حرکت حبّی و انسان کامل(از نگاه عرفان)-(۳)

ادلّه حرکت حبی در قوس صعود عرفان‌پژوهان در تبیین نظری سیر صعودی و آهنگ کثرت به وحدت، تحلیل‌هایی ارائه می‌دهند:۱٫ فرعِ بازمانده از اصل، پیوسته در جست‌وجوی حقیقت خویش است. این میل و حبِّ زایل‌ناشدنی کثرات را به حرکت صعودی وامی‌دارد. مولانا بنای فاخر مثنوی معنوی را بر پایه همین آموزه، بنیاد می‌نهد و ابیات آغازین مثنوی بن‌مایه هزاران بیت پس از خود می‌گردد.۲٫ حبّ ناقص به کامل و جاذبه میان نقص و کمال. صدرالمتألهین در تبیین این جاذبه می‌نگارد هر ناقصی از نقص‌اش گریزان و متنفّر، و به سوی کمالش در حرکت است؛ پس هر ناقصی عاشق کمال خود خواهد بود و هنگام جدایی، مشتاق و شیفته اوست (صدر المتألهین، ۱۴۲۳: ۷/۱۴۴ـ۱۴۷).۳٫ جاذبه میان معلول و علت تامّه. لایه‌های بیرونی هستیْ معلول و تعیّنِ لایه‌های میانی و در نهایت، همهْ معلول و تعینات مبدأ هستی به شمار می‌روند؛ پس با حبّ، بدان سمت و سو روان‌اند (همان: ۱۴۶).۴٫ ماهیات و ممکناتْ اموری اعتباری و غیراصیل و ظهورات و شئونات حق تعالی هستند که گذرا و موقتی‌اند. «رقیقتْ» وابستگی تام به «حقیقت» خویش دارد و لحظه به لحظه با افاضه او پابرجاست و برای بقای راستین، گرایش و عزم آنجا را دارد. این کشش و وابستگی، حرکتی باطنی را فراهم می‌آورد که با حبّ عجین است و قوس صعود را رقم می‌زند.۵٫ تعینات و کثراتْ ظهور اسمای ظاهر، باسط، خالق، محیی و مانند آن‌اند و سرانجام با فرارسیدن دولت اسمای باطن، قابض، ممیت، معید، مفنی و… بساط آنها برچیده شده، به بطون و مبدأ خویش می‌گرایند. این تبدل در پرتو حبّ ذاتی حق و حبّ به اسما‌ و آثار خود و جذب و فراخواندن آنان به جوار خویش تحلیل می‌پذیرد.۶٫ اصالت با وحدت است و کثرات در ذات و بنیاد خود، دل در گرو وحدت دارند، و در تلاشی همیشگی برای بازگشت به مقرّ و موطن نخستین به سر می‌برند. چنان‌که قرآن این تلاش تکوینی و تشریعی انسان را گوش زد می‌کند: «یا ایها الانسان انّک کادح الی ربّک کدحاً فملاقیه؛ ای انسان تو به سوی پروردگارت سخت در تلاشی پس دیدار خواهی کرد او را» (انشقاق: ۶).۷٫ ادله نقلی. به نظر می‌آید ادله نقلی پیش‌گفته (آیات «و ما خلقت الجنّ و الانس الاّ لیعبدون» (ذاریات: ۵۶) و «یحبّهم و یحبّونه» (مائده: ۵۴) و حدیث «کنت کنزاً مخفیّاً…») بیشتر ناظر به حرکت حبّی در قوس صعود باشند؛ چون محبت و معرفت و عبودیت حق تعالی در سیر صعودی تحقق می‌یابد و هبوط پیش درآمدی بر سلوک و صعود به حقیقت هستی است.اینک مهم‌ترین پرسشی که به ذهن می‌رسد این است که چه نسبتی میان این «حبّ ساری و حرکت صعودی» از یک سو و «حرکت حبّی» از دیگر سو برقرار است؟ آیا می‌توان این «حبّ و کارکردهایش» را «حرکت حبّی» اصطلاحی نامید؟هرچند عرفان‌نگاران از حرکت حبّی به «حرکت ایجادی» تعبیر آورده‌اند و تنها در مدار نزول از آن سخن رانده‌اند و واژه «حرکت حبّی» در حوزه تنزّل اصطلاح شده است؛ ولی می‌توان گستره این اصطلاح را توسعه داد و در ظرف صعود نیز به کار بست. مجوز آن نیز می‌تواند، بنیادهای نظری مشترکِ دو سیر باشد؛ زیرا همچنان که در مدار نزول، حبّ ذاتی حق تعالی به خویش، منشأ آفرینش و حرکت شد، در عرصه بازگشت نیز حبّ حق به خویش و آثار و مظاهرش، کثرات را به سوی وحدت فرا می‌خواند. بدین سان «حبّ الاهی» به خود و آثارش، بسط و قبض هستی را فراهم آورده، اول و آخر را به هم می‌پیوندد؛ «هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن» (حدید: ۳).
انسان گذرگاه صعود این سیر صعودی در کدامین مسیر تحقق می‌پذیرد؟با پذیرش امکان صعود و پس از سخن در عامل سیر، اینک نوبت به بررسی بستر آن می‌رسد. باز هم باید توجه داشت که در مکتب مشّا ــ که اساسش هوهویت و استقلال ماهیت‌هاست ــ هر ماهیتی جز خودش چیز دیگری نمی‌تواند باشد. بنابراین تصور یک سلسله مترتّب و متّصل از موجودات که مایه تحقق یک سیر صعودی را فراهم سازند، ناممکن است. حتی «انسان» ــ که در اندیشه مشاء نیز کامل‌ترین نوع است ــ نمی‌تواند این نقش را بر عهده گیرد؛ چون از منظر آنان، نفس ناطقه انسانی نیز مانند دیگر پدیده‌ها، موجودی مستقل و محدودی است که به هیچ‌وجه قابل تبدّل جوهری و تحول ذاتی نیست. نفس ناطقه از آغاز پیدایش تا آخرین مرحله کمالش، از نظر ذات و ماهیت ثابت بوده، تنها در عوارض و کمالات ثانوی تغییر می‌یابد.با ظهور حکمت متعالیه و گام نهادن حرکت جوهری در عرصه معرفت، نارسایی تحلیل حرکت در جهان ماده تا رسیدن به تجرد، از میان برخاست. بنابراین باید در قوس صعود هم مانند قوس نزول، انسان را مسیر و معبر این سلوک دانست. علت این امر جامعیت و گستره وجودی انسان به عنوان «کون جامع» است. اما این حرکت باید بر اساس «حرکت حبّی» باشد نه بر پایه حرکت جوهری تا این سیر تکاملی و قوس صعودی در مراتب تجرد نیز ادامه یابد (یثربی، ۱۳۷۴: ۴۲۵ـ۴۲۶).آدمی به هر اندازه که «انسانیتش» را به فعلیت درآورد، در تحقق این صعود نقش می‌آفریند. بی‌گمان در رأس هرم انسانیت «خلیفه الله الاعظم؛ انسان کامل محمدی»(ص) قرار دارد و پس از وی جانشینان معصومش به وراثت معنوی و اذن الاهی بر این کرسی تکیه دارند. «مسندنشینِ ازلی‌ـ‌ابدیِ انسانیت بالفعل»، حقیقت محمدیه است و این جایگاه به گونه اصیل و ذاتی به وی تعلق دارد؛ حتی دیگر انبیا نیز گرچه از نظر زمانی و وجود جسمانی بروی سبقت دارند، در حقیقت، همه خلفای وی‌اند و به نیابت در این مقام نشسته‌اند.از آنجا که عوالم خلقی از تجلیات و مظاهر وجودی انسان کامل‌اند (قیصری، ۱۴۱۶: ۱/۲۱۳)، حرکات و سیر حبّیِ همه موجودات در قلمرو وجودی انسان کامل و از مجرای وجودی او رخ می‌دهد. ولی اللهْ خود، عالم صغیر (عصاره و فشرده تمام عوالم) و دربردارنده مراتب وجودی بوده، می‌تواند مسیر و معبر قوس صعود باشد (امام خمینی، ۱۳۶۲: ۶۷ـ۶۸). بنابراین در جهان ماده و فراتر از آن، همه پدیده‌ها در مسیر رسیدن به انسان کامل‌اند. غایت و حاصل حرکت حبّی، انسان کامل است و سایر انسان‌ها مظاهر، شئون و اجزای وجودی وی‌اند که پا به عرصه وجود گذاشته، به تکامل می‌رسند (همو، ۱۳۷۸: ۶۰). تنها در کارگاه وجودی انسان است که جسم و ماده به جان و تجرّد گام می‌نهد و به فراتر از آن پرواز می‌کند. انسان هدف همه حرکت‌های دیگر بوده، تمام حرکت‌ها به او پایان می‌پذیرد و موجودات از مسیرِ وجودی او به حق تعالی می‌رسند. با این تحلیل، یکی از اسرار خطاب «باب الله» به حضرت ولیعصر(ع) آشکار می‌گردد: «أین باب الله الذی منه یؤتی»؟ (دعای ندبه) کجاست باب و راه رسیدن به خداوند که جز از طریق آن، رسیدن به خدا ممکن نیست؟چه در تکوین و چه در تشریع، برای رسیدن به کمال مطلق و حقیقت هستی راهی جز اتصال به انسان کامل وجود ندارد. آموزه‌های دینی مربوط به امامت ـ در حوزه تشریع ـ به طور کامل با حقایق تکوینی و خارجی در متن نظام هستی، انطباق و هماهنگی دارند.بدین ترتیب، «انسان بالفعل» به‌عنوان «عالم صغیر» جامع مراتب وجودی «عالم کبیر» بوده، می‌تواند گذرگاه حرکت صعودی ما‌سوی‌الله، قرار گیرد. مسیری که در آن، پایین‌ترین درجه وجود، یعنی قوه محض، به بالاترین مرتبه هستی، یعنی فعلیت نامتناهی، پیوند می‌خورد. به برکت وجود چنین انسانی، آغاز قوس نزول همان پایان قوس صعود بوده، احد در میم احمد(ص) تجلی می‌کند. بر این مبنا شبستری سرود:احـــد در میم احمـد گشته ظاهردر این دور «اول» آمد عین «آخـر»ز احمد تا احد یک میم فرق استجهانی اندر آن یک میم غرق استدر قوس صعود با فنای همه تعینات، میم احمد در احد غرق می‌گردد:در آن خلــوت‌آباد راز و نیــاز به روی دویــی بوده چون در فــرازنمانــد اندر احمـد زمیمش اثرکــه آن حلقــه‌ای بــود بیــرون دراحد جلوه‌گر با شئون و صفاتنبی محـو حق چون صفت عین ذاتانسان کامل با سعه وجودی و سلوک، دو حلقه هستی را به هم می‌پیوندد و اولیّت و آخریت حق تعالی را به فعلیت و ظهور تام می‌رساند.دو ســر خـــط حــلقه هستیبه حقیقت به هــم تــو پیــوستیو اینک، وارث این شکوه، خاتم اولیای محمدیین، موعود ادیان، مهدی(ع) است.
انسان قافله‌سالار حرکت حبّی انسانِ کامل سلسله‌جنبان قافله هستی و راهبر قلمرو تکوین است. این راهبریْ در عرصه تشریع به صورت امامت و هدایت انسان‌ها رخ می‌گشاید و با چهره ولایت، امامت و سیادت بر خلایق جلوه می‌نماید.قافله‌سالاری و سرپرستی انسان کامل در جنبش حبّی، پشتوانه عمیق نظری و معرفتی دارد. به چند گونه می‌توان مبانی این نهضت وجودی را تبیین و تحلیل کرد:یک. بر مبنای ولایتِ «عین ثابتِ» انسان کامل بر سایر «اعیان ثابته» و بازتاب این ولایت و احاطه در حرکت حبّی.دو. از باب احاطه حقیقت محمدیه ــ که حقیقتی است کلی و فراگیر ــ بر همه موجودات؛ کلیت و عموم به گونه سعه وجودی و احاطه سریانی بر ممکنات.سه. بر اساس حامل اسما و صفات بودن انسان کامل و مظهر اسم جامع بودن او. اوست که تمام جمال و جلال را ظهور و انعکاس می‌دهد و خلایق در این آینه تمام‌نما، همه حسن هستی را تماشا می‌کنند، شوقِ وصالِ این حسن، در خلایق جنبشی عظیم و بی‌کران برمی‌انگیزد که در نهایت به سیر حبّی الاهی فرجام می‌یابد.چهار. بر بنیاد واسطه فیض بودن انسان کامل. او واسطه علی‌الاطلاق است و در حرکت حبّی نیز واسطه اوست؛ بی حضور وی هیچ تکاپویی متولد نمی‌شود و ماسوی‌الله در رکود و سکون باقی خواهند ماند؛ بلکه بی وساطت او ظهوری نخواهند یافت.مجموعه ممکنات کاروانی بزرگ و واحدند که قافله‌سالار آن «جانشین الاهی» است. این رهپویان حبّی ــ که شیفتگان جمال معبود و هواخواهان زیباروی ازل‌اند ــ در سایه ولایت و سرپرستی ولی الله، به سوی جمیل مطلق و نقطه وحدت سیر دارند (جوادی آملی، ۱۳۸۰: ۳/۱۲۵). قافله هستی غریبِ دورافتاده‌ای است که شتابان به سوی وطن مألوف قدم می‌زند. عشق با جدایی در ارتباط است؛ عشق نی به نیستان، عشق انسان به جهان قدس و محبوب ازلی. عشق یعنی شوق سوزان موجودی که از اصل خویش دورمانده و جویای روزگار وصل خویش است؛ چنان‌که قرآن نیز اشاره دارد: «إنا لله و إنا الیه راجعون؛ همه از خداییم و به سوی او بازمی‌گردیم (بقره: ۱۵۶).آدمی مسافر غریبی است که از دیار آشنایی دورافتاده است. روح بشر از خدا صادر شده و پیش از خلقت جسمانی، نزد او بوده و پس از تعلق به بدن، مهاجر دور از خانمانی شده است که همواره قرارگاه اصلی و منزلگاه ازلی‌ـ‌ابدی خویش را می‌جوید. قصّه‌های عرفانی مانند «لیلی و مجنون»، «یوسف و زلیخا»، «شیرین و فرهاد» و «وامق و عذرا» با زبان تمثیل در پی بیان این پریشانی و جدایی‌اند. گاه این روح صادر از خدا به «نی»‌ای بریده از نیستان تشبیه شده که با نوای حزن‌انگیز و حاکی از جدایی، مرد و زن را به ناله می‌آورد. زمانی به «بازی» که در دام دنیا اسیر آمده، یک وقت به «طوطی»‌ای که گرفتار قفس است و وقتی دیگر به «سیمرغی» که کنج گلخنی نصیبش گردیده، گاهی به «ماهیِ» افتاده در خشکی و زمانی به «شاهی» که به گدایی افتاده است.باری! در قوس نزول و هنگام هجران و جدایی از وطن، این انسان کامل است که در مسند «خلیفه الله» و نخستین تجلی فعلی حق، یعنی وجود عام منبسط، پا به عرصه وجود می‌نهد و به دنبال خود سایرین را هم تنزل می‌دهد. حق تعالی در او تجلی تام کرده و از تجلی وی ـ که بازتاب جلوه حق است ـ در مراتب پایین‌تر، خلایق ظهور می‌یابند؛ بدین ترتیب سایر موجودات از مجرای وجودی‌ او پدید آمده، از مظاهر وی به شمار می‌آیند. روشن است که اِسناد کثرات به انسان کامل، اسناد میانی و تحلیل حلقه میانی زنجیره علل است و اسناد نهایی آن به مبدأ هستی و هستی مطلق خواهد بود و تمام کثرات از جمله خود انسان نیز در ذات خود فانی و مستهلک در ذات قیومی‌اند. جز وحدت ذاتی حق تعالی که ارکان هستی را دربرگرفته، اصالت و حقیقت ریشه‌دار دیگری مجال خودنمایی ندارد.به اذن الاهی، سرسلسله هر جنبشی «انسان جامع» است. مجموعه برون از شمارش حرکت حبّی در هستی، آینه‌ای است که حرکت حبّیِ خلیفه‌ الله را می‌نمایاند؛ همان‌گونه که کثرات،‌ بازتاب تجلی اوست. حبّ مخلوقات به حق تعالی، شعله و بارقه‌ای از عشق وی به معبود هستی است. ولی الله، در دایره ولایت خویش، نه تنها این تلاطم فراگیر را مدیریت می‌کند، که با تک‌تک این سیرها، معیّت قیومی نیز دارد؛ یک‌یک حرکات حبّی در مدار احاطه و اشراف وی تعریف می‌یابد. با وساطت او، سیر و صعود به سامان رسیده، همگان به قهر یا رغبت به منزلگه معشوق گام می‌نهند و به قول حافظ، منزل معبود را «پر صدای ساربانان بینی و بانگ جرس».خلایق در غایت و کیفیت حرکت، دنباله‌رو «مظهر اسم اعظم»‌‌اند. همان‌طور که «قطب توحید» پرشتاب و پیوسته به سوی هستی مطلق، سلوک دارد و تمام حیاتش توحیدی است، گستره گیتی نیز در پی او با شتاب، عزم نقطه وحدت دارد. سراسر دگرگونی‌ها و شدن‌ها در نهاد و حقیقت خویش، حرکتی توحیدی و رو به مبدأ هستی دارند؛ هرچند در ظاهر، عیان نباشد یا حتی در ساحت تشریع و انتخاب، خلافش رخ نماید. قرآن بارها و بارها به این واقعیت تصریح دارد: «و لله یسجد من فی السماوات و الارض طوعاً و کرها و ظلالهم بالغدو و الآصال؛ و هرکس در آسمان‌ها و زمین است و هم‌چنین سایه‌های آنها با میل و کراهت، صبح و شام خدا را سجده می‌گذارند (رعد: ۱۵). «و له من فی السماوات و الارض کلّ له قانتون»؛ و هر کس در آسمان‌ها و زمین هست، همه ملک اوست و با خضوع و خشوع مطیع فرمان وی‌اند (روم: ۲۶).منبع: www.urd.ac.ir