ابو جعفر، امام محمد باقر (ع) پنجمین آفتابى است که بر افق امامت، جاودانه درخشید.زندگیش سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقر العلوم نامیده شد، یعنى شکافنده دشواری هاى دانش و گشاینده پیچیدگیهاى معرفت. خصلت آفتاب است که هماره گام بر فرق ظلمت مى ‏نهد و در لحظه‏ هاى تاریک، بر افق زمان مى‏روید تا ارزشهاى مهجور و نهان شده در سیاهى جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشکار سازد. او نیز در عصر حاکمیت جور و تشتت اندیشه‏هاى دینى امت اسلام، تولد یافت تا پیام آور معرفت و احیاگر اسلام ناب محمدى (ص) باشد.
ولادتحضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدینه تولد یافت.و بر اساس نظریه بیشتر مورخان و کتابهاى روایى، تولد آن گرامى در سال ۵۷ هجرى بوده است. (۱) این نقل، با روایاتى که نشان مى‏دهد امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خویش ـ حسین بن على (ع) ـ در سرزمین طف حضور داشته و سه سال از عمرش مى‏گذشته است هماهنگى دارد. (۲)در روز و ماه ولادت آن حضرت نیز نقلهاى مختلفى یاد شده است:الف ـ سوم صفر ۵۷ هجرى. (۳)ب ـ پنجم صفر ۵۷ هجرى. (۴)ج ـ جمعه اول رجب ۵۷ هجرى. (۵)د ـ دوشنبه یا سه شنبه اول رجب ۵۷ هجرى. (۶)بیشتر محققان با ترجیح نظریه نخست، یعنى سوم صفر آن را پذیرفته‏اند.
تبار والاى امام باقر (ع)امام محمد باقر (ع) از جانب پدر و نیز مادر، به شجره پاکیزه نبوت منتهى مى‏گردد.او نخستین مولودى است که در خاندان علویان از التقاى دو بحر امامت (نسل حسن بن على و حسین بن على علیهما سلام) تولد یافت: (۷)پدر: على بن الحسین، زین العابدین (ع) .مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبى (ع) (۸)مادر گرامى امام باقر (ع) نخستین علویه‏اى است که افتخار یافت فرزندى علوى به دنیا آورد . (۹) براى وى کنیه‏هایى چون ام الحسن و ام عبده آورده‏اند، اما مشهورترین آنها، همان ام عبد الله است.در پاکى و صداقت، چنان نمونه بود که صدیقه‏اش لقب دادند. (۱۰)امام باقر (ع) مادر بزرگوار خویش را چنین توصیف کرده است:«روزى مادرم کنار دیوارى نشسته بود، ناگهان دیوار ریزش کرد و در معرض ویرانى قرار گرفت، مادرم دست بر سینه دیوار نهاد و گفت، به حق مصطفى (ص) سوگند، اجازه فروریختن ندارى.دیوار بر جاى ماند تا مادرم از آن جا دور شد.سپس دیوار فرو ریخت. (۱۱)
نام و کنیهنام آن حضرت محمد است.این نامى است که رسول خدا (ص) از دیر زمان براى وى برگزیده بود .جابر بن عبد الله انصارى یار دیرین پیامبر (ص) افتخار دارد که سلام رسول خدا را به امام باقر (ع) ابلاغ کرده است.از بیان او ـ که بتفصیل خواهد آمد ـ استفاده مى‏شود که نامگذارى امام باقر (ع) به وسیله پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است.کنیه آن گرامى ابو جعفر (۱۲) است و جز این کنیه‏اى براى وى نقل نکرده‏اند. (۱۳)
القاببراى امام باقر (ع) این القاب یاد شده است:۱ ـ باقر.این لقب مشهورترین القاب آن حضرت بشمار مى‏آید و بیشتر منابع بدان تصریح کرده‏اند. (۱۴)در بیان فلسفه تعیین این لقب براى وى، آمده است:ـ شکافنده معضلات علم و گشاینده پیچیدگیهاى دانش بود. (۱۵)ـ به دلیل گستردگى معارف و اطلاعاتى که در اختیار داشت، باقر نامیده شد. (۱۶)ـ بدان جهت که در نتیجه سجده‏هاى بسیار، پیشانیش فراخ گشته بود. (۱۷)ـ احکام را از متن قوانین کلى، استنباط و استخراج مى‏کرد. (۱۸)۲ ـ شاکر۳ ـ هادى۴ ـ امین ـ شبیه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) (۱۹) .
همسراندر منابع تاریخى، براى امام باقر (ع) دو همسر و دو «ام ولد» (20) نام برده‏اند.همسران عبارتند از:۱ ـ ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابى بکر.او هر چند از نسل ابو بکر بود، اما همانند پدرش قاسم بن محمد حق امامان را مى شناخت و اهل ولایت معصومین (ع) بود، چنان که در روایتى از امام رضا (ع) آمده است که روزى نام قاسم بن محمد نزد آن حضرت برده شد، امام فرمود: او به ولایت و امامت اعتقاد داشت. (۲۱)۲ ـ ام حکیم دختر اسید بن مغیره ثقفى.
فرزندانبراى امام باقر (ع) هفت فرزند یاد کرده‏ اند، پنج پسر و دو دختر.۱ ـ جعفر بن محمد الصادق (ع) .وى مشهورترین، ارجمندترین و با فضیلت ترین فرزند امام باقر (ع) مى‏باشد که از ام فروه زاده شد و نسل امامت از طریق او استمرار یافت.۲ ـ عبد الله بن محمد.او یگانه برادر امام صادق (ع) بشمار مى‏آید که هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر با آن حضرت متحد است.مورخان وى را صاحب فضل و صلاح دانسته‏اند و متذکر شده‏اند که فردى از بنى امیه به او سم خورانید و او را به شهادت رساند. (۲۲)۳ ـ ابراهیم بن محمد، از ام حکیم.۴ ـ عبید الله بن محمد، از ام حکیم.۵ ـ على بن محمد.۶ ـ زینب بنت محمد، این دو (یعنى زینب و على) از یک مادرند که ام ولد بوده است.۷ ـ ام سلمه، مادر وى را نیز ام ولد دانسته ‏اند. (۲۳)برخى از منابع، تنها شش فرزند براى امام باقر (ع) نام برده ‏اند و بر این باورند که امام باقر فرزندى به نام عبید الله نداشته است. (۲۴)گروهى دیگر گفته اند: امام باقر (ع) دو دختر نداشته است، بلکه زینب و ام سلمه در حقیقت دو نام براى یک دختر است. (۲۵)
پى‏نوشت‏ها:

۱ ـ در سال تولد امام باقر (ع) جهار نقل وجود دارد که عبارتند از: سالهاى ۵۶، ۵۷، ۵۸، ۵۹ هجرى در این میان نقل دوم، یعنى سال ۵۷ از پشتوانه تاریخى و حدیثى بیشترى برخوردار است.برخى از منابعى که سال ۵۷ را یاد کرده‏اند عبارتند از: دلائل الامامه ۱۹۴ اصول کافى ۲/۳۷۲، ارشاد مفید ۲/۵۶، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الورى ۲۵۹، مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۱۰، روضه الواعظین ۱/۲۰۷، کفایه الطالب ۴۵۵، وفیات الاعیان ۴/..۱۷۴.و منابعى که سال ۵۸ را سال ولادت امام باقر (ع) دانسته‏اند عبارتند از: اثبات الوصیه ۱۵۰ ـ ۱۵۳، عیون المعجزات ۷۵ و منابعى که سال ۵۹ را نقل کرده اند چنینند: فرق الشیعه ۶۱، عمده الطالب ۱۳۸ ـ ۱۳۹، بحار ۴۶/۲۱۷ به نقل از مصباح کفعمى.۲ ـ ر.ک: سبائک الذهب ۷۴، عیون المعجزات ۷۵، اخبار الدول و آثار الاول .۱۱۳ ـ کشف الغمه ۲/۳۱۸، الفصول المهمه ۲۱۱، مصباح کفعمى ۵۲۲، نور الابصار شبلنجى ۱۴۲، و…۴ ـ تذکره الائمه، لاهیجى .۱۲۵۵ ـ دلائل الامامه ۹۴، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الورى .۲۵۹۶ ـ اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰۷ ـ انه اول من اجتمعت له ولاده الحسن و الحسین (ع) .رک: مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۰۸، عمده الطالب ۱۳۸ ـ ۱۳۹، نور الابصار، مازندرانى .۵۱۸ ـ برخى منابع، ام عبد الله، فاطمه را فرزند حسن مثنى (حسن بن حسن) دانسته اند مانند : تذکره الخواص ۳۰۲، وفیات الاعیان ۴/۱۷۴.اما بیشتر منابع وى را فرزند بى واسطه امام حسن مجتبى (ع) به شمار آورده‏اند مانند: تاریخ یعقوبى ۲/۳۲۰، فرق الشیعه، نوبختى ۶۱، دلایل الامامه ۹۵، اصول کافى ۲/۳۷۲، اثبات الوصیه ۱۵۰، اعلام الورى ۲۵۹، تذکره الخواص ۳۰۲، البدایه و النهایه ۹/۳۰۹، اخبار الدول و آثار الاول …۱۱۱۹ ـ هى اول علویه ولدت علویا.دلائل الامامه .۹۵۱۰ ـ همان.۱۱ ـ عیون المعجزات ۷۵، اثبات الهداه ۵/۲۷۰، بحار ۴۶/۲۱۷، نور الابصار، مازندرانى ۴۴، الانوار البهیه .۱۱۵۱۲ ـ مثیر الاحزان، جواهرى ۲۳۷، تاریخ ابن خلکان ۲/۲۳، تاج الموالید، طبرسى/۳۹، المعارف ۲۱۵، سیر اعلام النبلاء، ۴/۴۰۱ و…۱۳ ـ الفصول المهمه ۲۱۱، بحار ۴۶/۲۱۶، سیره الائمه الاثنى عشر ۲/ .۲۰۰۱۴ ـ سبائک الذهب ۷۴، عیون الاخبار، ابن قتیبه ۱/۳۱۲، ارشاد مفید ۲/۱۵۶، تذکره الخواص ۳۰۲، مرآه الجنان ۱/۲۴۸، تاریخ ابن وردى ۱/۲۴۸، روض الریاحین ۶۷، الصواعق المحرقه ۲۱۰، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹۱۵ ـ تاریخ یعقوبى ۲/۳۰۲، سیر اعلام النبلاء ۴/۴۰۲، الفصول المهمه ۲۱۱، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹۱۶ ـ تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰۱۷ ـ تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰۱۸ ـ البدایه و النهایه ۹/ .۳۰۹۱۹ ـ این القاب در منابع زیر آمده است: دلائل الامامه ۹۴، تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۵/۳۰۲، احقاق الحق ۱۲/۱۶۵ و…۲۰ ـ ام ولد به کنیزى گفته مى‏شود که از مولاى خود صاحب فرزند شده باشد.۲۱ ـ ذکر عند الرضا (ع) القاسم بن محمد…و سعید بن المسیب فقال: کانا على هذا الامر …قرب الاسناد ۲۱۰، بحار ۴۶/ .۳۶۶لازم به یادآورى است که در متن حدیث قاسم بن محمد دایى امام موسى بن جعفر (ع) یاد شده که جد مادرى به جاى آن صحیح است و آنچه مى‏نماید که مراد از قاسم بن محمد همان جد مادرى است، ذیل حدیث مى‏باشد.۲۲ ـ الفصول المهمه .۲۲۱۲۳ ـ برخى از منابع که این هفت تن را یاد کرده‏اند عبارتند از: ارشاد مفید ۲/۱۷۲، تاج الموالید ۱۱۸، مناقب ۴/۲۱۰، تذکره الائمه .۲۱۶۲۴ ـ طبقات ابن سعد ۵/۲۳۶، تذکره الخواص .۳۰۶۲۵ ـ اعلام الورى ۲۶۵، کشف الغمه ۲/۳۲۲، الفصول المهمه ۲۲۱، بحار ۴۶/ .۳۶۵