امتحان انسان ها قبل از آفرینش
امتحان انسان ها قبل از آفرینش
خلاصه پرسش
«یا ممتحنه امتحنک الذی خلقک قبل أن یخلقک فوجدک لما امتحنک به صابره»، معنای این فراز از زیارت حضرت فاطمه(س) چیست و آیا امتحان انسانها قبل از آفریدهشدنشان ممکن است؟
پرسش
اینکه در زیارتنامه حضرت زهرا(س) میگوییم «یا ممتحنه امتحنک الذی خلقک قبل أن یخلقک فوجدک لما امتحنک به صابره»، منظور چیست؟
پاسخ اجمالی
در فرازی از زیارت قبر حضرت فاطمه زهرا(س) در بقیع آمده است، هنگامی که بر سر مزار آنحضرت قرار گرفتی اینگونه خطاب کن: «السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا مُمْتَحَنَهُ امْتَحَنَکِ الَّذِی[۱] خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ بِهِ صَابِرَه»؛[۲] ای امتحان شده! آن کسی که تو را آفرید، تو را امتحان کرد قبل از اینکه تو را بیافریند. پس تو را در مقابل آنچه که به آن امتحان کرد، صبور یافت.
عبارت «قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ» که ظرف زمان است، متعلق به فعل «خَلَقَکِ» نیست، بلکه متعلق به فعل «امتحنک» است؛ یعنی قبل از اینکه تو را بیافریند، تو را امتحان کرد. اما اینکه منظور از امتحان کردن قبل از آفرینش چیست، اقوال مختلفی ارائه شده است؛ برخی گفتهاند که منظور، مقدّر کردن بلاهایی است که در دنیا با آن مواجه شده است؛ یعنی پیش از اینکه خدا او را بیافریند، آن بلاها را برای او رقم زده بود.[۳] برخی امتحان را به معنای علم گرفتهاند؛ یعنی خدا قبل از آفریدنت میدانست که تو صابر بر بلاها هستی. احتمال دیگر این است که منظور، همان معنای ظاهری این عبارات باشد؛ یعنی خداوند قبل از اینکه حضرت زهرا(س) را بیافریند، در عالم ارواح او را آزمایش کرد.[۴] مشابه با همان روشی که بر اساس صریح قرآن کریم، در همان عالم ذر از همه فرزندان آدم اقرار به ربوبیت خدا گرفته شد[۵] و از آنان پیمان گرفته شد که تنها خدا را پرستیده و از عبادت شیطان سرباز زنند،[۶] که در همین راستا میتوان حدس زد که شاید جریان عهد اولیه خدا با انسانها نیز نوعی امتحان ابتدایی بود، امتحانی که از ابتدا مشخص بود که برخی از اولیای الهی؛ مانند پیامبران و معصومین(ع) به عهد خود وفادار بوده و از آن خدا سربلند بیرون خواهند آمد.
[۱]. در برخی منابع دیگر اینطور آمده: «امْتَحَنَکِ اللهُ الَّذِی خَلَقَکِ»؛ طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تحقیق، خرسان، محمد بن الحسن، ج ۶، ص ۱۰، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۲]. مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار، تحقیق، ابطحی، محمد باقر، ص ۱۷۸، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۳]. مجلسی، محمد تقی، لوامع صاحبقرانی، ج ۸، ص ۵۱۱، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
[۴]. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاحکام، تحقیق، رجایی، مهدی، ج ۹، ص ۲۵، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
[۵]. «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى»؛ اعراف، ۱۷۲٫
[۶]. یس، ۶۰-۶۱٫