شأن نزول آیه

یکى از مقدمات استدلال شیعه به این آیه بر امامت و ولایت امام امیرالمؤمنین على × نزول آیه درشأن آن حضرت است که اکنون به بررسى این مسأله مى‏پردازیم.

گرچه در شأن نزول آیه روایات مختلفى وارد شده است، ولى آنچه در منابع شیعه پذیرفته شده و مشروح‏تر از بقیه روایات نقل گردیده، روایت «عبایه ربعى» است:

ابن عباس کنار چاه زمزم نشسته بود و به مردم مى‏گفت: رسول خدا | فرمود…:

در این بین مردى که سر و صورت خود را با عمامه و دستار خویش بسته و پوشانده بود، هرگاه که ابن عباس مى‏گفت: قال رسول اللّه | ، آن مرد نیز همین سخن را تکرار مى‏کرد.

ابن عباس به او رو کرد و گفت: تو را به خدا سوگند مى‏دهم خود را معرفى کن.

آن مرد دستار از چهره کنار زد و گفت: هر کس مرا مى‏شناسد که مى‏شناسد و آن که مرا نمى‏شناسد بداند من جندب بن جناده بدرى – ابوذر غفارى – هستم.

با این دو گوش خود از رسول خدا | شنیدم، اگر دروغ بگویم گوشهایم کر گردد و با این دو چشم خویش رسول خدا | را دیدم. اگر دروغ گویم دیدگانم نابینا شود، آرى! شنیدم و دیدم که مى‏فرمود:

«علی قائد البرره و قاتل الکفره منصور من نصره مخذول من خذله.»⁽[۱]⁾

«على × رهبر نیکان و قاتل کافران است. آن که او را یارى کند، از یارى خداوند بهره‏مند مى‏شود و آن که او را خوار سازد، خود را خوار ساخته است».

روزى نماز ظهر را با رسول خدا | به جا آوردم، مرد بینوایى در مسجد از مردم تقاضاى کمک کرد. کسى چیزى به او نداد، مرد بینوا دستها را به سوى آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! تو گواه باش که من در مسجد رسول خدا | از مردم درخواست کمک مالى نمودم، ولى کسى چیزى به من نداد.

على × که در حال رکوع بود، با انگشت خنصر (خُرد یا میانه) دست راست خود به سائل اشاره کرد تا انگشترى را از انگشت او بیرون کشد، سائل انگشترى را از دست آن حضرت بیرون کشید و رسول خدا | نیز شاهد و ناظر این صحنه بود.

پس از پایان نماز، رسول خدا | سر به سوى آسمان برداشت و عرض کرد: خدایا! برادرم موسى × درخواستى با تو در میان گذاشت و گفت:

{رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی * وَیَسِّـرْ لِی أَمْرِی * وَ احْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسانِی * یَـفْـقَهُوا قَـوْلِی * وَاجْـعَلْ لِی وَزِیراً مِـنْ أَهْـلِی * هـرُونَ أَخِی * أُشْـدُدْ بِهِ أَزْرِی * وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی}⁽[۲]⁾

«پروردگار! سینه‏ام را گشاده ساز و به من شرح صدر مرحمت فرما و کارم را سهل و هموار گردان و گره از زبانم بگشا و آن را گویا ساز، تا مردم گفتارم را درست دریابند. برایم وزیرى از خاندانم فراهم آور، برادرم هارون را وزیرم قرار ده و به وسیله او پشتم را استوار دار، پشیبان من باشد و او را شریک کارم گردان تا در این کار مرا یارى کند».

رسول خدا | عرض کرد: خدایا! تو در قرآن فرمودى:

{سَنَـشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِـیکَ وَنَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَـلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما}»⁽[۳]⁾

«به زودى بازویت را به وسیله برادرت استوار خواهیم کرد و براى شما دو نفر آنچنان نیرویى مقرر خواهیم کرد تا به شما نرسند».

سپس رسول خدا | عرض کرد:

«اللّهم فأنا محمّد نبیّک و صفیّک. اللّهم فاشرح لى صدرى و یسّرلى امرى و اجعل لى وزیرا من اهلى علیّا أشدد به ازرى»

«بار خدایا! من محمد پیامبر و برگزیده تو هستم. بار خدایا! پس به من شرح صدر مرحمت فرما. کارم را آسان گردان، و براى من وزیرى از خاندانم، یعنى على را فراهم کن و به وسیله او پشتم را استوار کن».

ابوذر گفت: سوگند به خدا هنوز سخن آن حضرت به پایان نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و عرض کرد: اى محمد! بخوان!

فرمود: چه بخوانم؟

عرض کرد: بخوان.

{«إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ}⁽[۴]⁾

«ولىّ و سرپرست شما تنها خدا و رسول او و مؤمنانى هستند که نماز را به پا مى‏دارند و در حال رکوع زکات خویش را مى‏پردازند».⁽[۵]⁾

این که این آیه در شأن امام على × نازل شده است، در بین علمای شیعه اجماعی است⁽[۶]⁾و آنان ادعاى اجماعی امامان شیعه را نیز دارند که آنچه از آنان نقل شده – چه در تفسیر و چه در مناظرات – مبیّن این مطلب است که این آیه در شأن امام على × نازل شده است.⁽[۷]⁾

گذشته از اجماع شیعه، امت اسلامی نیز اتفاق نظر دارند که این آیه در شأن امام على × نازل شده است.

([۱]) مناقب، ابن مغازلى، ص ۸۰؛ کنزالعمال، ج ۱۱، ص ۶۰۲.

([۲]) طه/۲۵-۳۲.

([۳]) قصص/۳۵.

([۴]) مائده/۵۵.

([۵]) مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۱۰؛ المیزان، ج ۶، ص ۲۱ و منابع دیگر.

([۶]) المیزان، ج ۶، ص ۲۵.

([۷]) همان.