آیا مؤمن آل فرعون همان حزقیل نبی بود؟
پرسش
با سلام؛ آیا مومن آل فرعون که نامش حزقیل بود پیامبر شد؟
پاسخ اجمالی
قرآن کریم در بخشی از داستان حضرت موسی(ع) از مرد با ایمانی با عنوان “رجل مؤمن من آل فرعون” یاد می‌کند که به دفاع از موسی(ع) برخاست و پس از سال‌ها ایمان خود را آشکار نمود و موسی را از یک توطئه قتل نجات داد:
«و مرد مؤمنى از آل فرعون که ایمان خود را پنهان می‌داشت گفت: آیا می‌خواهید مردى را بکشید به دلیل آن‌که می‌‏گوید: پروردگار من «اللَّه» است، در حالی‌که دلایل روشنى از سوى پروردگارتان براى شما آورده است؟! اگر دروغ‌گو باشد، دروغش دامن خودش را خواهد گرفت و اگر راست‌گو باشد، بعضى از عذاب‌هایى را که وعده می‌‏دهد به شما خواهد رسید، خداوند کسى را که اسراف‌کار و بسیار دروغ‌گو است هدایت نمی‌‏کند».[۱]
قرآن کریم در حالی از این مرد مؤمن یاد می‌کند که نامی از وی نبرده است، اما مفسران قرآن و راویان حدیث در مورد نام و شخصیت وی اختلاف نظر دارند.
عبد اللَّه بن عباس و بیشتر علما گفتند: نام او «خربیل» بود،[۲] برخی گفته‌اند نامش «حزبیاییل» بود. عده‌ای او را «خبرل» نامیدند. و به روایتى دیگر نامش «حبیب»[۳] و به نظر برخی «جزئیل» بود.[۴]
او را سمعان هم نامیده‌اند؛ از آن جهت که به سمع وى رسید(شنید) که فرعون قصد کشتن موسى را دارد، که ایمان خویش آشکارا کرد و از موسی دفاع نمود.[۵]
عده‌ای در مورد نسب و شخصیت مؤمن آل فرعون می‌گویند؛ مؤمن آل فرعون قبطی و پسر عمو و داماد(شوهر ماشطه دختر) فرعون بود.[۶] بعضی هم گفتند پسر دایی فرعون بود،[۷] کسی که قرآن کریم در موردش فرمود «و جاء رجل من اقصی المدینه یسعى».[۸] اما برخی گفته‌اند وی از بنی اسرائیل بود و معنای آیه مجازی و برعکس می‌باشد؛ یعنی مرد مؤمنی که ایمان خود را از آل فرعون پنهان می‌داشت.[۹]
برخی از مفسران از قول راویان نقل کرده‌اند؛ «حزقیل» از أصحاب فرعون‏ و شغلش نجاری بود. او کسی بود که صندوقچه‌ای که مادر موسی فرزندش را در آن گذاشته و در نیل رها کرده بود را ساخت. البته گفته شده است وی خزانه‌دار دربار فرعون بود و به مدت صدسال ایمانش را مخفی می‌کرد؛ وی فردی مؤمن و با اخلاص بود و ایمان خود را تا زمان پیامبری موسی مخفی نگه می‌داشت و هنگامی که مناظره موسی با ساحران دربار فرعون تشکیل شد، ایمانش را اظهار نمود و با دیگر ساحرانی که به موسی ایمان آوردند کشته شد.[۱۰]
برخى هم گفته‌‏اند؛ مؤمن آل فرعون ولیعهد فرعون بود که «حبیب» یا «حزبیل» نام داشت.[۱۱]
به هر حال و نام او هرچه باشد در بزرگی و ایمان مؤمن آل فرعون، همین بس که قرآن کریم و روایات از وی به عظمت یاد نموده‌اند.
امام صادق(ع) فرمود: منظور از «ثُلَّهٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ»،[۱۲] هابیل فرزند آدم(ع)، و مؤمن آل فرعون و صاحب یس، «وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ» علی بن أبی طالب(ع) است.[۱۳]
آن‌حضرت در جایی دیگر فرمود: «ثُلَّهٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ ثُلَّهٌ مِنَ الْآخِرِینَ»، ثله من الأولین خربیل مؤمن آل فرعون و «ثُلَّهٌ مِنَ الْآخِرِینَ» علی بن أبی طالب(ع) است.[۱۴]
رسول خدا(ص) او را از صدیقین دانست و فرمود: صدیقین سه نفر بودند؛ حبیب نجار مؤمن آل یاسین، حزقیل مؤمن آل فرعون، و علی بن ابی طالب که افضل از آنها بود.[۱۵]
اما حزقیل نبی غیر از حزقیل مؤمن آل فرعون است؛ چرا که وی به همراه ساحران دربار فرعون، پس از اظهار ایمان کشته شد. اما حزقیل نبی(ع)، سومین جانشین از سلسله جانشینان حضرت موسی(ع) پس از یوشع و کالب بن یوفنا بود که به پیامبری در بنى اسرائیل برانگیخته شد. و بر اساس برخی گزارش‌ها در زمان حضرت داود(ع) زندگی می‌کرد.[۱۶]، [۱۷]
[۱]. غافر، ۲۸٫ «وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ».
[۲]. البته برخی هم به نقل از ابن عباس و اکثر علما او را خبول نامیدند. مظهری، محمد ثناءالله، التفسیر المظهری، تحقیق، تونسی، غلام نبی، ج ۸، ص ۲۵۳، پاکستان، مکتبه رشدیه، ۱۴۱۲ق.
[۳]. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، یاحقی، محمد جعفر، محمد مهدی، ج ‏۱۷، ص ۲۷- ۲۸، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
[۴]. التفسیر المظهری، ج ‏۸، ص ۲۵۳٫
[۵]. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عده الأبرار، تحقیق، حکمت‏، علی اصغر، ج ‏۸، ص ۴۶۶، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
[۶]. همان.
[۷]. شیخ صدوق، امالی، النص، ص ۵۳۳، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، ۱۴۰۰ق.
[۸]. قصص، ۲۰٫
[۹]. التفسیر المظهری، ج ‏۸، ص ۲۵۳٫
[۱۰]. این مطلب در تفسیر خود ثعلبی نیشابوری یافت نشد، اما برخی از وی نقل کرده‌اند. ر. ک: مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏۱۳، ص ۱۶۳، بیروت، مؤسسه الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[۱۱]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۸، ص ۸۱۰- ۸۱۱، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
[۱۲]. واقعه، ۱۳٫
[۱۳]. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ‏۵، ص ۲۵۸، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
[۱۴]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج ‏۵، ص ۲۱۹، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
[۱۵]. امالی، النص، ص ۴۷۶٫
[۱۶]. همان، ص ۹۹٫
[۱۷]. درمورد حزقیل نبی پاسخ ۵۰۶۹۶ را مطالعه کنید.

منبع