عاشورا در زمان جاهلیت و میان قریشدر سنن دارمی روایتشده که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: این روز روز عاشوراست و قریش این روز را در جاهلیت روزه میگرفتند . پس هر کدام شما (مسلمین) دوست دارد روزه بگیرد، بگیرد و هر کدام دوست دارد روزه را ترک کند ترک کند . (۲)در کتاب موطا مالک آمده:ان عائشه قالت: کان یوم عاشوراء یوما تصومه قریش فی الجاهلیه و کان رسول صلی الله علیه وآله یصومه فی الجاهلیه . . . . (۳)در صحیح بخاری نقل شده:ان قریشا کانت تصوم یوم عاشوراء فی الجاهلیه ثم امر رسول الله صلی الله علیه وآله بصیامه حتی فرض رمضان . . . . (۴)در کتاب نیل الاوطار آمده:ان اهل الجاهلیه کانوا یصومون یوم عاشوراء و ان رسول اللهصلی الله علیه وآله صامه و المسلمون قبل ان یفرض رمضان . (۵)
عاشورا بعد از اسلام و قبل از وجوب روزه ماه رمضاندر صحیح بخاری از ابن عمر نقل شده: صام النبی صلی الله علیه وآله عاشوراء و امر بصیامه فلما فرض رمضان ترک . (۶)و نیز در صحیح بخاری از عایشه نقل شده:رسول خدا به روزه روز عاشورا امر کرد تا هنگامی که روزه ماه رمضان واجب شد . آنگاه فرمود: هر کس میخواهد، روز عاشورا را روزه بگیرد و هر کس میخواهد افطار کند . (۷)در کتاب جامع احادیث الشیعه از کتاب من لایحضره الفقیه از امام باقر علیه السلام نقل شده:محمد بن مسلم و زراره از آن حضرت از روزه روز عاشورا سؤال کردند، فرمود: کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک . (۸)
عاشورا پس از وجوب روزه ماه رمضاندر روایات شیعه آمده:و اما الصوم الذی یکون صاحبه فیه بالخیار فصوم یوم الجمعه – الی ان قال – و صوم یوم عاشوراء فکل ذلک صاحبه بالخیار ان شاء صام و ان شاء افطر . (۹)و نیز از امام باقر علیه السلام روایتشده:ان علیا علیه السلام قال: صوموا العاشوراء التاسع و العاشر فانه یکفر ذنوب سنه . (۱۰)و نیز از امام باقر روایتشده: «صیام یوم عاشوراء، کفاره (۱۱) سنه» . (12)در کنز العمال روایتشده:لما فرض صوم رمضان سئل النبی صلی الله علیه وآله عن صوم عاشوراء، فقال: هو یوم من ایام الله تعالی فمن شاء صامه و من شاء ترکه . (۱۳)و نیز در همان کتاب:عن عمار بن یاسر قال: امرنا بصیام عاشوراء قبل ان ینزل رمضان فلما نزل رمضان لم نؤمربه . (۱۴)و در همان کتاب:عن قیس بن سعد قال: کنا نصوم عاشوراء . . . قبل ان ینزل علینا صوم رمضان . . . فلما نزل لم نؤمر به و لم ننه عنه و نحن نفعل . (۱۵)
روایاتمستفاد از این روایات و دهها روایت دیگر که در کتابهای حدیثی سنی و شیعه نقل شده، (۱۶) این است که عاشورا از زمان حضرت موسی تا بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله و از بعثت تا هنگام وجوب روزه ماه رمضان و همچنین پس از آن مورد تعظیم و از ایام الله بوده است و همواره با انجام روزه در آن، بزرگ داشته میشده است .در اینجا این پرسش پیش میآید که علت عظمت این روز و از ایام الله بودن آن چیست؟ زیرا غالبا زمانها به واسطه حوادث مهمی که در آن اتفاق میافتد عظمت پیدا میکنند مانند روز میلاد رسول خدا صلی الله علیه وآله، روز بعثت و روز وفات آن بزرگوار و روز تولد امیر مؤمنان علیه السلام و روز غدیر و روز شهادت آن گرامی .در پاسخ این سؤال مطالبی در کتابها نقل شده و برخی از آنها مورد خدشه قرار گرفته است (۱۷) اما از یک نکته گویا غفلتشده که علت عظمت این روز حادثه کربلا باشد و بزرگداشت این روز از همان زمان حضرت موسی نیز به همین علتبوده و شاهد آن، روایتی است که در پایان این مقال نقل خواهیم کرد . و اگر همه حوادثی که گفته شده در این روز اتفاق افتاده مطابق با واقع باشد، باز از همه مهمتر و عظیمتر حادثه کربلاست .
روز عاشورا پس از واقعه کربلادشمنان اهل بیت و بنیامیه لعنهالله علیهم پس از حادثه کربلا با سوء استفاده از روایات مربوط به روزه و بزرگداشت عاشورا مطلبی را عنوان و مطرح و تبلیغ کردند که با اساس دین و مکتب منافات داشت و آن اینکه چون در این روز امام حسین کشته شده و کشتن امام حسین علیه السلام و اهل بیت و یاران او – نعوذبالله – کار بسیار خوب و مستحسنی بوده پس این روز روز با برکتی شده و به این خاطر باید این روز را روزه گرفت .متاسفانه این مطلب صددرصد انحرافی، میان گروهی از مسلمانان ظاهری نفوذ کرد که در زیارت عاشورای امام حسین علیه السلام آمده: و هذا یوم تبرکتبه بنو امیه .از این تاریخ است که روزه روز عاشورا به دو عنوان میتوانست انجام شود:۱) به عنوان اینکه از ایام الله است مانند اینکه قبل از حادثه کربلا روز عاشورا را روزه میگرفتند یا به عنوان واجب و یا مستحب .۲) به عنوان اینکه چون یزید امام حسین را ظاهرا از بین برده باید روزه گرفت و از همین تاریخ است که امامان معصوم ما با روشنگری، و احیانا نهی از روزه عاشورا و حتی با بیان اینکه تا نزدیک غروب چیزی نخورید و نیاشامید اما نزدیک غروب قدری چیزی بخورید تا روزه اصطلاحی نباشد، با این فکر کفری که ریشه در دشمنی با اهل بیت علیهم السلام دارد مبارزه و مخالفت کردند .امام صادق علیه السلام به عبدالله بن سنان فرمود:لاتجعله صوما کملا و لیکن افطارک بعد صلاه العصر بساعه علی شربه من ماء . (۱۸)زراره از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل کرده که به او فرمود: «لاتصم یوم عاشوراء . . .» . (19)جعفر بن عیسی گوید:سالت الرضا علیه السلام عن صوم یوم عاشوراء و ما یقول الناس فیه فقال علیه السلام عن صوم ابن مرجانه تسالنی؟ ذلک یوم صامه الادعیاء من آل زیاد بقتل الحسین صلوات الله علیه و هو یوم تشام به آل محمد و یتشام به اهل الاسلام و الیوم المتشام به الاسلام و اهله لایصام فیه ولایتبرک به . . . و یوم عاشوراء قتل فیه الحسین و تبرک به ابن مرجانه و تشام به آل محمد علیهم السلام فمن صامهما او تبرک بهما، لقی الله عزوجل ممسوخ القلب و کان محشره مع الذین سنوا صومهما و التبرک بهما . (۲۰)امام صادق علیه السلام فرمود:من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم حظ ابنمرجانه و آلزیاد . قال الراوی: قلت: و ما کان حظهم من ذلک الیوم؟ قال: النار اعاذنا الله من النار و من عمل یقرب من النار . (۲۱)امام صادق علیه السلام فرمود:اما انه صیام یوم ما نزل به کتاب ولاجرت به سنه الاسنه آلزیاد بقتل الحسین بن علی علیهما السلام . (۲۲)ظاهرا مقصود روزه آن طورکه بنیامیه میگفتند است و چند روایت دیگر نیز به همین مضمون در روایات باب صیام عاشورا در کتابهای حدیثی مانند جامع احادیث الشیعه نقل شده است . (۲۳)بنابراین جمع بین این دو گروه روایت (یعنی روایاتی که دلالتبر مطلوبیت صوم عاشورا و روایاتی که دلالتبر عدم مطلوبیت آن دارد) بسیار روشن است .مرحوم مقدس اردبیلی در کتاب شرح ارشاد در شرح فتوای علامه حلی به استحباب روزه عاشورا به شرط اینکه به خاطر محزون بودن از شهادت امام حسین علیه السلام باشد فرموده است:روایات در این مورد مختلف است، برخی دلالتبر استحباب دارد و میگوید: روزه عاشورا کفاره گناه یک سال است و روزه تاسوعا و عاشورا کفار گناه یک سال است و رسول خدا این روز را روزه گرفته است . . . برخی دیگر از روایات دلالتبر کراهتبلکه حرمت دارد مانند روایتی که روزه این روز سنت آلزیاد و روزه ابنمرجانه است . . . برای جمع بین این دو گروه روایت میتوان گفت . . . گروه دوم مربوط به روزه عاشورا به عنوان تبرک و شکر به خاطر شهادت امام حسین علیه السلام است که روزه به این منظور حرام است و اگر به این منظور هم نباشد ممکن استبه خاطر تشابه به سنت دشمنان اهل بیت است و روزهدار در این روز به آنان شباهت پیدا میکند مکروه باشد کما اینکه اتصاف به اوصاف یهود و نصارا مکروه است اما اینکه علامه حلی فرمود: «در صورتی که به خاطر حزن باشد مستحب است» مقصود این است که هیچ شباهتی به کار بنیامیه که به خاطر سرور و شکر روزه میگرفتند نداشته باشد . (۲۴)صاحب جواهر هم در شرح قول محقق «یستحب صوم عاشوراء علی وجه الحزن» فرموده است:لا ان یکون علی جهه التبرک والشکر و بذلک جمع الشیخان و غیرهما بینالروایات الداله علی المطلوبیه و النصوص المتضمنه للنهی عن صومه . . . . (۲۵)مرحوم محدث قمی رحمه الله در ماده عشر سفینه البحار مطلب شگفتآوری در این زمینه از یکی از علمای اهل تسنن (شیخ عبدالقادر جیلانی) نقل کرده است که خواندنی است .
چند یادآوری× متاسفانه موضوع عید دانستن روز عاشورا بعد از حادثه کربلا که از شیطنتهای بنیامیه بود در میان گروههایی از مسلمانان نفوذ کرد و باقی ماند و گویا هنوز هم در برخی از بلاد برخی ممالک اسلامی این سنتسراسر بدعت و ضد ارزش برقرار است .مرحوم کراجکی که از علمای سده پنجم شیعه است در رساله التعجب مینویسد:و من عجیب امرهم دعواهم مجبه اهل البیت علیهم السلام مع ما یفعلون یوم المصاب بالحسین علیه السلام من المواظبه علی البر والصدقه و المحافظه علی البذل و النفقه و التبرک بشراء ملح السنه و التفاخر بالملابس المنتخبه و المظاهره بتطیب الابدان . . . من اسباب الافراح و المسرات و اعتذارهم فی ذلک بانه یوم لیس کالایام و انه مخصوص بالمناقب العظام و یدعون ان الله عزوجل تاب فیه علی آدم فکیف وجب ان یقضی فیه حق آدم فیتخذ عیدا ولم یجب ان یقضی حق سید الاولین و الآخرین محمد خاتم النبیین صلی الله علیه وآله فی مصابه بسبطه و ولده و ریحانته و قره عینه و باهله الذین اصیبوا و حریمه الذین سبوا و هتکوا . . . . (۲۶)× تهذیب الاحکام از شیخ طوسی از امام باقر علیه السلام:لزقت السفینه یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح علیه السلام من معه من الجن و الانس ان یصوموا ذلک الیوم .و قال ابوجعفر علیه السلام اتدرون ما هذا الیوم؟ هذا الیوم الذی تاب الله عزوجل فیه علی آدم و حوا علیهما السلام، و هذا الیوم الذی فلق الله فیه البحر لبنیاسرائیل فاغرق فرعون و من معه، و هذا الیوم الذی غلب موسی علیه السلام فرعون، و هذا الیوم الذی ولد فیه ابراهیم علیه السلام ، و هذا الیوم الذی تاب الله فیه علی قوم یونس، و هذا الیوم الذی ولد فیه عیسی بن مریم علیه السلام، و هذا الیوم الذی یقوم فیه القائم علیه السلام . (۲۷)× دعائم الاسلام از قاضی نعمان مصری:عن جعفر بن محمد علیهما السلام انه قال: استوت السفینه یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح علیه السلام من معه من الانس والجن بصومه و هو الیوم الذی تاب الله فیه علی آدم علیه السلام و هو الیوم الذی یقوم فیه قائمنا اهلالبیت علیه السلام . (۲۸)× شفاء الصدور از حاج میرزا ابوالفضل طهرانی:شیخ صدوق از جبله مکیه نقل کرده که شنیدم از میثم تمار رضیالله عنه که فرمود: والله میکشند این امت پسر پیغمبر خود را در محرم در روز دهم . و هر آینه اعدا حق سبحانه و تعالی این روز را روز برکت قرار دهند و همانا این کار شدنی است و پیش گرفته است در علم خدای تعالی و من میدانم او را به عهدی که از مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام به من رسیده – تا آنجا که جبله میگوید: – گفتم: چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت قرار دهند پس میثم بگریست و فرمود: حدیثی وضع کنند که او روزی است که خدای تعالی در او توبه آدم را قبول کرد – با اینکه خدای تعالی در ذیحجه توبه آدم را قبول کرد – و گمان میکنند که او روزی است که خدای تعالی یونس را از شکم ماهی بیرون آورد – با اینکه خدای تعالی یونس را در ذیعقده از شکم ماهی برآورد – و گمان میکنند که او روزی است که سفینه نوح بر جودی قرار گرفت – با اینکه استوای سفینه در روز هجدهم ذیحجه بود – و گمان میکنند که او روزی است که خدا دریا را برای موسی بشکافت – با اینکه این کار در ربیع الاول بود . (۲۹)در مجله الهادی که سالهای قبل از پیروزی انقلاب در قم منتشر میشد شماره دوم سال هفتم در مقالهای پیرامون عاشورا و روزه یهود در این روز بحثشده است . نویسنده آن مقاله معتقد است تمام روایاتی که دلالتبر روزه گرفتن یهودیها در عاشورا دارد جعلی است و این قبیل روایات در جهت کار بنیامیه بوده که موضوع کربلا و حادثه عاشورا را لوث کنند، وی مینویسد:فی واقعنا الحاضر لانجد ای یهودی یصوم فی العاشر من محرم او یعده عیدا ولم یوجد فی السجلات التاریخیه مایشیر الی انهم صاموا فی العاشر من محرم او عدوه عیدا . . . بل الیهود یصومون یوم العاشر من شهر تشرین و هو الشهر الاول من سنتهم فی تقویمهم و تاریخهم الا انهم لایسمونه یوم عاشوراء بل یوم او عید کیپور . (۳۰)برای بررسی این مطالب لازم استبه مصادر معتبری که در باره روزه یهود بحث کردهاند رجوع کنیم:کتاب قاموس مقدس تالیف مستر هاکس آمریکایی:روزه کفاره: روزه مهم سالیانهای است که با آرامی و استراحت و روزه در دهم ماه تشرین یعنی پنج روز قبل از عید خیمهها نگاه داشته میشد . . . که فعلا این عید در دهه اول اکتبر واقع میشود . . . . (۳۱)دائره المعارف فارسی از مصاحب:عاشورا اصلا نام روز دهم محرم نبوده استبلکه روز دهم ماه تشرین بوده است که یهودیان از جمله یهودیان عرب در آن روز روزه کیپور میگرفتند . . .تشرین نام یکی از ماههای تقویم یهود که ماه اول سال عرفی و ماه هفتم سال دینی است و مطابق با قسمتی از سپتامبر و اکتبر فرنگی میباشد . . . جشن سال نو در روزهای اول و دوم تشرین برگزار میشود یوم کیپور در روز دهم . . . . (۳۲)التفهیم از ابوریحان بیرونی:کبور چیست؟ (۳۳) دهم روز است از تشرین، وزین جهت گاه گاه او را عاشور خوانند (۳۴) فاما نام کبور اندر زبان عبری از کفاره گناهان است و این یک روز است که بر جهودان روزه داشتن فریضه کرده آمد . . . و اندازه این روز بیست و پنجساعت است و ابتدا کنند روز نهم پیش از آفتاب فرو شدن به نیم ساعت و تمام شود چون آفتاب فرو شود روز دهم و نیم ساعتبگذرد آنگه روزه بگشایند . (۳۵)در گنجینهای از تلمود نیز راجع به روزه روز کیپور مفصل بحثشده است . (۳۶)الآثار الباقیه از ابوریحان بیرونی:تشرین و هو ثلاثون یوما . . . و فی الیوم العاشر منه صوم الکبور و یدعی العاشوراء و هو الصوم المفروض من بین سائر الصیام فانها نوافل و یصام هذا الکبور من قبل غروب الشمس من الیوم التاسع بنصف ساعه الی ما بعد غروبها فی الیوم العاشر بنصف ساعه تمام خمس و عشرین ساعه . . . و صومه کفاره لکل ذنب علی وجه الغلط و یجب علی من لم یصمه من الیهود القتل عندهمو فیه یصلی خمس صلوات و یسجد فیها . . . . (۳۷)سفر لاویان تورات باب شانزدهم:و این برای شما فریضه دائمی باشد که در روز دهم ماه هفتم جانهای خود را ذلیل سازید و هیچ کار مکنید . . . زیرا که در آن روز کفاره برای تطهیر شما کرده خواهد شد و از جمیع گناهان خود به حضور خداوند طاهر خواهید شد . . . . (۳۸)ظاهر عبارات این کتابها مؤید همان مطلبی است که در مقاله مجله الهادیآمده زیرا دهم تشرین با دهم محرم همیشه یک روز نیستبله ممکن است گاهی در یک روز هر دو واقع شوند در صورتی که ظاهر روایات و مطالبی که قبلا در این مقاله آوردیم این است که یهود همواره در دهم ماه محرم روزه میگرفتند .اما با این وصف نمیتوان قضاوت قطعی کرد زیرا خلاف واقع بودن آن همه روایت و گفتارهای اهل لغت هم بعید به نظر میرسد و شاید دو مطلبی که در ذیل از دائره المعارف فارسی و از مرحوم علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی نقل میکنیم بتواند این شبهه را دفع و یا دست کم ضعیف کند .در دائره المعارف فارسی آمده:تقویم یهود به سبب قواعد گوناگونی که برای تنظیم اعیاد دینی دارند پیچیده استسال دینی اول نیسان و سال عرفی از اول تشرین آغاز میشود . (۳۹)علامه شعرانی رحمه الله علیه:ابوریحان بیرونی و بعضی از مفسران که اهل فن (نجوم) بودند گویند: نسیء آن بود که هر سه سال یک بار یک ماه بر عدد ماههای سال میافزودند و آن سال را سیزده ماه میگرفتند تا ماهها از فصل خود تغییر نکند و محرم که آغاز سال است منطبق با اول بهار باشد تقریبا چنانکه اکنون رسم یهود است در هر سه سال یک سال را سیزده ماه میگیرند و ماههای آنها که قمری است از محل خود در فصول شمسی تغییر نمیکند و عرب تقلید یهود میکردند و بدین عمل قهرا ماهها از جای حقیقی خود تغییر میکردند آنکه عمدا حج را از ماهی به ماهی تغییر دهند بلکه این نتیجه افزودن یک ماه است و گرنه خود آنها همه ماهی را که در آن حج میکردند ذوالحجه مینامیدند و در واقع ذوالحجه نبود و اختلاف راویان در آن است که آیا آن ماه زائد را چه مینامیدند صفر یا محرم یا غیر آن و آن چندان مهم نیست . . . . (۴۰)قال العلامه الشعرانی رحمهالله علیه فی حاشیه الوافی:اعلم ان یوم عاشوراء کان یوم صوم الیهود و لایزالون یصومون الی الآن و هو الصوم الکبیر (۴۱) و وقته الیوم العاشر من الشهر الاول من السنه ولما قدم رسول الله صلی الله علیه وآله المدینه کان اول سنه الیهود مطابقا لاول المحرم و کذلک بعده الی ان حرم النسیء و ترک فی الاسلام و بقی علیه الیهود الی زماننا هذا فتخلف اول سنه المسلمین عن اول سنتهم و افترق یوم عاشورا عن یوم صومهم و ذلک لانهم ینسئون الی زماننا فیجعلون فی کل ثلاث سنین سنه واحدهثلاثه عشر اشهرا کماکان یفعلهالعرب فیالجاهلیه فصام رسولاللهصلی الله علیه وآله والمسلمون یوم عاشوراء کما کانوا یصومون و قال نحن اولی بموسی منهم الی ان نسخ وجوب صومه بصوم رمضان و بقی الجواز .و قال فی الروض الانف: انهم یعنی العرب کانوا ینقلونه یعنی اول المحرم علی حسب الشهور الشمسیه . (۴۲)
یک حدیث بسیار جالبو اما روایتی که موجب شد این مقاله را تنظیم کنم و قبلا وعده نقل آن را دادم در مجمعالبحرین از طریحی و مستدرک سفینه البحار از نمازی نقل شده است و مستفاد از آن این است که یومالله بودن عاشورا به خاطر وقوع حادثه بسیار عظیم شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام در این روز است و این مطلب را خدای متعال به حضرت موسی علیه السلام فرموده است و بنابراین میتوان گفت اگر روز عاشورا در میان یهود و دیگران که پس از آنها بودهاند احترامی داشته به جهت این بوده که حضرت موسی علیه السلام آنان را به این کار امر کرده و امر او به خاطر این بوده که از راه وحی به عظمت این روز پیبرده بوده است و البته این حدیثبا وقوع حوادث مهم دیگر در این روز منافات ندارد .اینک متن روایت:فی حدیث مناجاه موسی (۴۳) وقد قال یا رب لم فضلت امه محمد صلی الله علیه وآله علی سائر الامم؟ فقال الله تعالی: فضلتهم لعشر خصال . قال موسی: و ما تلک الخصال التی یعملونها؟ حتی آمر بنی اسرائیل یعملونها . (۴۴)والجماعه، والقرآن، والعلم، (۴۷) و العاشوراء .قال موسی علیه السلام یا رب و ما العاشوراء؟ قال: البکاء والتباکی (۴۸) علی سبط محمدصلی الله علیه وآله و المرثیه و العزاء علی مصیبه ولد المصطفی .یا موسی ما من عبد من عبیدی فی ذلک الزمان بکی او تباکی و تعزی علی ولد المصطفی الا و کانت له الجنه ثابتا فیها . و ما من عبد انفق من ماله فی محبه ابن بنت نبیه صلی الله علیه وآله طعاما و غیر ذلک درهما او دینارا الا و بارکت له فی دار الدنیا الدرهم بسبعین درهما و کان معافا فی الجنه و غفرت له ذنوبه . (۴۹)و عزتی و جلالی ما من رجل او امراه سال دمع عینیه فی یوم عاشوراء . . . . (۵۰)
مصادر مقاله۱) الآثار الباقیه، چاپ افست . ۲) الاعلام، زرکلی چاپ هشت جلدی . ۳) اقرب الموارد، ، چاپ سه جلدی افست . ۴) بغیه الوعاه، سیوطی، چاپ دارالمعرفه . ۵) تاج العروس، زبیدی شرح قاموس اللغه . ۶) ترجمه قاموس اللغه، چاپ سنگی . ۷) التعجب، کراجکی، چاپ سنگی . ۸) التفهیم، چاپ دوم . ۹) تهذیب الاحکام، چاپ نجف . ۱۰) تهذیب اللغه، ازهری، چاپ مصر . ۱۱) تورات فارسی، عهدین . ۱۲) جامع احادیث الشیعه . ۱۳) جمهره اللغه، چاپ چهار جلدی . ۱۴) جواهر الکلام، چاپ جدید . ۱۵) حاشیه تفسیر ابیالفتوح، چاپ اسلامیه .۱۶) حاشیه وافی، استاد شعرانی رحمه الله ، ضمیمه، چاپ اسلامیه . ۱۷) دائره المعارف فارسی، مصاحب . ۱۸) دستور العلماء، چاپ دوم در چهار جلد . ۱۹) دعائم الاسلام، چاپ مصر . ۲۰) روضه المتقین، ملا محمد تقی مجلسی ج ۳ . ۲۱) السامی فی الاسامی، میدانی، چاپ مصر . ۲۲) سفینه البحار، محدث قمی . ۲۳) سنن ابن ماجه، در دو جلد . ۲۴) سنن الدارمی، در دو جلد . ۲۵) شرح باب حادیعشر، چاپ عبدالرحیم . ۲۶) شرح فقیه فارسی، تالیف ملا محمد تقی مجلسی، چاپ سنگی . ۲۷) شفاء الصدور، چاپ سنگی . ۲۸) صحاح اللغه، چاپ هفت جلدی . ۲۹) صحیح البخاری، چاپ سه جلدی . ۳۰) صحیح مسلم، چاپ دو جلدی . ۳۱) عمده القاری فی شرح البخاری . ۳۲) کتاب العین، خلیل ابن احمد، چاپ هشت جلدی . ۳۳) الغریبین، هروی، چاپ قاهره، ۱۳۹۰ . ۳۴) القاموس المحیط ، چاپ چهار جلدی . ۳۵) قاموس مقدس، چاپ ۱۹۲۸ میلادی . ۳۶) کافی، شیخ کلینی رحمه الله، چاپ آخوندی . ۳۷) کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ غفاری . ۳۸) الکنی و الالقاب، محدث قمی، چاپ نجف . ۳۹) کنزالعمال . ملا علی قاری . ۴۰) گنجینهای از تلمود، چاپ ۱۳۵۰ ش . ۴۱) لسان العرب، چاپ لبنان، ۴۲) مجله الهادی، چاپ قم . ۴۳) مجمع البحرین، چاپ سنگی و چاپ جدید . ۴۴) مجمع الفائده، ملا احمد اردبیلی . ۴۵) المحلی، چاپ هشت جلدی . ۴۶) مختار الصحاح، ابوبکر رازی . ۴۷) مرآت العقول، علامه مجلسی . ۴۸) مستدرک سفینه البحار . ۴۹) مصباح المنیر، فیومی، چاپ جدید، قم . ۵۰) معجم البلدان، یاقوت حموی . ۵۱) معیار اللغه، چاپ سنگی در دو جلد . ۵۲) مفاتیح الجنان، محدث قمی . ۵۳) مقائیس اللغه، چاپ قم (افست). ۵۴) منتخب اللغه، چاپ سنگی . ۵۵) منتهی الارب، چاپ افست . ۵۶) الموطا، چاپ ۱۳۷۰ . ۵۷) النهایه، چاپ پنج جلدی . ۵۸) نیلالاوطار، شوکانی، چاپ ۱۹۷۳ م . ۵۹) وافی، ملامحسن فیض رحمه الله، چاپ اسلامیه . ۶۰) هدیه الاحباب، محدث قمی، چاپ سنگی .
پی نوشت:
۱) پیام حوزه، شماره پنجم، ص ۴۱ – ۵۴ .۲) سنن دارمی، ج ۲، ص ۲۲ .۳) موطا مالک، ج ۱ ، ص ۲۱۹ و سنن دارمی، ج ۲ ، ص ۲۳ .۴) صحیح بخاری، ج ۳ ، ص ۳۱ .۵) نیل الاوطار، ج ۴ ، ص ۳۲۶ .۶) صحیح بخاری، ج ۳ ، ص ۳۱ .۷) صحیح بخاری، ج ۳ ، ص ۳۱ .۸) جامع احادیث الشیعه، ج ۹ ، ص ۴۷۹ و کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲ ، ص ۸۵ ، چاپ غفاری و به روضهالمتقین ملا محمد تقی مجلسی رحمه الله ، ج ۳ رجوع شود .۹) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۸۰ .۱۰) جامع احادیث الشیعه، ج ۹ ، ص ۴۷۵ به نقل از تهذیب شیخ طوسی و اقبال ابن طاووس .۱۱) کبور یا کپبور یا کپور که در مورد روزه عاشوراء یهودیان آمده با همین واژه کفاره ارتباط دارد و شاید آن واژه عبری همین واژه باشد .۱۲) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۷۵ به نقل از تهذیب و استبصار شیخ طوسی .۱۳) کنز العمال، ج ۸ ، ص ۶۵۸ .۱۴) کنز العمال، ج ۸ ، ص ۶۵۶ .۱۵) کنز العمال، ج ۸ ، ص ۶۵۶ .۱۶) مثلا در صحیح بخاری حدود ده روایت و در صحیح مسلم حدود سی روایت آمده است .۱۷) در همین مقاله از کتاب دستور العلماء نقل شد و در ذیل عنوان «چند یادآوری» در پایان مقاله هم میآید .۱۸) جامع احادیث الشیعه، ج ۹ ، ص ۴۷۷ به نقل از کافی .۱۹) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۷۷ به نقل از کافی و تهذیب و استبصار .۲۰) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۷۷ و ۴۷۸ به نقل از کافی و تهذیب .۲۱) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۷۸ .۲۲) جامع احادیث الشیعه، ج ۹، ص ۴۷۹، به نقل از کافی و تهذیب و استبصار .۲۳) به جامع احادیث الشیعه، باب ۱۸ صیام رجوع شود .۲۴) مجمع الفائده، ج ۵ ، ص ۱۸۸ .۲۵) جواهر الکلام، ج ۱۷ ، ص ۱۰۵ .۲۶) التعجب، کراجکی، چاپ سنگی ضمیمه کنز الفوائد، ص ۴۵ .۲۷) تهذیب الاحکام، ج ۴ ، ص ۳۰۰ .۲۸) دعائم الاسلام، ج ۱ ، ص ۲۸۴ .۲۹) شفاءالصدور، طهرانی، چاپسنگی، ص ۲۵۹، وافی، جزء۷، ص14بهنقلازامالیصدوق و عللالشرائع صدوق .۳۰) مقاله نگارش استاد حسن توفیق سقاف است .۳۱) قاموس مقدس، ص ۴۲۷ ، چاپ ۱۹۲۸ میلادی .۳۲) دائره المعارف فارسی، ج ۲، ص ۱۶۵۱ و ج ۲، ص ۶۴۳ .۳۳) مرحوم همائی در حاشیه التفهیم گوید: تلفظ اصلیش کپور و با لفظ کفاره عربی یک ریشه دارد .۳۴) مرحوم همائی گوید: تلفظ اصلیش به طوری که نگارنده از علمای یهود تحقیق کرد عاسور به سین مهمله است و با عاشور و عاشوراء و عشره عربی یک ریشه دارد .۳۵) التفهیم، چاپ دوم، ص ۲۴۴ .۳۶) گنجینهای از تلمود، چاپ ۱۳۵۰ شمسی، ص ۱۲۲ – ۱۲۵ .۳۷) الآثار الباقیه، چاپ افست، ص ۲۷۷ .۳۸) تورات فارسی .۳۹) دائره المعارف فارسی، مصاحب ج ۱، ص ۱۰۶۵۹ از برادر فاضل و گرامی حضرت آقای توفیقی که با معرفی این چند مصدر، در این بخش مقاله ما را یاری کردند سپاسگزاریم .۴۰) تفسیر ابیالفتوح رازی، ج ۶، ص ۲۹ در پاورقی .۴۱) احتمالا کبیر غلط چاپی است، زیرا در کتابهای دیگر کبور و کپور و کپپور آمده است .۴۲) کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۸۵ در پاورقی و وافی فیض، چاپ سه جلدی شامل ۱۴ جزء، جزء ۷ ، ص ۱۴ در حاشیه .۴۳) متاسفانه مرحوم طریحی مدرک و سند این حدیث را یاد نکرده است .۴۴) واضح است که حضرت موسی میخواهد موجبات افضلیت امت اسلام، مثلا عظمت عاشورا را بداند تا به بنیاسرائیل بگوید که آن را تعظیم کنند .۴۵) بنیاسرائیل هم این عبادات را داشتهاند پس یا مقصود این است که به کیفیتی که در اسلام هست نداشتهاند و یا منظور این است که این مجموعه ده تایی از مختصات امت اسلامی است .۴۶) در زمان ما برای همه روشن شده است که نماز جمعه و جماعت عبادتی بسیار مبارک و دشمنشکنی است مانند جهاد .۴۷) شاید مقصود علوم رسول خدا و ائمه هدی و فاطمه زهرا علیهم السلام باشد که از غیر طریق قرآن در اختیار امت قرار گرفته است .۴۸) عاشورا به لازمه آن معرفی شده است .۴۹) این ثوابها وبرکات برای عزاداران حضرت سیدالشهدا برای کسانی که روایات این باب را درستببینند جای تردید و شک ندارد، البته بشرطها و یا بشروطها .۵۰) مجمع البحرین، ماده عشر; مستدرک سفینه البحار، ماده عشر . نگارنده این حدیثشریف را اولین بار در ملحقات کتاب شرح باب حادیعشر فاضل مقداد چاپ سنگی خط عبدالرحیم دیده بود که ظاهرا آنجا هم از مجمع البحرین نقل شده باشد .
منبع:حوزه