در ساحل نهج البلاغه (تقوا در نهج البلاغه)

در ساحل نهج البلاغه (تقوا در نهج البلاغه)

آثار تقوا
به طور کلى شناخت آثار هر یک از ارزش هاى اخلاقى، تأثیر زیادى در توجه افراد به آن ارزش و تلاش در راه تحصیل آن خواهد داشت. در این میان، تقوا که یکى از مهم ترین ارزش هاى اخلاقى است، تأثیر فراوانى در اخلاق فردى و اجتماعى انسان و نورانى شدن دل و جان او خواهد داشت. امیرمؤمنان علیه السلام در مورد برخى از آثار تقوا چنین مى فرماید: «همانا تقوا و ترس از خدا، داروى بیمارى هاى دل ها، روشنایى قلب ها، درمان دردهاى بدن ها، مرهم زخم جان ها، پاک کننده پلیدى هاى روح، روشنایى بخش تاریکى چشم ها، امنیّت در نا آرامى ها و روشن کننده تاریکى هاى شماست. پس اطاعت خدا را پوشش جان، نه پوشش ظاهرى قرار دهید و باجان،نه تن، فرمانبردار باشید، تا با اعضا و جوارح بدنتان درهم آمیزد و (آن را) بر همه امورتان حاکم گردانید».

تقوا، سرسلسله ارزش هاى اخلاقى

امیرمؤمنان على علیه السلام در سخنى جامع مى فرماید: «تقوا، سرآمد همه ارزش هاى اخلاقى است». روش پارسایان نشان مى دهد که آنها لحظه اى در کسب فضیلت هاى اخلاقى غفلت نمى کردند؛ همان طور که به دانش آموزى مى پرداختند، در عرصه عبادت هم کوشا بودند و از کمک رسانى به مردم و فداکارى براى آنها فروگذار نبودند. صداقت، راستگویى، امانت دارى، گذشت، بردبارى و یاد خدا، همواره در رفتارشان موج مى زد؛ چرا که انسان با تقوا، این ارزش هاى اخلاقى را خواست خدا دانسته، رضایت پروردگار را در تحقق آن مى داند و حرکت در راه خلاف آن را نافرمانى خدا مى پندارد. از این رو، ذره اى در به دست آوردن آنها سُستى و کوتاهى نمى کند.

تقوا، پناهگاه مطمئن

دنیاى پر زرق و برق که با ظواهر بسیار فریبنده خود، دام هاى بزرگى در مسیر زندگى انسان ها به وجود مى آورد و هر روز دل بسیارى از افراد را به سوى خود جذب مى کند و زنگار گمراهى برجانشان مى افشاند، بزرگ ترین عامل انحراف از مسیر هدایت است.تقوا که دستگیره اى محکم و پناهگاه مطمئن آدمى است، او را در دریاى پرتلاطم دنیا حفظ مى کند و سعادت اخروى را برایش رقم مى زند؛ زیرا پرهیزکار واقعى هیچ گاه دچار غفلت و دنیا زدگى نمى شود و همواره به ماوراى این جهان مى اندیشد. امیرمؤمنان علیه السلام دراین باره مى فرماید: «به تقوا روى آورید که رشته آن استوار، و دستگیره آن محکم، و قلّه بلند آن پناهگاهى مطمئن است. قبل از فرا رسیدن مرگ، خود را براى پیش آمدهاى آن آماده سازید. پیش از آنکه مرگ شما را دریابد، آنچه لازمه ملاقات است فراهم آورید».

تقوا، برکت و رحمت الهى

قرآن مجید در موارد متعددى به انسان هاى با تقوا بشارت رحمت و برکت مى دهد و مى فرماید: «هرگاه مردم شهرها ایمان مى آوردند و تقوا پیشه مى ساختند، بر آنان برکت هایى از آسمان و زمین مى گشودیم». امیرمؤمنان علیه السلام نیز در این باره فرموده است: «کسى که تقوا را انتخاب کند، سختى ها از او دور مى شود، تلخى ها، شیرین و فشار مشکلات و ناراحتى ها برطرف خواهد شد. نیز مشکلات پیاپى و خسته کننده، آسان گردیده و مجد و بزرگى از دست رفته، چون قطرات باران بر او فرو مى بارد. همچنین، رحمت باز داشته حق باز مى گردد، و نعمت هاى الهى پس از فرو نشستن به جوشش مى آید، و برکات تقلیل یافته فزونى مى گیرد. پس، از خدایى بترسید که با پند دادن، شما را سود فراوان بخشیده، و با رسالت پیامبرش شما را نیکو اندرز داده، و با نعمت هایش بر شما منّت گذاشته است. خود را براى پرستش خدا فروتن دارید و با انجام وظایف الهى، حق فرمانبردارى را به جا آورید».

درمان بیمارى هاى روح و جان

رعایت تقوا، سبب دور شدن افراد از گناه مى شود و سیاهى هاى ناشى از پى آمدهاى منفى گناهان گذشته یا گناهان احتمالى را هم به تدریج از صفحه دل و جان آنها شست وشو مى دهد. امیرمؤمنان على علیه السلام دراین باره مى فرماید: «به نداى تقوا گوش جان بسپارید و براى به دست آوردن آن تلاش کنید. تقوا را به جاى آنچه از دست رفته به دست آورید و عوض هر کار مخالفى که مرتکب شده اید انتخاب کنید. با تقوا، خواب خود را به بیدارى تبدیل، و روزتان را با آن سپرى کنید. دل هاى خود را با تقوا زنده کنید و گناهان خود را با آن از بین ببرید. بیمارى هاى روان و جان خود را با تقوا درمان کنید و خود را آماده سفر آخرت گردانید. از تباه کنندگان تقوا عبرت گیرید و خود عبرتِ پرهیزکاران نشوید.آگاه باشید، تقوا را حفظ کنید و خویشتن را با آن حفظ نمایید».

کلید سعادت دنیا و آخرت

گناه، عزت و شرافت انسان را از بین مى برد و او را برده شیطان مى کند. در مقابل، تقوا که مبارزه با شیطان و هواى نفس است، کلید سعادت دنیوى و اخروى انسان، و مایه عزت و شرافت و سربلندى، به شمار مى رود و با تلاش در عرصه عمل و مراقبت به دست مى آید. امیرمؤمنان علیه السلام در این باره مى فرماید: «همانا تقواى الهى، کلید هر در بسته، و ذخیره رستاخیز، و عامل آزادگى از هرگونه بردگى، و نجات از هرگونه هلاکت است. در پرتو پرهیزکارى، تلاشگران پیروز، و پروا کنندگان از گناه رستگار مى شوند و به هر آرزویى مى رسند. اى مردم، عمل کنید که عمل نیکو به سوى خدا بالا مى رود، و توبه سودمند است، و دعا به اجابت مى رسد، و آرامش برقرار مى شود، و قلم هاى فرشتگان به جریان مى افتد. به سوى اعمال نیکو بشتابید پیش از آنکه عمرتان پایان پذیرد».

عامل کنترل

امیال و غرایز گوناگون، وجود آدمى را احاطه کرده است و ظواهر فریبنده دنیا و شیطان از بیرون، و هواى نفس از درون، او را به بیراهه ها مى کشاند. بر این اساس، انسان سخت نیازمند وسیله اى براى کنترل و هدایت نفس و پناهگاهى محکم و استوار براى حفظ جان خویش است و بى تردید تقوا مى تواند این مقاصد را تأمین کند. امیرمؤمنان علیه السلام در توضیح این مطلب مى فرماید: «اى بندگان خدا، شما را به تقوا سفارش مى کنم که عامل کنترل و مایه استوارى تان است. پس به رشته هاى تقوا چنگ زنید و به حقیقت هاى آن پناه آورید تا شما را به سرمنزل آرامش، و جایگاه هاى وسیع و پناهگاه هاى محکم و منزلگاه هاى پرعزّت برساند، در روزى که چشم ها خیره مى شود و همه جا در نظر انسان تاریک، و گلّه هاى شتر و مال و اموال فراوان فراموش مى گردد».

تقوا، مرکبى فرمانبردار

دنیا، سراى کوچ کردن است. از این رو، ما انسان ها در این دنیاى مادّى باید مرکبى براى سفر آخرتمان مهیّا کنیم تا با اطمینان و سلامت به مقصد اصلى و جایگاه ابدى مان رهسپار شویم. در نهج البلاغه، از گناه و نافرمانى خدا به عنوان مرکبى بد رفتار و چموش که صاحبش را به جهنم مى رساند، و از تقوا و پرهیزکارى به عنوان مرکبى فرمانبردار و مطیع که صاحبش را به بهشت مى رساند، یاد شده است. در سخنى گهربار از امیر سخن، چنین آمده است: «آگاه باشید! همانا گناهان چون مرکب هاى بد رفتارند که سواران خود را عنان رها شده درآتش دوزخ مى اندازند، ولى تقوا، چونان مرکب فرمانبردارى است که سوار خود را عنان بر دست، وارد بهشت جاویدان مى کند».

تقوا و آخرت گرایى

تقوا، یکى از ارزش هاى مهم اخلاقى است که به دست آوردن آن، تأثیر به سزایى در توجه انسان به جهان آخرت و سعى و تلاش براى به دست آوردن سعادت آن جهان خواهد داشت. امیرمؤمنان در مورد این اثر مهم تقوا چنین مى فرماید: «اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى سفارش مى کنم که زاد و توشه سفر قیامت است. تقوا، توشه اى است که به منزل مى رساند و پناهگاهى است که ایمن مى گرداند. بهترین گوینده آن را به گوش مردم خواند و بهترین شنونده آن را فرا گرفت…. اى بندگان خدا، همانا تقواى الهى، دوستان خدا را از انجام محرّمات باز مى دارد و قلب هایشان را پر از ترس خدا مى سازد، تا آنکه شب هاى آنان با بى خوابى و روزهایشان با تحمل تشنگى و روزه دارى سپرى مى شود، که آسایش آخرت را با رنج دنیا و سیراب شدن آنجا را با تحمل تشنگى دنیا به دست مى آورند».

تقوا یا گناه؟

رعایت تقوا و ارتکاب گناه، دو نقطه مقابل هم هستند که سعادت و شقاوت را براى انسان رقم خواهند زد. امیرمؤمنان علیه السلام در سخنانى، به توضیح این دو پرداخته و آثار و نتایج هر یک را چنین بیان کرده است: «اى بندگان خدا، بدانید که تقوا، دژى محکم و شکست ناپذیر است، امّا هرزگى و گناه، خانه اى در حال فرو ریختن و خوار کننده است که از ساکنان خود دفاع نمى کند و کسى که به آن پناه برد، درامان نیست. آگاه باشید که با تقوا، ریشه هاى گناهان را مى توان برید، و با یقین مى توان به برترین جایگاه معنوى رسید…. پروا کنید. همانا خدا، راه حق را براى شما آشکار کرد و جاده هاى آن را روشن نگاه داشت. پس یا شقاوتِ دامن گیر یا رستگاریِ جاویدان در انتظار شماست. از این رو، در این دنیاى نابود شدنى براى زندگى جاویدان آخرت، توشه برگیرید که شما را به زاد و توشه راهنمایى کردند».

رعایت تقوا در محضر الهى

امیرمؤمنان علیه السلام درباره نقش تقوا در توجه انسان به حضور همیشگى در برابر خداوند مى فرماید: «خدا شما را به تقوا سفارش کرد و آن را نهایت خشنودى خود، و خواستش از بندگان قرار داد. پس از خدایى بترسید که در پیشگاه او حاضرید و اختیار شما در دست اوست، و همه حالات و حرکات شما را زیر نظر دارد. اگر چیزى را پنهان کنید، مى داند و اگر آشکار کردید، ثبت مى کند. براى ثبت اعمال، فرشتگان بزرگوارى را گمارده که نه حقى را فراموش، و نه باطلى را ثبت مى کنند.آگاه باشید! کسى که تقوا پیشه کند و از خدا بترسید، از فتنه ها نجات مى یابد، و با نور هدایت از تاریکى ها مى گریزد، و به بهشت و آنچه دوست دارد، جاودانه مى رسد. خدا او را در منزل کرامت خویش مسکن مى دهد؛ خانه اى که مخصوص خداست. سقف آن عرش پروردگارى و روشنایى آن از جمال الهى، و زائرانش فرشتگان، و دوستان و هم نشینانش پیامبران الهى هستند».

چرا تقوا؟

شاید برخى بپرسند چرا در آیات و روایات این همه سفارش به تقوا شده است؟ در پاسخ باید گفت که تقوا، اساس و هدف بندگى است و بدون رعایت آن، عبادت هاى ما بى فایده و اثر است. آرى، این جهان با عظمت، بى هدف و مقصود آفریده نشده است و ما انسان ها به بازى گرفته نشده ایم؛ آفریده شده ایم تا بشناسیم و بندگى کنیم و این بندگى بدون تقوا ناممکن است. چنین نقل شده که امیرمؤمنان علیه السلام هرگاه بر منبر مى نشست، پیش از سخنانش مى فرمود: «اى مردم، تقواى الهى پیشه کنید. هیچ کس بیهوده آفریده نشد تا به بازى پردازد، و او را به حال خود وانگذاشته اند تا خود را سرگرم کارهاى بى ارزش کند و دنیایى که در دیده ها زیباست، جاى گزین آخرتى نمى شود که آن را زشت مى انگارند، و مغرورى که در دنیا به بالاترین مقام رسیده، چون کسى نیست که در آخرت به کمترین نصیبى رسیده است».

تقوا، بهترین توشه

دنیا، سراى آماده شدن براى آخرت است. از این رو، فرصت محدود آن را باید غنیمت شمرد و لحظه اى در گردآورى توشه آخرت کوتاهى نکرد. در این میان، تقوا بهترین توشه است. در قرآن مى خوانیم: «هر کس تقوا داشته و فردى مصلح باشد، بر او ترس و وحشتى نیست». امیرمؤمنان نیز در نهج البلاغه مى فرماید: «کسى که جامه تقوا بر قلبش بپوشاند، کارهاى نیکوى او آشکار شود، و در کارش پیروز گردد. پس در به دست آوردن بهره هاى تقوا فرصت را غنیمت شمارید و براى رسیدن به بهشت جاویدان، رفتارهاى متناسب با آن انجام دهید؛ زیرا دنیا براى زندگى همیشگى شما آفریده نشده؛ گذرگاهى است تا در آن زاد و توشه آخرت بردارید. پس با شتاب، آماده کوچ کردن باشید و مرکب هاى راهوار براى حرکت مهیّا دارید».

شناخت واقعى دنیا و توجه به تقوا

شناخت واقعى دنیا، بهترین مشوّق آدمى در توجه به تقوا و آثار سازنده آن است. درک این واقعیت که این دنیاى فانى و محدود که خوشى و ناخوشى، زندگى و مرگ، و شادى و غم آن به هم درآمیخته و به سرعت خواهد گذشت، قابلیت دل بستگى ندارد که آدمى براى استفاده بیشتر آن مرتکب هر گناه و جنایتى بشود، خواه ناخواه توجه انسان را به تقوا و تلاش براى تحصیل آن بیشتر مى کند. امام على علیه السلام دراین باره فرموده است: «اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى و فرمانبردارى و اطاعت از او سفارش مى کنم که نجات فردا و مایه رهایى جاویدان است. خدا آن گونه که سزاوار بود شما را ترسانید، و چنانکه شایسته بود امیدوارتان کرد، و دنیا و بى اعتبارى آن و نابود شدنى بودن و دگرگونى آن را براى شما تعریف کرد. پس از آنچه در دنیا شما را به شگفتى (و دل بستگی) وا مى دارد، روى گردانید؛ زیرا مدت کوتاهى در آن اقامت دارید. دنیا به خشم خدا نزدیک ترین، و از خشنودى او دورترین جایگاه است».

تقوا و اداى حق خدا

شکر و سپاس گزارى از نعمت هاى خداوند، نه تنها یکى از وظایف بندگان در برابر پروردگار است، بلکه از حقوق مسلّم او بر افراد شمرده مى شود. بدون شک پرهیز از گناه و دورى از نافرمانى از دستورات خداوند که با رعایت تقوا به دست مى آید، یکى از بهترین شیوه هاى اداى حق خداوند بر بندگان خواهد بود. به طور کلى شناخت آثار و فواید تقوا، تأثیر بسیارى در حفظ و رعایت آن خواهد داشت. امیرمؤمنان على علیه السلام در سخنانى مى فرماید: «اى بندگان خدا، شما را به پرهیزکارى سفارش مى کنم که حق خداوند بر شماست، و نیز موجب حق شما بر پروردگار مى شود. از خدا براى پرهیزکارى یارى بخواهید و براى انجام دستورات خدا از تقوا یارى جویید؛ زیرا تقوا، امروز سپر بلا، و فردا راه رسیدن به بهشت است. راه تقوا روشن، و رونده آن بهره مند، و امانت دارش خداست که حافظ آن خواهد بود. تقوا، همواره خود را بر امت هاى گذشته عرضه کرده و برآینده نیز عرضه مى کند؛ زیرا فرداى قیامت، همه به آن نیازمندند».

منبع : نشریه گلبرگ، اسفند ۱۳۸۴، شماره ۷۲