غناى منابع اسلامى در باب رهبرى و نارسایى هایى رهبرى غرب در ابعاد علمى و نظرى، زمینه را براى پرداختن به رهبرى از دیدگاه اسلام و قرآن هموار نموده است. در این مقاله با اشاره به ناکامى هاى آشکار غرب در این قلمرو از زبان و بیان اندیشمندان مغرب زمین، روش تحقیق و مدلى پیشنهادى براى بررسى اسوه هاى رهبرى در قرآن کریم ارایه شده است. به ضمیمه و براى گسترش تحقیق در این باب، فهرستى از نمونه پرسش هایى که درباره رهبرى از دیدگاه قرآن کریم نیازمند پاسخ جویى است عرضه گردیده است.
ب- مقدمه:
نارسایى هاى رهبرى جهان معاصر در عمل و نظر آنچنان وسیع و آشکار است که غرب را یاراى پنهان نگه داشتن آن نیست. نشریات مغرب زمین با همه مراعات ها مشحون از اعترافاتى است که به زبان هاى گوناگون بیانگر این ورشکستگى است. ما در این بخش بى هیچ ارزیابى اظهارات صاحبنظران غربى را در دو زیربخش بحران عملى و ابهام نظرى عیناً منعکس مى نماییم. ب- ۱- بحران در رهبرى عملى غرب مجله تایم امریکا مى نویسد: «ناتوانى کامل رهبران دولت ها، نظام ها، و احزاب، در حل و فصل مسایل و برخورد جدى با مشکلاتى که مردم تحت حکومتشان آن ها را ضرورى ترین مسایل به شمار مى آورند، واقعیاتى است که در این اواخر به نحوى دردناک در سطح جهانى آشکار شده است.» (۱) نشریه ساندى تلگراف انگلیس در این باره مى نویسد: «واقعیت تلخى که امروز ذهن متفکران سیاسى جهان را به خود مشغول داشته است، این است که در فضاى سیاست بین الملل، هیچ سیاستمدار برجسته، بازیگر عمده و یا متفکر سرشناسى یافت نمى شود که قادر به ارایه طرح هاى نو به ملت هاى جهان باشد.» (۲) یکى از مورخان برجسته فرانسه مى گوید: «در تاریخ جهان، نمى توان به دوره اى فکر کرد که رهبران برجسته در آن تا این حد اندک بوده باشند.» مجله تایم نگرانى خود را از وجود چنین بحرانى در سطح رهبرى جهانى این گونه بازگو مى کند: «آنچه در هنگامه چنین خلأیى از رهبرى اصیل در سطح جهان با ترس و نگرانى باید منتظر آن بود، همانا پیدایش گرایش هاى ملى گرایى افراطى، ظهور روحیه عدم تسامح و تساهل در روابط بین الملل، پیدایى شبه رهبران عوامفریب و بروز تمایلات خصمانه در میان اقوام و ملت هاست.» ب-۲- سردرگمى تئوریک قلمرو نظریه پردازى و تحلیل نظرى رهبرى، سرنوشتى رضایت بخش تر از میدان عملى آن نداشته است صاحبنظران تئورى پرداز رهبرى در این باره چنین نوشته اند: «اصولاً مفهوم رهبرى مقوله اى است که در رشته هاى مختلف، پیوسته توجه اندیشمندان را به خود جلب نموده و پژوهش هاى فراوانى را به دنبال آورده است. پژوهشگران علوم اجتماعى و انسانى از قبیل اقتصاد، تاریخ، تعلیم و تربیت، جامعه شناسى، روان شناسى، سیاست، فلسفه، مردم شناسى، مدیریت و بیشتر علوم میان رشته اى و بین رشته اى، رهبرى را به عنوان پدیده اى در خور توجه اساسى قلمداد نموده اند.» «احتمالاً در باب رهبرى، بیش از هر موضوع مستقل دیگرى، تحقیقات رسمى مکتوب و بحث هاى غیرمکتوب به عمل آمده است.» «با آن که در طول چند دهه اخیر، متجاوز از هزاران تحقیق مستند پیرامون ابعاد گوناگون این پدیده انجام گرفته است، باید گفت که رهبرى هنوز به عنوان ناشناخته ترین قلمرو علوم رفتارى قلمداد مى گردد.» «برخلاف تصور عامه، عرصه رهبرى به واسطه کمبود نظریه ها نیست که با مشکل مواجه است، بلکه برعکس این کثرت تئورى ها است که آن را با مشکل مواجه ساخته است. انبوه نظریات متناقض و گمراه کننده، چنان جنگلى از تئورى ها را به وجود آورده است که امروز معضل اساسى، یافتن راهى از میان این جنگل تئورى ها است.» «بسیارى از نظریه ها و مدل هاى رهبرى، کارى بیش از تکرار بدیهیات نکرده اند.» «نظریه ها که آمده اند راهى براى ادراک بهتر واقعیت بگشایند، بعضاً خود حجابى شده اند بر چهره حقیقت.» ب- ۳- نتیجه گیرى بدیهى اگر چه تحلیل ریشه هاى این نارسایى هاى عملى و نظرى غرب در مقوله رهبرى، از دیدگاه اسلامى ما بسیار حایز اهمیت است، لکن از محدوده این مقاله بیرون است؛ نارسایى هایى که خود ریشه در مقولات زیربنایى فکرى غرب مانند روش استدلال، شناخت شناسى، جهان بینى و ایدئولوژى او دارد. در این مرحله تنها به یک نتیجه گیرى بدیهى اما اساسى بسنده مى کنیم که مغرب زمینى که خود با چنین بحران عملى و نظرى رهبرى روبه رو است، ناتوان تر از آن است که بتواند الگوى رهبرى دیگر ملت ها قرار گیرد. به نظر نگارنده رهبرى اسلامى که اوج تجلى آن در قرآن کریم ظاهر گردیده، غنى ترین الگویى است که با تمسک بدان مى توان از این ورطه هلاکت جهل عملى و نظرى نجات پیدا کرد. با تکیه بر این نتیجه گیرى در ادامه این مقاله کوشش شده تا مدلى هر چند اولیه براى بررسى این رهبرى در قرآن کریم ارایه داده شود. این مدل چند محور تحقیق را در کنار یکدیگر براى بررسى رهبرى انبیا(ع) دیده است که عبارتند از: ۱- بررسى طولى تاریخى ۲- بررسى مقطعى جامعه شناختى ۳- بررسى شخصى روانشناختى ۴- بررسى پویاى تعاملى ۵- بررسى رابطه خاص رهبرى.
ج- روش تحقیق و مدل پیشنهادى
بررسى اسوه هاى رهبرى در قرآن کریم، نیازمند مدل و روش تحقیق جامع الاطرافى است که حتى المقدور تمامى ارکان و ابعاد نهضت هاى انبیا(ع) را دربر گیرد. نمونه اى از این مدل، عوامل و جریانات مرتبط در خلال سطور آینده عرضه خواهد گردید. ج-۱- در قرآن کریم، نبوت به مثابه رشته کوه سترگى ترسیم گردیده که انبیا(ع) قلل رفیعه این سلسله را تشکیل مى دهند. انبیاى اولوالعزم(ع) رفیع ترین قله ها و سایر انبیا(ع) دیگر قلل این سلسله جبال را مى سازند. در بررسى نهضت هر یک از انبیا(ع) مشاهده مى شود که تعدادى از آیات به تناسب، مبین جایگاه آن رسول گرامى در این سلسله مى باشد. این آیات علاوه بر موارد اختصاصى ویژگى هاى مشترک انبیا(ع) مانند هدایت، وحى، میثاق و… را متذکر مى گردند. علاوه بر داشتن موضوع خاص این دسته از آیات روح پیوستگى میان این سلسله را تاکید مى نماید. در هر تحقیقى از این دست، خواه هدف بررسى رهبرى یکى از پیامبران(ع) به صورت مستقل بوده باشد و یا تحلیل حرکت انبیا(ع) در طول تاریخ بررسى این دسته از آیات از جمله نخستین وظایف است. کریمه زیر به عنوان نمونه اى از این دسته از آیات ذکر مى گردد: و اذا خذنا من النبیین میثاقهم، و منکَ و من نوح و ابراهیم و موسى و عیسى بن مریم، و اخذنا منهم میثاقاً غلیظاً. سوره مبارکه احزاب. در این مرحله از تحقیق، روش بررسى، روش تحلیل تاریخى است که علاوه بر علماى علوم قرآنى، مورخین اسلامى نیز مى توانند نقش ارزنده اى را ایفا نمایند. ج- ۲- گذشته از مطالعه جایگاه هر یک از اسوه هاى رهبرى در سلسله انبیا(ع) و با یک تحلیل طولى تاریخى، بررسى بعد دیگرى از نهضت انبیا(ع) لازم مى آید که به زمان آن نبى مکرم محدود مى شود. در این بررسى مطالعه ابعاد زمان، مکان و موقعیت آن نهضت اولویت مى یابد. بررسى این بعد نیازمند روش تحقیق مقطعى است که جامعه (قوم) خاص را در یک مقطع تاریخى خاص تحلیل مى نماید. علاوه بر علماى علوم قرآنى در این زمینه نیز استفاده از علماى جامعه شناسى اسلامى کمک موثرى خواهد بود. براساس این مدل شناسایى سه دسته عناصر، ضرورت خواهد داشت. ۱- بستر زمانى- مکانى و موقعیت (شناخت قوم، امکانات و شیوه زندگى اقتصادى…) ۲- شناخت جبهه حق و اجزا و اقشار آن شامل رسول، اهل او، صحابه و پیروان ۳- شناخت جبهه باطل و اجزا و اقشار آن شامل سردمدار کفر، اهل او، صحابه و پیروان آن دسته از آیات که مبین این جهات هستند در این مرحله مورد بررسى قرار مى گیرند. ج-۳- چهره انبیا(ع) در قرآن کریم به نحوى ویژه و در هیات قهرمانانى برجسته ارایه گردیده که متصف به صفات و توانایى هاى ویژه اى بوده و رسالت، هدف و ماموریتى خاص بر عهده دارند که براى نیل بدان از شیوه هاى رهبرى متناسبى استفاده مى برند. به علاوه حیات این بزرگان از بدو تولد، و بعضاً قبل از ولادت، تا مرحله رحلت، یا عروج، در قالب آیات ترسیم گردیده است. این زندگى پربرکت که غالباً به قبل از بعثت و پس از بعثت تقسیم مى گردد و در هر یک از این دو بخش نیز براساس وقایع حساس زمان به تقسیمات جزیى ترى تقسیم مى گردد و حتى والدین این حضرات همه نیازمند بررسى هستند. تقسیم بندى حیات پیامبران به شرح زیر مى باشد: ۱- قبل از ولادت ۲- تولد ۳- قبل از بعثت ۴- بعثت ۵- پس از بعثت ۶- رحلت. در همین راستا بررسى هاى ویژگى هاى شخصى آن پیامبر مورد نظر نیز براساس تقسیمات زیر قابل مطالعه است:
۱- خصوصیات جسمى (فیزیکى) ۲- ویژگى هاى اعتقادى ۳- ویژگى هاى اخلاقى ۴- ویژگى هاى رفتارى
ورود علماى روان شناس در شاخه هاى تربیتى و تاریخى در کنار علماى علوم قرآنى در روشن ساختن این بعد از تحقیق کمک شایانى خواهد نمود. ج- ۴- قرآن کریم علاوه بر ارکان مذکور در بندهاى یک الى سه مزبور، از بخش دیگرى هم سخن به میان مى آورد که در واقع قلب این بررسى را تشکیل مى دهد. کلیه تعاملاتى که در این صحنه ترسیم شده میان جناح حق با باطل به وقوع مى پیوندد، موضوع مطالعه این بخش خواهد بود. اگر سایر بخش ها را نوعاً بررسى ایستا بدانیم، در این بخش با یک بررسى پویا و یا بررسى روابط و جریانات (فرایندها) روبه رو خواهیم بود. گفتارها، رفتارها، درگیرى ها، جنگ ها، مصالحه ها و… همه موضوع بررسى این بخش هستند. مساعدت علماى علوم سیاسى و علوم نظامى در تحلیل این بخش کمک موثرى به علماى علوم تفسیرى خواهد بود. نکته قابل توجه در این قسمت این است که ذکر گفتارها و وقایع به دقتى که ترسیم گردیده، مخصوص قرآن کریم بود. و در هیچ منبع و سند دیگرى انتظار یافتن آن را نباید داشت. این تعاملات میان رسول و ائمه کفر، ملأ، هواداران و قوم از یک طرف و میان ائمه کفر یا ملأ با رسول، صحابه، گرویدگان و قوم از طرف دیگر جارى مى گردد و البته جمع بندى ها و ارزش گذارى ها توسط خداوند در جاى جاى این تحرکات وارد مى شود. ج-۴-۱-درون این تعاملات، رکن مهمى که قابل تاکید مستقل مى باشد، روابط رهبرى است. روابط خاص رهبرى با پیروان و اطاعت آن ها، شیوه هاى رهبر در دعوت به پذیرش رهبرى خود، نفوذ و استفاده از قدرت، مساله جانشینى و دیگر مسایل اساسى رهبرى و حتى عدم تمکین دسته اى خاص همه مقولاتى هستند که در این فصل خاص مى گنجند؛ چه در میان جناح کفر و چه در اردوگاه موحدین. این عرصه قلمرو علماى رهبرى است که در کنار علماى علوم قرآنى به کشف راز و رمز و ظرایف این رهبرى هاى الهى بپردازند. تبلور و عصاره بررسى هاى بخش هاى قبل را در این قسمت باید متجلى دید. به ویژه در این قسمت مقدمات، آزمون ها، نحوه عبور از موانع براى رسیدن به رهبرى، ارتباط رهبر با خداى خویش و بالاخره سرانجام تلاش وى، سرنوشت قوم، گروندگان و دیگر نکات قابل بررسى و تأملند.
هـ- خلاصه و نتیجه گیرى
دو ضرورت انکارناپذیر پرداختن به منابع اسلامى به ویژه قرآن کریم را در شرایط خاص ایجاب مى نماید: ۱- غناى منابع اسلامى ۲- درماندگى جهان در مقوله رهبرى. هرگونه تلاش براى بهره بردارى از این منابع غنى به تعبیر شهید مطهرى(ره) نشان دادن درجه اى از رشد اسلامى است. از طرف دیگر با تاسیس جمهورى اسلامى و ارایه الگوى عملى اسلامى نیاز روزافزون به این کنکاش ها براى استفاده در جامعه را باید پاسخ گفت.این نیاز نه تنها به جمهورى اسلامى مربوط مى شود، بلکه کلیه کشورهایى را که در پرتو نام امت اسلامى قرار مى گیرند در برمى گیرد. بر این شدت نیاز اگر ورشکستگى غرب را در مقولات انسانى- الهى به ویژه رابطه هدایت و رهبرى را بیفزاییم، گستره جهان را باید تشنه حقایق اسلام ناب محمدى(ص) دانست.در محدوده مقاله خاص با تکیه بر استدلال هاى فوق و ظرف زمانى موجود در حد وسع و اداى تکلیف کوشش شد تا مدلى در قالب روش هاى تحقیق در ابعاد رهبرى اسوه هاى هدایت قرآن کریم در پنج بعد شخصى ارایه گردد. همچنین کوشش شد تا ضرورت همکارى میان حوزه و دانشگاه نیز در قالب این مدل و ابعاد آن نشان داده شود. لازمه کمال تحقیق حاضر ارایه نمونه اى کاربردى از تحقق این مدل در محدوده رهبرى یکى از حضرات پیامبران(ع) است.
پاورقى
۱- مجله امریکایى تایم، به نقل از روزنامه کیهان، سه شنبه ۱۶ شهریور ۱۳۷۲. ۲- روزنامه انگلیسى ساندى تلگراف، به نقل از روزنامه سلام، هفتم مهرماه ۱۳۷۱.