» و خوارزمى به «على طفل» تعبیر کرده اند.۴۱. ابن اعثم و طبرسى از نام قاتل طفل شیرخوار، سخنى به میان نیاورده اند.۴۲. خوارزمى، همان، ج۲، ص ۳۷.۴۳. طبرسى نماز خواندن امام(علیه السلام) را بیان نکرده است.۴۴. ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص ۱۱۵؛ خوارزمى، مقتل الحسین(علیه السلام)، ج ۲ ص ۳۷؛ طبرسى، الاحتجاج، ج۲، ص ۳۰۰ـ۳۰۱. در ترجمه فارسى کتاب الفتوح، پس از آن که از طفل شیرخوار با نام على اصغر، یاد کرده، آورده است: «{حسین(علیه السلام)} طفل شیر خوار خود را که از تشنگى اضطراب مى نمود، در پیش زین گرفته میان هر دو صف برد و آواز برآورد: اى قوم، اگر من به زعم شما گناه کارم، این طفل گناهى نکرده، او را جرعه اى آب دهید. چون آواز حسین(علیه السلام)شنیدند، یکى از آن گروه، تیرى به سوى آن حضرت روان کرد، آن تیر بر گلوى آن طفل شیرخواره آمد و از آن سوى بر بازوى حسین(علیه السلام)رسید. آن حضرت تیر را بیرون آورد و هم در آن ساعت، آن طفل جان داد. آن سرور آن طفل را آورد و به مادرش داد و فرمود: بگیر فرزند خود را که از حوض کوثر سیراب گردید» (ابن اعثم، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، ص ۹۰۸). هم چنین وى به اشتباه، پیش از بیان چگونگى شهادت طفل شیرخوار، از شهادت طفل هفت ساله اى به نام عمر فرزند امام حسن(علیه السلام) خبر داده است که امام حسین(علیه السلام) براى وداع و خدا حافظى با او به در خیمه گاه زنان آمد و حضرت در حالى که او را مى بوسید، تیرى بر سینه طفل نشسته و او را شهید کرد. امام(علیه السلام) از اسب پیاده شده و گودالى حفر کرده و (بدون خواندن نماز بر او) او را دفن کرد (همان). چنان که ملاحظه مى شود مترجم کتاب فتوح، چگونگى شهادت طفل شیر خوار امام حسین(علیه السلام) را با شهادت طفل دیگرى که او را عمر نام داده، خلط کرده است و معلوم نیست که منشأ این اشتباه کجاست و چرا او چنین خلطى کرده است؟۴۵. یعقوبى، همان، ج، ص ۲۴۵؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص ۱۱۰؛ فضل بن حسن طبرسى، اعلام الورى باعلام الهدى، ج۱، ص ۴۶۶؛ ابن نما حلى، مثیرالاحزان، ص ۵۳.۴۶. سیدبن طاووس، الهوف على قتلى الطفوف، ص ۶۹. ابن نما حلى نیز سخنان امام(علیه السلام) را که از مردم یارى طلبید، آورده است. (همان ، ص ۵۲).۴۷. این تعبیر در منبع ذیل چنین آمده است: «ان لم ترحمونى فارحموا هذا الطفل لله» (عمربن شجاع الدین موصلى شافعى، النعیم المقیم لعتره النبأ العظیم، ص ۲۹۴).۴۸. سبط بن جوزى، تذکره الخواص، ص ۲۵۲. گزارش دیگرى نیز در ابن باره، به سیدبن طاووس نسبت داده شده است که گزارش ابن جوزى را چنین تأیید مى کند: و از طرق دیگر روایت شده است و این نزدیک تر (و قابل پذیرش تر) نزد عقل است، چون آنان مشغول به جنگ و کشتن بودند و شرایط مناسب براى وداع با کودک نبود، بلکه زینب (خواهر امام(علیه السلام)) کودک را (از خیمه گاه) بیرون آورد و گفت: اى برادرم، این فرزند توست که سه روز آب نخورده است. پس برایش آب طلب کن. امام(علیه السلام) کودک را بر دستش گرفت و فرمود: «اى قوم، پیروان و اهل بیت مرا کشتید و این طفل باقى مانده است که از شدت تشنگى برافروخته است. پس او را با شربتى آب سیرابش کنید.» در همان حالى که امام(علیه السلام)لشکر را خطاب مى کرد، ناگاه مردى از سپاه دشمن، کودک را با تیرى هدف قرار داده و او را کشت. آن گاه امام(علیه السلام) به آن گونه اى که مختار و غیر او (در جریان کشتن کشندگان امام(علیه السلام) و یارانش)، با آنان برخورد کرد، بر آنان نفرین کرد (سبط بن جوزى، همان، ص ۱۶۹).این گزارش را نمى توان از ابن طاووس دانست، زیرا اولاً: گزارش یاد شده در برخى نسخه ها و چاپ هاى این کتاب، نیامده است، ثانیاً: این نقل، شباهت زیادى با گزارشى دارد که در کتاب محرف مقتل الحسین(علیه السلام)منسوب به ابومخنف وجود دارد. عبارت وى چنین است: «… فقالت {امّ کلثوم} له : یا أخى إنّ هذا الطفل له ثلاثه أیام ما شرب الماء، فاطلب له شربه من الماء. فأخذ الطفل وتوجّه نحو القوم وقال : یا قوم، قد قتلتم أخى و أولادى و انصارى و ما بقى غیر هذا الطفل، وهو یتلظى عطشا، فاسقوه شربه من الماء. فبینما یخاطبهم، اذ اتاه سهمٌ مشومٌ من ظالم غشوم، فذبح الطفل من الاذن الى الاذن» (اللهوف على قتلى الطفوف، ص ۸۳ـ۸۴). مؤید نادرستى این گزارش و انتساب جعلى آن به ابومخنف، آن است که تعابیر به کار رفته در آن، بیشتر به نثر قرون معاصر شباهت دارد و چندان با نثر قرن هفتم سازگارى ندارد. افزون بر این، در برخى عبارت ها ابهام هایى وجود دارد، چنان که تعبیر: «هذا ولدک له ثلاثه ایّام ماذاق الماء» مبهم است و روشن نیست که آیا طفل شیرخوار سه روزه است؟ یا آن که وى سه روز است که آب نخورده است؟ و یا تعبیر : «… المختار و غیره» که مراد از غیر مختار کیست؟ بنابراین به نظر مى رسد که برخىمحشین یا نساخ این گزارش را از مقتل محرف و منسوب به ابومخنف گرفته و آن را با اندک تغییرات به برخى از نسخه هاى لهوف افزوده اند.۴۹. طبرسى، الاحتجاج، ج۲، ص ۳۰۱. منابع ذیل نیز با تفاوت هایى این اشعار را آورده اند: ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص ۱۱۵ ۱۱۶؛ اربلى، کشف الغمه، ج۲، ص ۲۳۶؛ ابن طلحه شافعى، مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، ج۲، ص ۶۶؛ ابن صباغ مالکى، الفصول المهمه، ص ۱۷۹؛ محمد بن ابى طالب، تسلیه المُجالس و زینه المَجالس، ج۲، ص ۳۱۵ـ۳۱۶؛ مجلسى، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۴۷ـ۴۸. خوارزمى، تنها سه بیت از این اشعار را آورده است (مقتل الحسین (علیه السلام)، ج ۲، ص ۳۷). در برخى منابع، دقیقاً مشخص نشده که امام(علیه السلام)این اشعار را در چه زمانى گفته است (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج۴، ص ۸۶، ۸۸ و ۱۱۹ و مجلسى، همان، ج ۴۵، ص ۹۲). متن عربى اشعار، چنین است:۱. کَفَرَ الْقَومُ وَ قِدْماً رَغِبُوا *** عَنْ ثوابِ اللهِ رَبِّ الثَّقَلَیْنِ۲. قَتَلُوا قدِْماً عَلیَّا وَابْنَهُ *** حَسَنُ الْخَیْرِ کَریمَ الطَّرفَیْنِ۳. حَنَقاً مِنْهُم وَ قالُوا: أَجْمِعُوا *** نَفْتِکُ الآنَ جَمیعاً بِالحُسَیْنِ۴. یا لَقَوْم مِنْ اُناسِ رُذَّل *** جَمَعُوا الجَمْعَ لِأَهلِ الحَرَمیْن۵. ثُمَّ صارُوا و توَاصَوْا کُلُّهُمْ *** بِاجتِیاحى لِرضاءِ الْمُلْحِدِیْن۶. لَمْ یَخافُوا اللهَ فِى سَفْکِ دَمِى *** لِعُبَیْدالله ِنَسْلِ الْکافِرِینِ۷. وَ ابْنُ سَعْد قَدْ رَمانِى عَنْوَهً *** بِجُنُود کَوکُوفِ الهاطِلَیْنِ۸. لا لِشَیْئ کانَ مِنِّى قَبْلَ ذا *** غَیْرَ فَخْرِى بِضیاءِ الْفَرْقَدَیْنِ۹. بِعَلِیِّ الْخَیْرِ مِنْ بَعدِ النَّبیّ *** وَالنَّبیِّ القُرَشِیِّ الوالِدَیْن۱۰. خِیَره اللهِ مِنْ الْخَلْق اَبِى *** ثُمَّ اُمِّى فَأنَا ابْنُ الْخِیَرَتَینِ۱۱. فِضَّهٌ قَدْ خُلِقَتْ مِنْ ذَهَب *** ثُمَّ فَأنَا الفِضّهُ وَ ابْنُ الْذَّهَبَیْنِ۱۲. مَنْ لَهُ جَدٌ کَجَدِّى فِى الوَرى *** أَوْ کَشَیْخِى فَأَنا ابْنُ القَمَرَیْنِ۱۳. فاطِمُ الزَّهْراءِ أُمِّى وَ اَبِى *** قاصِمُ الْکُفْرِ بِبَدْر وَ حُنَیْن۱۴. عُرْوَهُ الدِّین عَلِیٌّ الْمرْتَضی *** هادِمُ الْجَیْشِ مُصَلِّى الْقِبْلَتَیْنِ۱۵. وَ لَهُ فِى یَوْمِ أُحُد وَقْعَهٌ *** شَفَتِ الغِّلَّ بِفَضِّ الْعَسْکَرَیْنِ۱۶. ثُمَّ بِالْ آحْزابِ وَ الْفَتْحِ مَعاً *** کانَ فیهَا حَتْفُ اَهْلِ الْفَیْلَقَیْنِ۱۷. فِى سَبیلِ اللهِ ماذا صَنَعتْ *** أمَّهُ السُّوءِ معاً بالعِتْرَتَیْنِ۱۸. عِتْرَهُ البرَّ التقیِّ الْمصْطفَی *** و علیّ القَرْمِ یَوْمَ الجَحْفَلَیْن۱۹. عبدالله غلاماً یافعاً *** و قریش یَعْبُدونَ الْوَثَنَیْنِ۲۰. و قَلَى الوثان لم یسجد لها *** مع قریش لا و لاطرفهَ عَیْن۲۱. طعنَ الأبطالَ لَمّا بَرَزُوا *** یومَ بدر و تبوک و حنین۵۰. سید محمدعلى قاضى طباطبایى، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء، ص ۶۶۰ـ۶۷۹.۵۱. طبرسى، الاحتجاج، ج۲، ص ۳۰۰ـ۳۰۱. گزارش وى در این باره چنین است : «لمّا قتل أصحاب الحسین(علیه السلام) و اقاربه و بقى فریداً لیس معه الّا ابنه على بن زین العابدین(علیه السلام) و ابن آخر فى الرضاع اسمه عبدالله فتقدم الحسین(علیه السلام) الى باب الخیمه فقال: ناولونى ذلک الطفل حتى اودّعه، فناولوه الصبى فجعل یقبّله و هو یقول: یا بنیّ، ویل لهؤلاء القوم اذا کان خصمهم محمد(صلى الله علیه وآله). قیل: فاذاً بسهم قد أقبل حتّى وقع فى لبّه الصبیّ، فقتله. فنزل الحسین(علیه السلام)عن فرسه و حفر للصّبى بجفن سیفه، و رمّله بدمه و دفنه؛ چون یاران و خویشان حسین(علیه السلام) کشته شدند و حسین(علیه السلام) تنها ماند و با او جز پسرش زین العابدین(علیه السلام) و پسر دیگرش که شیرخوار و نامش عبدالله بود، باقى نماند، حسین(علیه السلام) جلوى درِ خیمه آمد و فرمود: این طفل را به من دهید تا با او وداع کنم. پس کودک را به او دادند و حسین(علیه السلام)او را مى بوسید و مى فرمود: اى پسرکم، واى بر این قوم که دشمنشان محمد(صلى الله علیه وآله) باشد. گفته شده است در این هنگام، تیرى به سوى این کودک آمد و در گلوى او قرار گرفت و او را کشت. حسین(علیه السلام) از اسبش فرود آمد و با غلاف شمشیرش گودالى را کند و او را آغشته به خون، دفنش کرد».52. جناب استاد محمد هادى یوسفى غروى که بخش زیادى از عمر خود را در کشورها و مجامع عربى سپرى کرده است این نکته را یادآور مى شد که در محافل و مجالس شیعى عربى، از طفل شیرخوار امام حسین(علیه السلام) به «عبدالله رضیع» تعبیر مى کنند و نام «على اصغر» را ویژه محافل شیعه ایران مى دانند و اگر کسى از این طفل به نام على اصغر یاد کند، او را عجم مى نامند.۵۳. محمد بن سعد، «ترجمه الحسین و مقتله»، فصلنامه تراثنا، ش ۱۰، سال سوم، ۱۴۰۸ ق، ص ۱۲۷، ۱۸۶ـ۱۸۷ و نیز همو، الطبقات الکبرى، ج۵، ص ۲۱۱؛ بلاذرى، همان، ج۳، ص ۳۶۲ و ۴۱۱؛ دینورى، الاخبار الطوال، ص ۲۵۹؛ یعقوبى، همان، ج۲، ص ۲۴۷؛ طبرى، همان، ج۴، ص۳۴۷ و همو، المنتخب من ذیل المذیل من تاریخ الصحابه و التابعین، ج ۸ ، ص ۲۴ و ۱۱۹؛ ابوزید احمد بن سهل بلخى، البدء والتاریخ، ج۲، ص ۲۴۱؛ قاضى نعمان مغربى، شرح الاخبار، ج۳، ص ۲۶۶؛ على بن ابى الغنائم عمرى، المجدى فى انساب الطالبیین، ص ۹۱؛ مطهر بن طاهر مقدسى، البدء و التاریخ، ج ۶، ص ۱۱؛ ابوالفرج ابن جوزى، صفه الصفوه، ج۲، ص ۶۶؛ سبط بن جوزى، همان، ص ۲۵۶ و ۲۵۸؛ جمال الدین حجاج یوسف مزى، تهذیب الکمال فى أسماء الرجال، ج ۲۰، ص ۳۸۴ و ۳۸۸؛ ذهبى، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۳۰۳ و ج۴، ص ۳۸۷ و ۳۹۰؛ صلاح الدین خلیل بن ابیک صفدى، الوافى بالوفیات، ج ۱۲، ص ۴۲۸ و ابن کثیر، همان، ج ۹، ص۱۲۲.۵۴. شیخ صدوق، الامالى، مجلس ۳۰، ص ۲۲۶؛ قاضى نعمان مغربى، همان، ج۳، ص ۱۵۴ و ۱۵۶؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص ۱۱۴ و ۱۳۵؛ شیخ طوسى، رجال الطوسى، ص ۱۰۲؛ طبرسى، اعلام الورى بأعلام الهدى، ج۱، ص ۴۷۰ و ۴۷۸؛ ابن داود حلى، رجال ابن داود، ص ۱۳۶؛ علامه حلى، خلاصه الاقوال فى معرفه الأقوال، ص ۱۷۴. البته این قول چون بر خلاف باور مورخان و نسب شناسان است، قابل پذیرش نیست، چنان که عمرى و ابن ادریس حلى این قول را نقد کرده اند (ر.ک: عمرى، المجدى فى انساب الطالبیین، ص ۹۱ و ابن ادریس حلى، السرائر، ج۱، ص ۶۵۵ـ۶۵۶).۵۵. ظاهراً مقصود، سیدعلى بن احمد علوى عقیقى یکى از رجال شناسان است.۵۶. حمید بن احمد محلّى، همان، ج۱، ص ۲۰۱.۵۷. دینورى، الاخبار الطوال، ص ۲۵۹.منبع: خبرگزاری فارس