تجدید نظر در دین جهانی ابراهیمی برای هماهنگی اهل کتاب و توجه آنان به یک وحدت عالی
بحث یکمتجدید نظر در دین ابراهیمی جهانی در عصر حاضر و تصفیه آن از عوارضی که آن دین الهی را در گذرگاه قرون متمادی پوشانده است، از با اهمیت‌ترین واجبات دینی و عقلی است؛، زیرا این دین جهانی که از طرف خداوند سبحان به پدر بزرگ ما حضرت ابراهیم (ع) نازل شده است، همان است که همه اهل کتاب را در اصول جامع و مشترکی متحد ساخته است. این اصول مشترک که معتقدات کلّیه همه ما را تشکیل می‌دهند، عبارتند از: توحید، نبوت، معاد، تکالیف الهی و حقوق و اخلاق عالی انسانی.همین معتقدات است که یگانه عامل نجات انسان از پوچی هلاکت‌بار است که امروزه درهای امید انسان‌ها را به آن حیات سعادتمند و آینده بهتر که اصیل‌ترین آرزوی آنان می‌باشد، بسته است.ضرورت تجدید نظر پیرامون دین الهی جهانی، چیزی نیست که تنها حوادث جبری دوران معاصر ما، آن را برای ما تحمیل کرده باشد. بلکه ریشه‌های ضرورت اهتمام و تکلیف جدّی ما به این تجدیدنظر، به نصوص کتب مقدس منتهی می‌گردد که همه ما اهل کتاب را با اشتراک در عرصه زندگی مادی و معنوی سعادت آمیزی دعوت می‌نمایند. بطوری که اگر اهل کتاب به آن نصوص اهمیت لازم می‌دادند، نه جنگ‌های صلیبی اتفاق می‌افتاد و نه غیر آنها.همه ما دائماً با امثال این آیات در قرآن مجید رویاروی هستیم:۱- قطعاً کسانی که ایمان آورده‌اند و کسانی که به دین یهود گرویده‌اند و صابئیون و نصاری، کسانی هستند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و عمل صالح انجام می‌دهند، برای اینان خوفی نیست و اندوهگین نخواهند بود. (۱)۲- بگو ای اهل کتاب، بیایید همه ما به یک کلمه مشترک ما بین ما و شما بگرویم (آن کلمه این است): نپرستیم مگر خداوند را و چیزی را برای او شریک قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را در برابر خدا، خدایان قرار ندهیم و اگر آنان (از این دعوت) رویگردان شدند به آنان بگویید: شاهد باشید که ما مسلمانیم. (۲)زیرا آن وحدت معقول که آرمان اعلای اهل کتاب (مسلمانان و مسیحیان و یهود) می‌باشد و دعوت صریح به آن وحدت، مقتضای دین جهانی ابراهیمی است که به صراحت قرآن، محمد (ع) پیامبر اسلام از آن تبعیت نموده و آن را برای مردم تبلیغ نموده است- «سپس ما به تو وحی کردیم که از ملت حنیف ابراهیم تبعیت نما.» (سوره نحل/ آیه123).و اما وحدت اهداف انبیاء (ع) و لزوم تبعیت از آنان، در قرآن چنین آمده است:پیامبر به آنچه که از پروردگارش به او نازش شده ایمان آورده است و همه مومنان به خدا و فرشتگان او و کتب و رسولان او ایمان آورده‌اند. ما میان هیچ یک از پیامبران خدا تفاوتی نمی‌گذاریم و (مؤمنان) گفتند: ما شنیدیم و اطاعت کردیم. مغفرتت را نصیب ما فرما و سرنوشت همه ما به سوی توست. (۳)اما وحدت معنا و اهداف کتب آسمانی، در قرآن چنین آمده است:الف- ما تورات را فرستادیم، در این کتاب هدایت و نور است که پیامبرانی که به دین یهود گرویده‌اند مطابق آن حکم می‌کنند (و هم چنین) انسان‌های الهی و روحانیون نیز مطابق آنچه که از کتاب خداوندی حفظ نموده‌اند به پیروی از آن حکم می‌کنند و آنان بر آن کتاب شاهد بودند، پس از مردم نترسید و از من بترسید و آیات مرا در برابر ارزش اندک از دست ندهید و هر کس به آنچه که خداوند فرستاده است حکم نکند آنان هستند گروه کافران (۴)ب- و به دنبال آنان عیسی بن مریم را فرستادیم که در مقابل خود تورات را تصدیق می‌کرد و انجیل را به او دادیم. هدایت و نور در آن بود و تصدیق می‌کرد آنچه را که از تورات و هدایت و موعظه برای مردم پرهیزکار در مقابل خود داشت. (۵)ج- و برای تو فرستادیم کتاب را بر مبنای حق که آنچه را (از کتب آسمانی) پیش رو داشت تصدیق می‌کند و پیرو آن است. پس میان آنان به آنچه که خداوند فرستاده است حکم کن و از هوای آنان که (بر خلاف حق فرستاده شده به توست) پیروی مکن. (۶)سپس ما با کمال وضوح می‌بینیم که دین ابراهیمی که برای همه امت‌های جهانی است در کتاب تورات چند بار تصریح شده است.از آن جمله:خداوند به ابراهیم گفت: از سرزمین و خویشاوندان پدرت به سوی زمینی که به تو نشان خواهیم داد حرکت کن (هجرت کن) تا من تو را یک امت عظیم قرار بدهم و تو را مبارک و نام تو را با عظمت بسازم و تو خود برکت شوی و من کسانی را که تو را مبارک بدانند، مبارک می‌‌گردانم و کسی را که به تو لعنت کند، لنعت می‌کنم و همه مردم روی زمین به وسیله تو مبارک خواهند گشت. (تورات سفر تکوین اصحاح دوازدهم)و در مورد دوم از تورات چنین آمده است:و خداوند به ابراهیم پس از جدا شدن قوم لوط از او، چنین گفت: چشمت را باز کن و از آن محل که هستی به طرف شمال و جنوب و شرق و غرب نگاه کن، زیرا همه زمینی را که تو می‌بینی، به تو و نسل تو خواهم داد و من نسل تو را به قدر خاک زمین قرار خواهم داد تا آنجا که اگر کسی بتواند دانه‌های خاک زمین را بشمارد، نسل تو قابل شمارش خواهد بود. برخیز و در طول و عرض زمین حرکت کن؛ زیرا آن را به تو عطا خواهم کرد. (التکوین- اصحاح سیزدهم)اما کتاب عهد جدید (انجیل) چنین می‌گوید:من به شما می‌گویم مردم فراوانی از مشارق و مغارب می‌آیند و به ابراهیم در ملکوت آسمان‌ها تکیه می‌کنند (انجیل متی- اصحاح هشتم)پولس بارها گفته است: ختنه کردن، انسان را فرزند ابراهیم نمی‌نماید، بلکه فرزندان او کسانی هستند که با قدمهای ایمان حرکت می‌کنند و ابراهیم پدر همه ما است و خداوند او را پدر امت‌های فراوانی قرار داده است. (۷)
بحث دومپیش از ورود به تحقیق وحدت دین جهان ابراهیم چند مقدمه مختصر را برای توضیح مقصود خود در این مقاله متذکر می‌شوم:مقدمه‌یکم- منظور ما از وحدت جهانی دین ابراهیمی، آن نیست که همه مؤمنین اهل کتاب دست از مذهب خاص خود بردارند تا در یک دین جهانی ابراهیمی شرکت نمایند، نه هرگز؛ بلکه می‌گوییم: هر امتی دین خود را دارد و به عقاید و تکالیف آن پایبند خواهد بود. مسلمان، مسلمان است، مسیحی، مسیحی است، و یهود، یهودی است. و هدف و منظور ما از این دین جهانی این است که همه ما ابراهیمیان در اعتقاد به اصول مشترکی که ما بین ما مورد قبول است متحد شویم. کلیات این اصول عبارتند از: اعتقاد به خدا و صفات کمالیه او و معاد و ابدیت و فرشتگان و تکالیف الهی (عبادات و امثال آن، هر کسی بر مبنای دین خود) و اخلاق فاضله اعلا و مانند آنها در مسیر خود به سوی جاذبیت کمال اعلا.مقدمه دوم- مقصود از این کنفرانس و امثال آن چیزی نیست، جز همان هدفی که متذکر شدیم (اقدام جدی به محقق ساختن وحدت عالی برای اهل کتاب در دین ابراهیمی). اگرچه رسیدن به نتایج مطلوب در راه این هدف و صرف انرژی‌های فکری و تحریک احساس‌های وجدانی فراوان و به اطلاعات گسترده و عمیق پیرامون ادیان الهی ابراهیمی نیازمند است و هم‌چنین احتیاج به بررسی نصوص اصلی در متون کتاب‌های مقدس و فعالیت‌های متنوع پیرامون مسائل مربوط دارد.طبیعی است که چنین تحقیقی در یک زمان کوتاه و در تعدادی از این کنگره‌ها و کنفرانس‌ها به دست نمی‌آید، بلکه به صرف وقت نسبتاً طولانی نیازمند است تا بتواند به نتایج واقعی قطعی برسد.مقدمه سوم- مقصود از این کنفرانس و امثال آن، این نیست که یک بیانیه یا قطعنامه رسمی برای صلح صادر کنیم تا ادیان ابراهیمی بوسیله آن، تمام شدن جنگ‌های صلیبی را میان مسلمانان و مسیحیان اعلان نمایند، چنانکه بعضی از مردم گمان می‌کنند. و اختلافی در تکالیف الهی و اخلاقی انسانی عالی که مستند به امور مزبوره (خدا و معاد و…) بوده باشد. وجود ندارد، تا ما یک قطعنامه برای متحد ساختن آنها و اعلان پایان جنگ و آغاز صلح صادر نماییم، نه به عنوان جنگ‌های صلیبی و نه با عنوان دیگر موضوعات، زیرا ادیان ابراهیمی جهانی، همه انسان‌ها را برادر یکدیگر می‌داند و میان آنان هیچ خصومت و کینه و عداوتی وجود ندارد. آنچه که موجب دشمنی و کینه‌توزی و عداوت میان بشر است مستند به عواملی است که ما نمونه‌ای از آنها را در اینجا متذکر می‌شویم:۱- خودخواهی افراطی که انسان را از برادرانش جدا می‌کند و آن دو را مانند دو دشمن خونخوار رویاروی هم قرر می‌دهد، این صفت پلید، معلول دوری از خدا است که اساسی‌ترین عامل وحدت انسان‌ها است.۲- نژادپرستی است که می‌تواند آتش خصومت را میان گروه‌های بشر شعله‌ور بسازد.۳- قدرت‌پرستی و سلطه‌جویی بر دیگر انسان‌ها است که ناشی از «هدف دیدن خویشتن و وسیله دیدن دیگران» می‌باشد. این دو عامل (۲ و ۳) هم از نتایج خودخواهی است.۴- جهل به ارزش‌های عالی انسانی.۵- جهل به حقیقت دیدن و هدف‌ها و علل آن. بنابراین، جنگ‌هایی که دود از دودمان بشر در می‌آورد. امور مزبوره بوده است که برای توجیه خویشتن، به دفاع از دین و حق و عدالت تمسّک می‌کند. و با این حرکت نابخردانه خود، به بهانه دین و حق و عدالت، خود همین حقایق را نابود می‌سازد!! و با توجه به این حقیقت است که ما می‌توانیم به خطای بعضی از مورّخین جنگ‌های صلیبی آگاه شویم که گمان کرده‌اند یگانه علت جنگ‌های صلیبی، انگیزه‌های دینی بوده است! حقیقت این است که زعماء و فرماندهان آن جنگ‌ها توانسته بودند دین را بهانه نموده و یکی از فجیع‌ترین آدمکشی‌ها را که سه یا چهار قرن طول کشیده، خون بیگناهان را به زمین ریخته و موجب ناگواری‌ها و مصیبت‌های فراوان گشته است، به راه بیندازند. (۸)آنچه که امروزه برای ما واجب می‌باشد، این است که درباره وحدت کلمه ما اهل کتاب پیرامون ابراهیم و دین جهانی او که همه ما در آن مشترک می‌باشیم، قطعنامه رسمی صادر نماییم.
بحث سوماز مهمترین مسائلی که در موضوع این کنفرانس باید مورد تحقیق قرار بگیرد، منابع و مآخذی است که بتوانند دین ابراهیمی را برای ما ارائه بدهند. این منابع و مآخذ بر دو نوع است: نوع اول- کتب مقدسه‌ای است که اهل کتاب به آنها ایمان دارد و در عقاید و تکالیف و اخلاق به آنها استناد می‌نماید. نوع دوم- فطرت پاک و عقل خالص و منزه از آلودگی‌های اوهام و تخیلات است.نوع اول- کتب مقدسه که عبارتند از: قرآن و انجیل و تورات. بدیهی است که در این کتابها، یک عدّه اصول و قضایای صریح به عنوان عقاید و تکالیف و حقوق و اخلاقیات دین ابراهیم وارد نشده است. بلکه ما در آن کتب، حقایق مزبوره را از قضایا یا صفات مستند به ابراهیم (ع) استخراج خواهیم کرد؛ زیرا هر صفت اختیاری برای انسان از اعمال و گفتارها و اندیشه‌های اختیاری او حاصل می‌گردد، مانند علم، عدالت، مدیریت و اخلاق فاضله و امثال آنها. و این اعمال و اقوال و افکار یا به تکالیف و احکام صادر از خداوند سبحان بوسیله وحی مستند می‌گردد و یا به آنچه که وجدان صاف و آگاه در حقایق عالی حیات حکم می‌کند متکی می‌باشد.نوع دوم- اما آن قضایای شخصی و صفات خصوصی حضرت ابراهیم (ع) که در کتب مقدس آمده است، مانند مأموریت الهی او برای ذبح فرزندش اسماعیل یا اسحاق (ع) و مانند صفت نبوت و مانند این امور که از حیطه آدمی خارج است نمی‌تواند منشأ تکلیف برای ما باشد.اینک نخست می‌پردازیم به آن صفات عالی ابراهیمی که در قرآن آمده است:۱- صدق در حدّ اعلا در سخن و کردار و اندیشه. (مریم، آیه ۴۱)۲- پیروزی مطلق در آزمایش‌های شدید. (بقره، آیه ۱۲۴)۳- تطهیر خانه خدا و آماده ساختن آن برای عبادت. (بقره، آیه ۱۲۵)۴- اشتیاق کامل به امنیت و صلح و معیشت زیبا برای مردم. (بقره، آیه ۱۲۶)۵- بازگشت (توبه) به خدا. (بقره، آیه ۱۲۸)۶- اعتقاد به اسلام (دین فطرت). (بقره، آیه۱۳۲ و ۱۳۱ و ۱۲۸)۷- آموزش عبادت و تکالیف الهی. (بقره، آیه ۱۲۸)۸- اشتیاق به بعثت رسولان برای تلاوت آیات خداوندی و تعلیم کتاب و حکمت به فرزندانش(همه مردم) و تزکیه آنان. (بقره، آیه ۱۲۹)۹- تشویق و ترغیب برای تحصیل رشد و کمال و نهی از رویگردان شدن از کمال و مقتضای دین ابراهیم است. (بقره، آیه ۱۳۰)۱۰- پیروی از دین حنیف که مقتضای فطرت و رنگرزی اصیل انسانی است. (بقره، آیات ۱۳۸ و ۱۳۵) و (آل عمران، آیه67)11- اعتقاد به توحید. (بقره، آیات ۱۳۸ و ۱۳۵) و (آل عمران، آیه ۶۴)۱۲- دوستی اصیل که ناشی از تقرّب به خدا بوسیله اعتقادات سالم و اعمال صالح است. (نساء، آیه ۱۲۵)۱۳- اعلان مخالفت با مشرکین. (انعام، آیه74) و (توبه، آیه ۱۱۴)۱۴- بینایی به ملکوت آسمان‌ها و زمین. (انعام، آیه ۷۵)۱۵- رسیدن به درجه‌یقین (به خدا و به حقایق غیبی). (انعام، آیه ۷۵)۱۶- اهمیت دادن به عقل و استدلال برای اثبات حق. (انعام، آیه ۷۶ الی ۷۹)۱۷- مراعات ادب و احترام در بحث و احتجاج. (انعام، آیه ۷۶ الی ۷۹)۱۸- ارائه امن‌ترین راه برای اعتقادات. (انعام، آیه ۸۰ الی ۸۳)۱۹- اخلاص در همه عبادات برای خداوند متعال. (انعام، آیه ۱۶۲)۲۰- توجیه زندگی و مرگ تنها برای خدا. (انعام، آیه ۱۲۶)۲۱- صبر و بردباری. (توبه، آیه ۱۱۴)۲۲- مناجات با خدا. (توبه، آیه ۱۱۴)۲۳- رحم و محبت برای مردم. (ابراهیم، آیه ۳۶)۲۴- شریعت آسان و بدون مشقت. (حج آیه ۷۸)۲۵- اسناد آفرینش و هدایت و اطعام و سیراب کردن و شفاء و میراندن و زنده کردن به خداوند (این اسناد مربوط به قانون عام «لا حَولَ وَ لا قُوَهَ اِلّا بِالله» می‌باشد). (شعراء آیه78 الی ۸۱)۲۶- قبول حاکمیت از طرف خداوند متعال. (شعراء، آیه ۷۸ الی ۸۱)۲۷- توکل بر خدا. (ممتحنه، آیه ۴)۲۸- اعتقاد به اینکه سرنوشت همه مردم به سوی خدا است. (ممتحنه، آیه ۴)۲۹- رشد و کمال از طرف خدا عنایت می‌شود. (انبیاء، آیه ۵۱)
صفات حضرت ابراهیم (ع) از دیدگاه تورات و انجیلدر کتاب تورات، صفاتی به حضرت ابراهیم (ع) نسبت داده شده است که کشف از وصول آن حضرت به عالی‌ترین درجات رشد و کمال انسانی می‌نماید. نمونه‌ای از آن صفات بدین قرار است:۱- ابراهیم به تنهایی یک امت عظیم الهی است. (تورات، تکوین، اصحاح دوازدهم ۱-۳).این صفت را در قرآن مجید نیز مشاهده می‌کنیم: «ابراهیم به تنهایی یک امت مطیع خداوندی و رستگار می‌باشد» (نحل، آیه123)2- خداوند ابراهیم را مبارک و عطا کننده برکت قرار داده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم ۱-۳)۳- خداوند همه مردم روی زمین را بوسیله ابراهیم (ع) برکت داده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم ۱-۳)۴- دین ابراهیم، روی زمین را از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب فرا گرفت. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم ۱-۳)۵- خداوند به ابراهیم ظاهر شد و ابراهیم او را دید. (تورات، تکوین، اصحاح هفدهم- ۱)6- ابراهیم به رشد و کمال رسیده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم ۲)۷- خداوند عهد نبوّت و امامت بر همه مردم را به ابراهیم عطا نموده است. (تورات- تکوین- اصحاح دوازدهم۶) (۹)در عهد جدید (انجیل) سخن درباره حضرت ابراهیم (ع) در بیش از ۳۰ مورد آمده است. در این موارد تمجید و تعظیم برای آن حضرت فراوان ذکر شده است، مانند:الف- اینکه او پدر همه امت‌ها است.ب- او خلیل الله (دوست خاص) خدا است.ج- امت او زمین را به ارث می‌برند.اگر ما در آنچه که در قرآن و انجیل و تورات آمده است دقت کنیم، خواهیم دید که این کتب مقدس در اینکه او پدر همه ما اهل کتاب است، اتفاق نظر دارند و اگر ما به دین این پیامبر بزرگ که از طرف خدا آمده است ایمان بیاوریم، در دین جهانی ابراهیمی که دین فطرت و وجدان صاف و عقل سلیم است، هماهنگ خواهیم گشت.ما امروز اعتراف می‌کنیم: در ابتدای راهی هستیم که خداوند متعال با حرکت در این راه همه ما را در یک مجتمع برای رسیدن به هدف عالی دینی یاری خواهد کرد. و نباید از مشکلاتی که در سپری کردن این راه رو به حقیقت وجود دارد، هراسی به خود راه بدهیم؛ زیرا سپری کردن راهی که ما را به حیات سعادتمندانه خواهد رسانید از مهمترین وظایف ما است. مخصوصاً در تفسیر کتب مقدس و توجیه محتویات آنها برای استنباط دین ابراهیمی جهانی که بدون آن نمی‌تونیم به نتایج مطلوب خود برسیم، لذا همه ما در برداشتن این گام سازنده به خدا توکل می‌کنیم.
پی نوشت ها :
۱-سوره مائده/ آیه ۶۹٫۲-سوره آل عمران/ آیه ۶۴٫۳-سوره بقره/ آیه ۲۸۵٫۴-سوره مائده/ آیه ۴۴٫۵-سوره مائده/ آیه ۴۶٫۶-سوره مائده/ آیه ۴۸٫۷-ابراهیم، ابوالانبیاء- تألیف محمود العقاد، ص ۸۵٫۸-مراجعه شود به: الف- جهاد مسلمانان در جنگ‌های صلیبی، تألیف آقای دکتر فائد حماد. ب- داستان تمدن ویل دورانت. ج- عصر ایمان و جنگ‌های صلیبی و علل و آثار آن، تألیف آقای عبدالله ناصری طاهری. د- تاریخ آلبرماله، جول ایزاک. هـ. جنگ‌های صلیبی در نظر شرقی‌ها، تألیف آقای انیس معلوف.۹-این مقام عظیم برای ابراهیم در قرآن در سوره بقره آیه ۱۲۴ چنین آمده است: «در آن هنگام که خدای ابراهیم، ابراهیم را با یک عده کلمات (اعمال) آزمایش نمود آن حضرت از عهده آزمایشات برآمد، خداوند فرمود: من تو را امام (پیشوا) برای همه مردم قرار دادم. ابراهیم گفت: آیا از نسل من هم به پیشوایی می‌رسند؟ خداوند فرمود: پیمان پیشوایی (که من مقرر می‌دارم) به ستمکاران نمی‌رسد.منبع: جعفری، محمد تقی، (۱۳۸۹)، پیام خرد، تهران، انتشارات مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری