تحلیلی بر اجازه‌نامه‌ها و کارکردهای آن در عصر صفوی

چکیده
اجازه، به عنوان یکی از طرق تحمل حدیث و حفظ احادیث از تحریف، به مرور در جهت تضمین درستی آثار علمی، به دیگر علوم نیز سرایت کرد و از ضروریات نظام آموزش اسلامی قرار گرفت و کارکردهای مختلفی یافت. اما پرسش این است که در عصر صفوی با رسمیت یافتن مذهب تشیع، اجازه­ نامه­ ها چه روندی را طی کردند و چه کارکردی داشتند؟ این نوشتار، تلاش می­کند با استفاده از اجازه­ نامه­ های عصر صفوی، به ویژه آن‌چه در جلد آخربحارالانوار آمده است، به این پرسش پاسخ گوید. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در این باره، اجازه­ نامه­ ها از اهمیت فراوانی برخوردار بود و علوم معقول و منقول را دربر می‌گرفت، اما در نیمه دوم عصر صفوی با چیرگی اندیشه اخباری، اجازه‌ نامه­ ها بیش‌تر شامل احادیث گردید و از معقولات کاسته شد. با توجه به ماهیت دینی حکوت صفوی،اجازه­ نامه­ ها علاوه بر این که یکی از طرق تحمل حدیث بود، کارکردهای برجسته­ تری نسبت به گذشته داشت و نشانی بر شایستگی طلبه برای اجتهاد، کسب مرتبه تدریس و هم‌چنین تصدی امور شرعیبودکه با توجه به تشکیلات گسترده دینیاین دوره و نیازهای آن بسیار اهمیت داشت.
کلیدواژه‌ها
اجازه‌نامه؛ اخباری‌گری؛ حدیث؛ صفویه
اصل مقاله
حدیث پس از قرآن کریم، دومین منبع شرعیدین اسلام است. کلام معصوم۷با توجه به عصمت و حجت بودن آن، اهمیت خاصیداشته است. از این رو مسلمانان، از آغاز برای حفظ و نقل کلام معصوم و عمل به آن، بسیار اهتمام ورزیدند. پس از دوره حضور، تنها راه دست‌یابی به کلام معصوم، شنیدن احادیث از راویان حدیث بود. با توجه به زیاد شدن واسطه­ها و راه‌یابی احادیث ساختگی به روایات و برخی مشکلات دیگر، مسلمانان بر آن شدند تا از وثاقت راویان مطمئن شوند و برای حفظ و صیانت حدیث، قوانین و قواعدی را بنیان نهند و راه­های متعددی را برای نقل حدیث وضع کنند. بدین سبب، «اجازه» نیز در تکمیل اسناد و برای حفظ احادیث و اخبار نبوی به وجود آمد تا نسبت کتاب­های حدیث به نویسندگانش را از تحریف مصون دارد و متون حدیثی را از تصحیف و تدلیس حفظ کند.

اجازه از ماده«ج و ز»،یعنی عبور و گذشتن، و در معنای اصطلاحی، یکی از طرق تحمل حدیث است و به اذن شیخ راوی برای روایت از او اطلاق می­شود. (شهیدثانی، ۱۴۰۸، ص۲۶۴)مشروعیت اجازه­نامه­ها، بر اساس موازین دینی است و در اصل یکی از طرق تحمل و نقل حدیث و اخبار شمرده می‌شود. از آن جا که اجازه وسیله­ای برای تضمین درستی آثار علمی و درستی نسبت آن‌ها به نویسندگان بود، به مرور در سنت تعلیمی اسلام برای استاد و دانشجو به یک ضرورت بدل شد و به علوم دیگر نیز سرایت کرد و همه علوم اعم از نقلی و عقلی رایج را دربرگرفت.

اجازه­نامه­ها از اسناد بی­بدیل برای مطالعات تاریخیـ فرهنگی است و گاهی می­توان آگاهی­های گران‌بهایی را از اوضاع علمیـ فرهنگی به دست آورد و کمبود منابع تاریخی را در این زمینه تا حدی برطرف کرد. اجازه­نامه­ها منعکس‌کننده موقعیت و جایگاه عالمان و جریان­ها و مجادلات علمیـ فکری است و نقش مهمی در شناخت سنت آموزشی و متون درسی متداول در هر دوره دارد.

تأسیس حکومت صفوی در سال ۹۰۷ قمری، نقطه عطفی در تاریخ ایران اسلامی به شمار می­رود؛ زیرا ایران براینخستین بار پس از اسلام،یک‌پارچگی سیاسی خود را به دست آورد و مذهب تشیع دوازده‌امامی را رسمیت بخشید؛ در حالی که به گمان برخی از نویسندگان، بسیاری از مردم ایران به مذهب تشیع پای‌بند نبودند؛ (صفت‌گل،۱۳۸۱، ص۳۰۳؛ ترنر، ۲۰۰۰، ص‌۵۰) از این رو، حکومت صفوی بسیار تلاش کرد تا مذهب تشیع را در ایران ترویج کند که در این زمینه به تعلیم و تربیت، به عنوان یکی از اساسی‌ترین نهادهای کشور توجه گردید و آن را تحت تأثیر قرار داد.بنابراین، با توجه به اهمیت اجازه­نامه­ها در شناخت حیات علمیـ فرهنگی جامعه، در این نوشتار تلاش می­شود اجازه­نامه‌ها و کارکردهای آن به عنوان یکی از اجزای جدانشدنی نهاد آموزش در عصر صفویواکاویگردد تا از این ره‌گذر، بتوان به شناخت و آگاهی بیش‌تر از عصر صفوی دست یافت.

اجازه­نامه­های عصر صفوی
«اجازه» چهار رکن دارد که شامل مجیز(اجازه‌دهنده)، مجاز له(اجازه داده شده به او)، مورد اجازه و لفظ اجازه است که بر اساس وجود این چهار رکن یا فقدان یکی از آن‌ها،انواعیدارد که مهم­ترین آن چنین دسته­بندی می­شوند:

۱٫ اجازه معین برای معین

در این اجازه، همه ارکان اجازه، یعنی شخص اجازه‌دهنده، اجازه‌گیرنده، مطالب مورد اجازه و لفظ اجازه وجود دارد که کامل­ترین و مهم­ترین نوع اجازه است و در نظام مدرسه­ای بسیار اهمیت دارد.[۱] (غنیمه، ۱۳۷۷،ص‌۲۸۲-۲۸۵) این نوع اجازه، به فراوانی در عصر صفوی مشاهده می­شود؛ مانند اجازه محمدباقر مجلسی به شاگردش جمشید کسکری در مدرسه «سلیمانیه» اصفهان که طی آن کتاب تهذیب‌الاحکام را به او اجازه داده است. (آقابزرگ، ۱۳۷۲، ص ۱۴۹) در این نوع، استاد اجازه، درخواست‌کننده اجازه، مورد اجازه و لفظ آن موجود است. نمونه دیگر،اجازه میردامادبه شاگردش سیداحمد عاملیاست که در آن به او فن سیزده از کتاب مابعدالطبیعه شفا اجازه داده است. (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۶، ص‌۱۵۳)

۲٫ اجازه به غیرمعین

در این نوع اجازه، شخص اجازه‌گیرنده معلوم است، ولی مطالب مورد اجازه مشخص نگردیده و به صورت کلی گفته شده است؛ مانند این که کسی بگوید: تو را به روایت در مسموعات خود اجازه دادم. بنابراین یکی از ارکان چهارگانه اجازه وجود ندارد. (غنیمه، ۱۳۷۷، ص۲۸۲)

۳٫ اجازه عام غیرمعین

در این اجازه، نه شخص اجازه‌گیرنده و نه مطالب مورد اجازه به صورت جزیی و مصداقی مشخص نشده­ است، مانند این که کسی بگوید: به طلابی که تاکنون نزد من درس خوانده­اند، اجازه دادم. در این نوع نیز دو رکن وجود ندارد. این نوع اجازه نیز در عصر صفوی رایج بود؛مانند، اجازه نجیب‌الدین علی عاملیکه طی آن به معاصرانش اجازه روایت داد که مورد اجازه و اشخاص مورد اجازه، مشخص نیست و اجازه عام غیرمعین به شمار می­آید. (مجلسی، ج۱۰۵، ص‌۱۲۲)

۴٫اجازه به مناوله

نوعی اجازه است که استاد کتاب یا رساله علمی موجود نزد خود را در اختیار طلبه قرارمی­دهد که به صورت تملیک، عاریه یا استنساخ از او روایت کند و بسیار نیز معتبر بود. در این صورت، دانشجو باید از استاد اجازه روایت داشته باشد؛ زیرا صرف دادن اصل علمی، به معنای اجازه نیست؛ از این رو، روایت از استاد بدون اجازه نادرست است. (غنیمه، ۱۳۷۷، ص۲۸۳) اجازه محمدعلی خاتون‌آبادی به محمدحسین تبریزی، در سال ۱۰۵۷قمری، از این نوع است. (آقابزرگ، بی­تا، ص‌۸۳)

۵٫ اجازه به مراسله(مکاتبه)

اجازه‌ای که طی آن استاد، کمی از روایات خود را برای شاگردش می­نویسد و روایت آن اندازه را به او اجازه می­دهد. این نوع اجازه نیز در عصر صفوی وجود داشت؛ همانند اجازه­ای که نویسنده لؤلؤه البحرین در شرح حال جمال‌الدین خوانساری به آن اشاره کرده است. (بحرانی، بی­تا، ص۹۱)

اجازات مربوط به نظام مدرسه در این دوره، بیش‌تر اجازه معین برای معین است که بیش‌تر مورد اعتماد بود.معمولاً در این نوع اجازه، متون درسی و گاهی بخش­هایی که طلبه از یک کتاب خوانده، مشخص شده است.

اجازه‌نامه در نظام آموزشیعصر صفوی،مجرای رسمی انتقال دانش از مدرس به طلاب بود و از اصول آموزش محسوب می­شد و اهمیت بسیاریداشت. شیخ‌ابراهیم قطیقی، از مشهورترین عالمان عصر صفوی، در یکی از اجازه­نامه‌ها که در بحارالانوار موجود است، صدور اجازه را امری متداول برای مدرسان در سنت تعلیمی دوره خود ذکر می‌کند. (مجلسی، ۱۴۰۳، ج‌۱۰۵، ص‌۱۱۹) کسانی که به اخذ اجازه از استادان و مدرسان بزرگ نایل می­شدند، آن را افتخاری بس بزرگ می­دانستند و به آن مباهات می­ورزیدند؛[۲] زیرا اعتباری علمی برای آنان به شمار می­آمد و به نوعی خود را به عالمی بزرگ منسوب می‌کردند. سیدناصر‌الدین سبزواری، شاگرد فاضل هندی، ضمن درخواست اجازه افتاء از استاد خود، توضیح می­دهد که «در این دوران تعلیمات و آن‌چه آموخته شده، ارزشی ندارد، مگر پس از آزمایش و وابستگی علمی به معیاری همانند توست که در نظر دیگران ارزش می­یابد». (فاضل هندی، ۱۴۱۶، ص۲۰)

صدور اجازه­­
اعطای اجازه جنبه شخصی داشت و مدرس، رکن اصلیاعطای اجازه بود و مدرسه و یا مؤسسه دیگر، وظیفه و دخالتی در اعطایآن نداشت. روند صدور اجازه فقط با درخواست طلبه از استاد و موافقت او صورت می­گرفت و منوط به سن معینی نبود. غیر از استاد، هیچ مقام دیگری، حتی شاه و بزرگان تشکیلات نهاد دینی عصرصفوی، همانند صدر و شیخ‌الاسلام، نقشی در اعطای آن نداشتند. در منابع مربوط به اجازات در عصر صفوی، نشانی دالّ بر چنین دخالت­هایییافت نمی­شود؛ بنابراین به ندرت نام و نشانی از مدارسیا مراکز آموزشی دیگر در اجازه­نامه­های عصر صفویمشاهده می­شود.

معمولاً طلبه پس از این که در درس استاد شرکت می­کرد و به حدی از توانایی در آن درس دست می­یافت، پس از ابراز لیاقت و استعداد،از استاد درخواست اجازه می­کرد و استاد نیز در صورت دارا بودن شایستگی علمی، اخلاقی و صلاحیت انتقال افکار و عقاید خود به دیگران،به او اجازه اعطا می­کرد. برای نمونه، در اجازه­ای که حسین‌بن‌حسن عاملی مشغری در سال ۱۱۱۱ قمری برای شاگردش عبدالکاظم کاظمی برای کتاب من لایحضره الفقیه صادر کرد، آورده که او این کتاب را از اول تا آخر همراه با مذاکره، مباحثه و تحقیق بر او خوانده و چون او را شایسته دیده، اجازه روایت و نقل آن را به او داده است. (افندی، ۱۴۰۱، ج۳، ص‌۱۶۳-۱۶۴) گاهی برایاطمینان از توانایی علمی، مستجیز، او امتحان می‌شد که در بعضی از اجازه­نامه­ها به آن اشاره شده است. در اجازه میرداماد به سیداحمد عاملی، به قرائت و سماع محققانه و مدققانه او تأکید شده و میرداماد یادآوری کرده است که مسائل پیچیده برای او مطرح شده و او از عهده پاسخ‌گویی به آن‌ها برآمده است. (مجلسی، ۱۴۰۳، ج‌۱۰۶، ص‌۱۵۳)

البته اخذ اجازه­، همیشه منوط به گذراندن مراحل تحصیل و حضور طلبه در کلاس درس استاد نبود. گاهی طلبه کتابی را نزد عالمیمی‌خواند و شایستگی خود را به نوعی به اثبات می­رساند، مانند مطابقت یک نسخه با نسخه دیگر و موفق به کسب اجازه می­شد. اجازه­نامه­ها به آسانی صادر نمی‌گردید و مدرسان در صدور آن سخت­گیری می­کردند و اگر مستجیز(درخواست‌کننده اجازه) را دارای شایستگی می­دیدند، به او اجازه­نامه می­دادند. گاهی مدرسان زیر بار صدور اجازه­نامه نمی­رفتند(مجلسی، ۱۴۰۳، ج‌۱۰۶، ص‌۱۵۳) و حتی بعضی برای صدور اجازه­نامه، به رغم شایستگی مستجیز، به استخاره روی می­آوردند. چنین سخت­گیری­هایی در ریاض‌العلما گزارش شده است. (افندی، ۱۴۰۱، ج‌۵، ص‌۲۹۵)
دلیل سخت­گیری این بود که اجازه‌نامه، می­توانست پشتوانه علمییا به تعبیر امروزی دانش‌نامه و مدرک تحصیلی طلبه شمرده شود و به واسطه آن مورد اعتماد دیگران
قرار گیرد.پس اگر طلبه­ای شایستگی لازم را نمی‌داشت، علاوه بر این که دانش مدرس
را به درستی منتقل نمی‌کرد و به انحراف می­کشاند، اعتبار علمی استاد را نیز خدشه­دار می‌کرد.

معمولاً اجازه­نامه­ها در آخرین صفحه و یا در پشت کتابینوشته می‌شد که طلبه نزد مدرس آموخته بود و گاهی بیش از چند سطر نبود. (حرعاملی،بی­تا، ج۱، ص‌۶۹) گاهی نیز جداگانه و به صورت مستقل نوشته می­شد که مختصر یا مطول بود. در اجازات مختصر، مجیز به صورت خلاصه،یکی از طرق روایت حدیث یا کتابی را ذکر می‌کرد که به مستجیز اجازه می­داد؛اما در اجازات مطول،معمولاً ابتدا مجیز به درخواست مستجیز برای دریافت اجازه اشاره می­کرد و شاگرد خود را می‌ستود که در بیش‌تر موارد با عباراتی پرطمطراق همراه بود که در آن ضمن اشاره به استعداد و توانایی­های وی، کتاب­هایی را که نزد استاد، تعلیم دیده بود، از تألیفات خود یا دیگران ذکر می­کرد و طرق مشایخ خود و حتی شرح حال بعضی از آنان و آثارشان را به لحاظ وجود یک سنت علمی بین استاد و شاگرد نام می­برد. افندی در شرح حال حرعاملی، اجازات مختصر و مطول او را ذکر کرده است. (افندی، ۱۴۰۱، ج۵، ص‌۶۶)

مواد علمیمورد اجازه
یکی از مهم­ترین ابعاد اهمیت اجازه­نامه، شناخت مواد درسی متداول یک دوره است. بدیهی است تکرار متون در اجازه­نامه‌ها،نشان‌دهنده رواج آن به عنوان متن درسیدر یک دوره یا مقطع خاص است. علاوه بر این، می‌توان از طریق اجازه‌نامه­ها،آگاهی­های ارزشمندیدرباره جریان­های فکری حاکم بر مراکز آموزشیمی­توان به دست آورد. اجازه‌نامه­در عصر صفوی، در همه علوم اعم از منقول و غیرمنقول مرسوم بود، هر چند تحت تأثیر جریان­های فکری روند یکسانی را طی نکرد.

عصر صفویهاز نظر رواج جریان فکری و علمی، به دو دوره تقسیم می­شود:

۱٫ نیمه اول عصر صفویه، دورهغلبهاندیشه اصولیان و حکما در مراکز آموزشی؛

۲٫ نیمه دوم عصر صفویه، دوره احیا و رواج اندیشه اخباری.

در آغاز این عصر، هم‌چون دوره پیش از صفویه، گرایش اصلی علمی و فکری غالب در مراکز آموزشی ایران مکتب عقل­گرا بود و در بیش‌تر مدارس، به ویژه در شیراز و اصفهان، علوم حکمی به ویژه فلسفه آموزش داده می‌شد. اغلب مدرسان ایرانی همانند غیاث‌الدین منصور دشتکی(د. ۹۴۸ق)، مدرس مدرسه منصوریه شیراز، توجه فراوانی به علوم عقلی داشتند و در حقیقت بیش‌تر حکیم بودند تا فقیه.[۳] علوم عقلیدر میانه­های عصر صفوی، با حضور دانشمندانی هم‌چون میرداماد و ملاصدرا در مکتب فلسفی اصفهان به اوج شکوفایی رسید.[۴]بر اثر این جریان، علاوه بر حدیث،اجازه معقولاتنیزرواج داشت؛برای نمونه، محقق کرکی در اجازه­ای که برای عبدالعلی استرآبادی در سال ۹۲۹ قمری صادر کرده، روایت معقولات و منقولات را به او اجازه داده است. (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۵، ص۴۰-۴۹)در اجازه­نامه­های این دوره، به فراوانی می­توان اجازه کتابی هم‌چون شفا و اشارات ابن‌سینا را مشاهده کرد؛ مانند اجازه میرداماد به شاگردانش. (همان، ۱۴۰۳، ج۱۰۶، ص‌۱۵۳) در موارد دیگر نیز می­توان اجازات مربوط به علوم عقلی هم‌چونخلاصه‌الحسابشیخ بهایی در ریاضی و کتاب تشریح‌الافلاک در نجومرا نام برد.(همان، ج‌۱۰۷، ص۱۰۹)

نیمه دوم عصر صفوی،مقارنبااحیاورونقمکتباَخباریاست و اوج شکوفایی آن دهه­های پایانی این دوره است. اندیشه و روش اخباریان، در مقابل فقیهان اصولی قرار گرفت که علاوه بر کتاب و سنت، اجماع و عقل را نیز از منابع و مراجع احکام به شمار می­آورند و تنها اخبار را پاسخ­گوی نیازهای هر زمانی نمی­دانند. (جناتی، ۱۳۷۲، ص۳۰۹)احیایایناندیشهرادرعصرصفوی،بهمحمدامیناسترآبادی(د. ۱۰۳۳ق) نسبتمی­دهند.[۵]او ابتدا روش اصولی داشت و از مجتهدان محسوب می‌شد، اما پس از اقامت در مکه و مدینه و تحت تأثیر فقیهان حجاز به ویژه محمدبن‌علی استرآبادی(د.۱۰۲۸ق)، نویسندهالرجال الکبیر، سرانجام گرایش اخباری­گری را برگزید و تصمیم گرفت این اندیشه را در برابر روش فقهی ـ اصولی مجتهدان احیا کند. (آزاد کشمیری، ۱۳۸۲، ص۲۵) استرآبادی برای اجرای دستورهای دینی بر اساس کتاب و سنت و به دور از دلایل و باورهای عقلانی و استنباط مجتهدان، بسیار کوشید علمای شیعه را به شیوه علمای سلف بازگرداند. او علمای اصولی را گمراه و بدعت­گزار نامید و برای نخستین بار شیعیان را به اخباری و مجتهد تقسیم کرد. (بحرانی، بی­تا، ص۱۱۷)

اخباریان تابع احادیث و روایات ائمه اطهار: هستند و در مسائل دینی به­ویژه احکام، به اخباراستناد می‌کنند و اجتهادی را که بر محور عقل استوار است، نادرست می‌دانند. (رعدی، ۱۳۸۶، ص۱۰۸) دراندیشهاخباری،علمحدیث،کانوناصلیعلومدینیاستوعلمایاخباری،اهمیت و اعتبارویژه­ایبرایاینعلمقائلند و به علوم عقلی، به­ویژه فلسفه، روی خوش نشان نمی­دهند و به ذمّ آن نیز می­پردازند؛[۶]براینمونه،محمدزمان تبریزی از مدرسان مدارس اصفهان، ضمن انتقاد از کسانی که به فلسفه می­پردازند، منظور از حکمت را در آیات و روایات، به علم الهی تعبیر می­کند، نه به معنای متعارف یعنی فلسفه. (تبریزی، ۱۳۷۳، ص‌۲۴۰-۲۴۱)

بر اثر جریان اخباری، اندک‌اندکاجازه­نامه­هابیش‌تر شامل احادیث وعلوم مربوط به آن‌ها گردید و از معقولات کاسته ­شد و دیگر اجازاتی مانند اجازه میرداماد به شاگردانش به ندرت مشاهده می­شود. با بررسی اجازه­نامه­ها، تفاوت معناداری میان نیمه اول و نیمه دوم این دوره وجود دارد. (بخشی استاد، ۱۳۹۰، ص۱۳۰-۱۳۳)کانون اصلی علم حدیث در این دوره، کتب اربعه حدیثی است و سلسله اسناد اجازه­نامه­های احادیث به کتب اربعه حدیثی ختم می­شوند.چنین اجازه­نامه­هایی در این دوره بسیار است. (تبریزی، ۱۳۷۴، ص۲۷۴) شیخ بهایی در اجازه­نامه­هایی که برای شاگردانش صادر نموده، به اهمیت این کتب در عصر صفویه تأکید کرده است. (مجلسی، ج۱۰۶، ص۱۴۶ و ۱۵۰) در همه اجازه‌نامه­هایی که محمدتقی و محمد‌باقر مجلسی برای شاگردانشان صادر کرده­اند و در جلد آخر بحار الانوار موجود است؛ کتب اربعه حدیثی جزو مواد اصلی اجازهبه شمار می‌آیند.

بی­تردیدرواجچنیناندیشه­هایی،دررونقیافتنعلمحدیثدرنیمهدومعصرصفویهو رکود علوم عقلی به­ویژه فلسفه بسیارتأثیر گذاشت؛ به گونه­ای که تدریس کتب اربعه حدیث از شروط وقف­نامه بعضی از مدارس، مانند مدرسه سلطانی اصفهان بود.[۷](بخشی استاد و احمدی، ۱۳۹۲، ص۱۹)غیر از کتب اربعه حدیثی، آثار محقق حلی، علامه حلی، شهید اول و محقق کرکی، از مهم­ترین موارد اجازه در عصر صفوی است.

کارکرد اجازه­نامه­ها
اجازه­نامه­یکی از طرق تحمل و نقل حدیث،باسابقه­ترین اجازه­ای است که وجود داشته و هدف از آن تأمین وثاقت نقل روایات است. اجازه در دوره صفوی، هم‌چون گذشته چنین کارکردی داشتو اجازه حدیثی از رایج­ترین اجازات محسوب می­شد. (تبریزی، ۱۳۷۳، ص۲۷۸)علاوه بر این، اجازه روایت کتاب اعم از حدیث و غیرحدیث نیز متداول شد، به‌گونه­ای که نویسنده به شاگردش اجازه می­داد، از کتابش روایت کند و آن شاگرد نیز می‌توانست اجازه روایت آن را به شاگرد خود اعطانماید. چنین اجازه­نامه­هایی در عصر صفوی بسیار رایجبود. با توجه به رسمیت یافتن مذهب تشیع، مدار احادیث مورد اجازه، احادیث شیعی است که سلسله اسناد آن‌ها به کتب اربعه حدیث ختم می­شود. اجازه روایت حدیث به فراوانی در عصر صفوییافت می­شود. (برای نمونه، فیض کاشانی، برگ. ۱۸ ب)محمد‌باقر مجلسیابتکاری جالب برای ترویج کتب اربعه به کار برد. او هر کسی را
که موفق به استنساخ یکی از کتب چهارگانه حدیثی می­شد، به اجازه­ای روایتیمفتخر می‌کرد، مانند اجازه­ای که به محمدتقی اردبیلینویسنده تهذیب‌الاحکام در مدرسهصفویه اصفهان اعطا کرد. (فهرست نسخه­های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۳۸۵، ج۱۱، ص۲۷۴) این نوع اجازه، در آن دوره از اعتبار و ارزش بالایی برخوردار بود؛ زیرا به سبب آن اجازه روایی، سلسله اسناد صاحب اجازه به معصوم متصل می­گردید. (رجایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۲۰) عبدالحی رضوی، از علمای اواخر عصر صفوی، به اجازه­نامه­های روایتی مجلسی انتقاد کرده و معتقد است، بعضی از آنان شایسته دریافت اجازه نبوده­اند.(رضوی، برگ. ۵۵ ب)

طلاب در نظام مدرسه­ای عصر صفوی، مدرک یا گواهی­نامه­ایدریافت نمی‌کردند
که نشان­دهنده مرحله­ای از تعلیمات یا پایان آن باشد؛ از این رو، مفاهیم و اصطلاحات، امتحان و مدرک تحصیلی، هم‌چون گذشته نامأنوس و ناآشناست. آنچه تا حدی می­توان
از آن به عنوان مدرکی برای تحصیلات طلاب و پشتوانه علمی آنان سخن گفت،
اجازه­نامهاست که نشانی بر شایستگی­های علمی طلاب به شمار می­رفت و بدان معنا
بود که تحصیلات آن طلبه در رشته تحصیلی یا ماده درسی نزد استاد به پایان رسیده است. اجازه در عصر صفوی، با توجه به رسمیت یافتن مذهب تشیع و قدرت یافتن نهاد دین
و نفوذ علما در دستگاه حکومت، به ویژه در ثلث پایانیآن که بیش‌تر با دوره سلطان‌سلیمان (حک:۱۰۷۷-۱۱۰۵ق) و سلطان‌حسین صفوی(حک: ۱۱۰۵-۱۱۳۵ق)مقارن است، با عالمانی هم‌چون محمدباقرمجلسی(د.۱۱۱۱ق)، شیخ الاسلام اصفهان،کارکردهای چشم‌گیرتری در مقایسه با گذشته داشتند که در ادامه، به مهم‌ترین آن‌ها پرداخته می­شود.

۱٫ اجازه اجتهاد
دست‌یابی به مرتبه اجتهاد در نظام آموزشی عصر صفوی،یکی از مهم­ترین اهداف آموزش بود و هر طلبه­ای برای رسیدن به آن تلاش می­کرد. طلابی که به مرتبه اجتهاد دست می‌یافتند، از استاد خود اجازه­نامه­ای دریافت می­کردند که در آن شایستگی و تواناییایشان برای اجتهاد تصریح می­شد. از این رو،یکی از کارکردهای مهم اجازه،معرفی مجتهد توانا و موثق، به جامعه بود واز این منظر بسیار مهم و معتبر محسوب می­شد. علی‌نقی کمره­ای(د. ۱۰۶۱ق) در رسالهلزوم وجود مجتهد در عصر غیبت،[۸]به اثبات وجود مجتهد در دوران غیبت پرداختهو شمار زیادى روایت در این زمینه آورده است. وى پس از بحثى طولانى در این باره، به اجازات‏ برخى از علما از جمله نواده شهید ثانى، شیخ بهایى و میرداماد در حق خود استناد کرده تا ثابت کند خود از جمله مجتهدان عصر است. این گزارش، گویای اهمیت اجازه­نامه­های اجتهاد در عصر صفوی است. (جعفریان،۱۳۷۹ ج۳، ص۱۱۶۹)

مستجیزبرای دریافت اجازه اجتهاد، علاوه بر پرهیزگاری، باید شایستگی علمی خود را به اثبات می­رساند. از جمله مهم­ترین ویژگی­های مستجیز برای دریافت اجازه اجتهاد، توانایی در مباحثه بود؛ به این صورت که استاد در آخرین جلسه که به منظور سنجش میزان توانایی­هایمستجیز برگزار می‌شد، با طلبه در زمینه­های مختلف بحث می­کرد و در صورت موفقیت طلبه، به او« اجازه اجتهاد» اعطا می­شد، (خوانساری، ۱۳۹۲، ج۵، ص۳۷۰) این‌گونه اجازات را در حال حاضر تا حدودی می­توان به پایان­نامه­های تحصیلی شبیه دانست. اخذ اجازه اجتهاد معمولاً مدت­ها به طول می­انجامید و علما در صدور آن سخت‌گیر بودند؛ (برای نمونه، عبدی‌بیگ شیرازی، ۱۳۶۹، ص۶۶-۶۷) زیرا اگر طلبه شایستگی لازم را نداشت، ممکن بود با فتوای نادرست خود، دیگران را گمراه سازد. ملاعبدالله شوشتری مدت سی سال نزد ملااحمد اردبیلی شاگردی نمود تا توانست اجازه تلقین مسائل اجتهادی را دریافت کند. (خوانساری، ۱۳۹۲،ج۴، ص۲۴۳)

در اجازه­ای که میرداماد به سیداحمد عاملی اعطا کرد، تأکید نمود که وی مدت زمان طولانی، مصاحب و ملازم وی بوده و نزد وی محققانه و مدققانه به تحصیل پرداخته، به‌طوری که مسائل پیچیده را برای وی مطرح کرده و او از عهده پاسخ­گویی به آن‌ها برآمده و نکته­ای نمانده، مگر این که درباره آن بحث و گفت‌وگو شده است.(مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۶، ص۱۵۳) خوانسارینیز در روضات‌الجنات،در موارد متعدد، به اجازه­نامه­های اجتهاد در عصر صفوی اشاره می­کند. (خوانساری، ۱۳۹۲، ج۷، ص۱۱۳) فاضل هندی در اجازه­نامه­ای به احمد مختاری سبزواری (د.۱۱۳۷ق)، رسیدن او را به مرتبه اجتهاد تصریح کرده است. (آقابزرگ، ۱۳۷۲، ص۴۵) فاضل هندی در اجازه­ای به شاگرد دیگرش سیدناصرالدین سبزواری، تأکید می­کند که او را شایسته افتاء دیده و وی در علومی که افتاء لازمه آن است، مهارت دارد؛ بنابراین توانایی اجتهاد و راهنمایی مردم را داراست. (فاضل هندی، ۱۴۱۶، ص۲۱) نمونه دیگر اجازه شیخ‌محمدفقیه کرمانی از شاگردان شیخ بهایی است که در آن اجازه روایت احادیث و إفتاء فتاوا را از شیخ بهایی به دست آورد. (مشیزی، ۱۳۶۹، ص‌۲۰۶)

شایان توجه است که برای رسیدن به اجتهاد،علاوه بر دریافت اجازه اجتهاد،طلبه باید از نظر علمی به درجه­ای می‌رسید که دانش او برای اجتهاد، به تأیید علما و فقهای زمانمی‌رسید؛برای نمونه، درباره شیخ بهایی(د.۱۰۳۱ق) آمده است:

او در اندک زمانی در علوم عقلی و نقلی بسیار ترقی نمود و به پایه والایی از اجتهاد رسید و دانشمندان زمان به اجتهاد او اذعان داشتند و وی را مجتهد می­شمردند. (واله اصفهانی، ۱۳۷۲، ص۴۳۳)

محمدشفیع عاملی نیز درباره میرداماد می­نویسد:

در بیش‌تر علوم، به درجه علیا دست یافت و رتبه عالی اجتهاد به هم رسانید و فقهای عصر، فتاوی شرعی او را معتبر می­دانستند. (حسینی عاملی، ۱۳۸۳، ص۷۶)

۲٫ اجازه تدریس
یکی از کارکردهای اجازه در این دوره، گواهی صلاحیت تدریس است. طلاب وقتی می‌توانستند به مرتبه تدریس دست یابند که مدرسان و استادان،مرتبه فضل و شایستگی علمی آنان را تأیید می‌کردند. اجازه­نامه­ها یکی از بهترین راه­های تصدیق شایستگی طلاب برای احراز امر تدریس به شمار می­آمد.شهید ثانی تربیت و معرفی مدرسان شایسته به جامعه را از وظایف مدرس در برابر طلبه می­داند. (شهید ثانی، ۱۴۰۹، ص۲۰۲-۲۰۳) به نظر او برای رسیدن به این هدف، از وظایف مدرس است که طلبه شایسته را در محافل و مجالس علمی بستاید و از ویقدردانی و تجلیل کند و با شرح و بسط کافی، جامعه را از مقام علمی­­ و میزان معلومات و مایه­های دانش و هم‌چنین از پارسایی او آگاه سازد و به تحصیل نزد وی تشویق کند، وگرنه ممکن است، عده­ای از شایستگی چنین کسی بی­اطلاع بمانند و از این رو، به مهارت و کارایی علمی او اعتماد نکنند و استعداد او هدر رود. (همان­) شهید ثانی این امر را عاملی مهم برای سامان‌یافتن علم و دانش و زمینه­ای مهم و مؤثر برای بهبود جامعه، مدرسان و طلاب بیان می­کند. (همان)

طلبه­­ای می­توانست عهده‌دار تعلیم دیگران شود که از پشتوانه تأیید مدرسی خوشنام برخوردار باشد تا شخصیت علمیـ اخلاقی و کاردانی او در کسوت تدریس به وسیله او تأیید شود. اجازه­نامه­به عنوان ابزاریمناسب می­توانست این نقش را به خوبی انجام دهد. در اجازه­نامه­های این دوره، نمونه‌هاییوجود دارد که در آن به شایستگی و لیاقت طلبه مورد اجازه برای تدریس، اشاره شده است. برای نمونه، شیخ‌ابراهیم قطیفی، به سیدشریف شوشتری،اجازه تدریس داد که عبارت عربی آن چنین است: «اَجزتُ له التدریس فی ذلک». (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۵، ص۱۱۹)محمد فاضل، مدرس مدرسه «دو در» مشهد، از محمدتقی مجلسیاجازه تدریس داشت. (امین، ۱۴۰۶، ج۱۰، ص۳۵) جمال‌الدین خوانساری(د.۱۱۲۲ق)، از معروف­ترین مدرسان اواخر عصر صفوی، به شاگردش خلیل‌بن‌اشرف اصفهانیاجازه تدریس داد و گفت:«تو به کمال فضل رسیده­ای و شایسته توست که تدریس کنی». ( قزوینی، ۱۴۰۷، ص۱۴۳)

معمولاً در اجازه­نامه­های تدریس، به صورت تخصصی، متونیذکر می‌شد که دریافت‌کننده اجازه، توانایی تدریس آن را داشت. برای نمونه، محمدحسین تبریزی در سال ۱۰۵۷ قمری، تقریرات استادش محمدعلی خاتون‌آبادی را تدوین کرد و استاد پس از بررسیبه او اجازه داد آن را تدریس کند.(آقا بزرگ، بی­تا، ص۸۳) محمدزمان تبریزی، کتاب شرایع الاسلام را نزد نعمت الله جزایریخواند و او نیز پس از این که تبریزی را شایسته تدریس دید، به او اجازه داد این کتاب را برای هر کس که می­خواهد تدریس کند. (آقا بزرگ، ۱۳۷۲، ص۸۳)جزایرینیزدر صفحه آخر کتاب الإرشاد الأذهان الی الاحکام ایمان در سال ۱۰۸۶ قمری، به یکی از شاگردانش به نام محمدبن‌علی‌بن‌محمود جزایری، تدریس این کتاب را اجازه داد. (فهرست نسخه­های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۳۸۵، ج۴ ص۴۷) در اجازه­­ای دیگر که نسخه خطی آن موجود است، محمدمسیح کاشانی، از علمای اواخر عصر صفویه، به میرعالم کرمانی[۹]اجازه اشتغال به تدریس و تعلیم شعایر اسلامی را در هر جایی که بخواهد، داده است. (اجازه میرعالم کرمانی، برگ. ۱۶ الف) نسخه­ای از کتاب تهذیب الاحکامدر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است که در آن به اجازه‌گیرنده، اجازه تدریس آن داده شده است. (فهرست نسخه­های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵، ج۳۵، ص ۴۷۴)

بعضی از نویسندگان، صدور اجازه­نامه برای طلبه را به این معنا می­دانند که وی پس از اخذ اجازه می­تواند به طور رسمی به تدریس بپردازد. (گلشنی، ۱۳۴۹، ص‌۵۴) این گفته درست به نظر نمی­رسد؛ زیرا اخذ اجازه همیشه به این معنا نبود که دارنده اجازه می‌توانست تدریس کند، آن هم به­طور رسمی، بلکه می­توانست مدرک معتبری در اثبات شایستگی علمی شخص دارای اجازه و نشانی بر توانایی او در تدریس موضوع مورد اجازه باشد. در حقیقت اجازه­نامه، مدرکی لازم برای تدریس بود اما کافی نبود و شرایط دیگری نیز باید حاصل می­شد تا طلبه بتواند به تدریس بپردازد.

در مدارس عصر صفوی و وقف‌نامه­های موجود، موردییافت نشد که تدریس در آن منوط به داشتن اجازه­نامه باشد، اما در مدارس حکومت رقیب صفویه (عثمانی) متداول بود. در مدارس عثمانی، هر فقیه و عالمی که می­خواست در مدرسه­ای تدریس کند، باید از باب عالی در استانبول مجوز می­گرفت و برای این کار، به معرفی­نامه­ای از قاضی محلی منصوب عثمانینیاز داشت که به «عَرض»یا «سجل‌العداله» مشهور بود، (آقاجری و دیگران، ۱۳۸۹، ص۷-۸)او هم‌چنین باید رساله­ای کوتاه در علوم عقلی و دینی می‌نگاشت تا نشان‌دهنده توان علمی او باشد و پس از آن اجازه تدریس صادر می­شد. شهید ثانیاین روند را برایسمت تدریس در مدارس عثمانی طی کرد. (همان)از بررسیوضعیت مدرسان عصر صفوی،چنین برمی­آید کههمه آنان معمولاً دارای اجازه­نامه از مدرسان و علمای بزرگ دوره خود بوده­اند و تلویحاً جزو شروط تدریس بوده است.

البته گاهیدر مدارس زیر نظر حکومت صفوی، با نظر صاحبان نفوذ و قدرت همانند شاه، افرادی بدون صلاحیت لازم را برای تدریس انتخاب می‌کردند. گزارش افندیدرباره علی‌رضا شیرازی مشهور به «تجلی» (د.۱۰۸۵ق)،از شاعران برجسته زمان خویش، شاهدی بر این مدعاست. او می­گوید،تجلی به سبب تقربی که به شاه‌عباس دوم(حک: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) داشت، مدرس مدرسه«جده کوچک»[۱۰] اصفهان گردید، اما پس از مدتیاستعفا کرد و به حج رفت.(افندی، ۱۴۰۱، ج۴، ص‌۹۵) به نظر می­رسد، او به دلیل ضعف در تدریس، از سمت خود کناره‌گیری کرده باشد. شیخ بهایی نیز از بعضیمدرسان نالایق برای نشستن بر کرسی تدریس انتقاد کرده و آن را سبب پایین آمدن مقام علم دانسته است. (بخشی استاد، ۱۳۹۲، ص۷۹)اجازه تدریس، تا حدی می­توانست مدرسان شایسته را به جامعه علمی بشناساند و از تصدی آن به افراد نالایق جلوگیری کند.

۳٫اجازه تصدی امور شرعی
اجازه تصدی امور شرعی، در اصل به تأیید قوه اجتهاد یک عالممتکی است. این اجازه در عصر صفوی، با توجه به رسمیت یافتن مذهب شیعه و نفوذ علما و آزادی عمل شیعیان در عرصه­های مختلف سیاسیـ اجتماعی، بیش از گذشته متداول گشت، به­گونه­ای که پیش از آن سابقه نداشت. باورهای دینی حکومت وتشکیلات دینی وابسته به آن، با باورهای دینی پیش از صفویه تفاوت­هایی داشت؛ از این رو، حکومت به عالمانی پای‌بند به مذهب رسمی نیازمند بود تامتصدیامور شرعی همانند قضاوت، امامت جماعت، اوقاف و اخذ وجوهات شرعی و هزینه کردن آن در موارد تعیین‌شده، باشند.[۱۱]کمبود فقیهان و عالمان شیعه برای رسیدگی به امور شرعیمردم و تعلیم آنان بر اساس مذهب رسمی، در ابتدا، از مشکلات حکومت نوپای صفوی بود. آنان برای رفع این مشکل، از عالمان شیعی مناطقی هم‌چون جبل‌عامل، دعوت کردند تا به ایران مهاجرت کنند. این امر نقش مهمی در گسترش مذهب تشیع در ایران داشت. (بخشی استاد، ۱۳۹۲، ص۲۵-۲۹)شاه‌تهماسب(حک: ۹۳۰-۹۸۴ق)طی فرمانی به محقق کرکی[۱۲](د.۹۴۰ق)، مهم­ترین و تأثیرگذارترین فقیه مهاجر به ایران، به او در امور شرعی و عزل و نصب مربوط به آن در شهرهای مختلف اختیارات تام واگذار کرد. (خاتون‌آبادی، ۱۳۵۲، ص۴۶۱)در دوره شاهان دیگر نیز هم‌چنان امور شرعی با تنگناهای خاص حکومت، در اختیار عالمان دین بود، هر چند شدتو ضعف داشت.

مسئولیت­های شرعی­ بر اساس قواعد کلی موجود در فقه شیعه باید از قدرت اجتهاد سرچشمه گیرد؛ از این رو، تأیید صلاحیت تصدی امور شرعیتوسط مجتهدی برجسته، سبب مشروعیت آنان نزد مردم می­شد و ابزار مناسبی بود تا مردم به آنان اعتماد کنند. در منابع عصر صفوی، بسیارهستند، طلابی که پس از تحصیل در مراکز علمی مانند اصفهان و کسب اجازه و البته جلب توجه استادان و صاحبان نفوذ، به دیار خویش بازمی­گشتند و امور شرعی را برعهده می­گرفتند. ملامحسن‌بن‌سالم گیلانی(د. ۱۱۰۶ق)، نمونه­ای از این طلاب است. او پس از تحصیل در مدارس اصفهان و بهره بردن از عالمانی هم‌چون: محقق سبزواری، محقق خوانساری و محمدتقی مجلسی و کسب اجازه از آنان، به زادگاهش گیلان بازگشت و شیخ‌الاسلامی آن جا را بر عهده گرفت. (فاضل خوانساری، ۱۳۷۸، ص‌۲۹۰-۲۹۱) گزارش‌های فراوان دیگری از این اجازات، در منابع عصر صفویدر دست است.(نصرآبادی، ۱۳۶۱، ص۲۵۱؛ جزایری تستری، ۱۴۰۹، ص۱۵۷-۱۵۸)

در این دوره، با فراهم آمدن موقعیت مساعد سیاسیـ اجتماعی، برگزاری نماز جمعه اهمیت یافت. علمای شیعه، کتاب­های متعددیدرباره لزوم برپاییآن نوشتند و به برگزاری آن اهتمام ورزیدند. محقق کرکی، نخستین فقیهی بود که به صورت جدی به این امر توجه کرد، (جعفریان، ۱۳۷۹، ج۱، ص۲۶۳)بدین سببیکی از مواردی که در اجازه­نامه این دوره یافت می­شود،اجازه برگزاری نماز جمعه است،(خوانساری، ۱۳۹۲ق، ج۴، ص۲۴۳)[۱۳]نویسندهحدیقه‌الشیعهکه نگاهی انتقادی به حکومت و اوضاع دینی عصر صفوی دارد، به اجازه­نامه­های بعضی از علما، مانند محمدباقر مجلسی، برای اقامه نماز جمعه و جماعت، انتقاد کرده و معتقد است، بعضی از کسانی که این اجازه­نامه­ها را دریافت کرده­اند، شایستگیلازم را نداشته­اند؛ زیرا مردمبه سبب جایگاهی که آنان دارند، پرسش­های شرعی و حلال و حرام خود را از آنان می­پرسند، در حالی که آنان فاقد دانش کافی در این زمینه هستند و سبب می‌شود سمت امامت جمعه و جماعات در وضعیت نامناسبی قرار گیرد. (رضوی، [نسخه خطی]،برگ ۵۵ الف)

نتیجه­
اجازه­نامه در عصر صفوی، از اصول آموزش به شمار می­رفت. استاد رکن اصلی صدور اجازه بود و مدرسه و هیچ مؤسسهدیگری و هم‌چنین بزرگان ساختار نهاد دینی همانند صدر و شیخ الاسلام، در صدور آن نقشی نداشتند. مواد علمی اجازات، علوم منقول و معقول را دربرمی­گرفت، اما روند یکسانی را طی نکرد. با احیای مسلک اخباری در نیمهدوم عصر صفویو چیرگی آن در دهه­هایپایانی، محتوای اجازه­نامه­ها نیز تحت تأثیر این جریان قرار گرفت و بیش‌تر شامل احادیث گردید و از معقولات هم‌چون شفا و اشارات نسبت به گذشته کاسته شد؛ زیرا حدیث،اساساندیشه اخباری­بود و با علوم عقلی به ویژه فلسفه مخالفت می‌کرد. کتب اربعه حدیث در اجازه­‌نامه­های این دوره، جایگاه ممتازی دارد و اجازه آن‌ها به فراوانی مشاهده می­شود.

بر پایه بررسی­های صورت‌گرفته، اجازه‌نامه علاوه بر این که یکی از طرق نقل و تحمل حدیث بود، کارکردهای دیگری نیز داشت که با توجه به دعاوی مذهبی حکومت صفوی و رسمیت یافتن تشیع، برجسته­تر از گذشته است. اجازه اجتهاد و تدریس، از مهم­ترین اجازات این دوره بود و استاد از این ره‌گذر، می­توانست مجتهد و مدرس شایسته را به جامعه معرفی کند. با توجه به ماهیت دینی حکومت صفویه و نیاز تشکیلات دینی به عالمان دین برای تصدی امور شرعی هم‌چون تصدی امامت جمعه و جماعت، این نوع اجازه نیز رواج یافت، در حالی که پیش از صفویه سابقه نداشت.

[۱]. برای اطلاعات بیش‌تر درباره اقسام اجازه‌نامه‌ها نک: غنیمه، ۱۳۷۷، ص۲۸۲-۲۸۵٫

[۲]. عبدالحسین خاتون‌آبادی(د. ۱۱۰۵ق.) در کتاب وقایع السنین و الاعوام که از منابع تاریخی مهم عصر صفوی است، بسیاری از وقایع را گذرا نقل کرده، امّا در ذیل حوادث سال ۱۰۸۱ قمری که فقط شامل نه سطر است؛ از دریافت اجازه­نامه خود از ملامحمدباقر سبزواری(د۱۰۹۰ق.) سخن می‌گوید و بسیار به آن ­می­بالد. (خاتون‌آبادی، ۱۳۵۲، ص ۵۳۱) او در جاهای دیگر کتابش، از سایر اجازه‌نامه‌هایی نیز سخن گفته که موفق به اخذ آن شده است. (همان، ص ۵۳۳)

[۳]. با مطالعه شرح احوال عالمان عصر صفوی، همانند آن­­چه در عالم‌آرای عباسی آمده است، می­توان چیرگی گرایش­های حکمی را بر مراکز آموزشی ایران در نیمه اول عصر صفوی به روشنی دریافت. (نک: اسکندر بیگ ترکمان، ۱۳۸۲، ج ۱، ص ۱۴۳-۱۵۶)

[۴]. اوج رونق و بالندگی فلسفه در عصر صفوی، دوره شاه‌عباس اول (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸ق) و در مکتب فلسفی اصفهان و مقارن با شکوفایی سیاسی ـ اقتصادی حکومت صفوی است. با تعیین اصفهان به عنوان پایتخت از سوی شاه‌عباس اول، این شهر با حمایت­های او، به کانون هنر و علم بدل شد و دانشمندان و فیلسوفان بزرگی همانند میرداماد و ملاصدرا، پا به عرصه حیات گذاردند و شاگردان بسیاری در این مکتب تربیت شدند. (مطهری، ۱۳۶۸، ص۵۸۳)

[۵]. محمدامین استرآبادی سال­ها در مکه و مدینه مجاور بود. او در پی احیای طریقه اخباری­گری، در برابر روش فقهی اصولی مجتهدان بود و در این راه موفق به ارائه دیدگاه­هایعقیدتی و فکری خود در آثارش شد و تأثیر زیادی در حوزه تفکر دینی در ایران و اسلام داشت. دو اثر معروف او فوائدالمدنیه، به زبان عربی و دانش‌نامه شاهی، به زبان فارسی است. (برای اطلاعات بیش‌تر نک: رعدی، ۱۳۸۶، ص۱۰۷-۱۳۲)

[۶]. سماهیجینیزازدانشمندانبرجستهاخباریاواخرعصرصفویهوازکسانیبه شمار می‌آید کهبهبیاناختلافاتبیناصولیانواخباریانپرداختهاست.اودرکتابمنیهالممارسین،دیدگاهاصولیانرامبنیبراینکهبرایاجتهاد،دانستنمنطقوکلامضروریاست،ردمی­کندوآگاهیازعلمحدیثرابرایمجتهدومفتیکافیمی­داند. (سماهیجی، نسخه خطی: برگ ۱۸۹ب)

[۷]. برای نمونه، در وقف­نامه مدارس «مریم بیگم» و «سلطانی» در اصفهان و «شیخ علیخان زنگنه» در همدان، صریحاً به عنوان یک دستورالعمل، پرداختن به فلسفه ممنوع شد. واقفان این مدارس شرط کردند، مدرس و متولی مدرسه، هر طلبه­ای را که به این علوم بپردازد، از مدرسه اخراج کنند. در وقف­نامه «مدرسه شیخ علیخان زنگنه» که یکی از صاحب‌منصبان عالی‌رتبه حکومت صفوی در سال ۱۱۰۰ قمری بنا کرد، پرداختن به حکمت و فلسفه قد غن شد مگر با هدف نقض و ابطال آن و از اداره‌کنندگان مدرسه خواسته شد، هرگاه طلاب این دستورالعمل را رعایت نکردند، مقرری آنان را قطع و از مدرسه اخراج کنند. (بخشی استاد، ۱۳۹۲، ص۲۱۱)

[۸]. نسخه‏اى از این رساله در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره ۲۸۱۳ موجود است.

[۹]. میرعالم ­کرمانی­، از شاگردان شیخ‌جعفرکمره­ای (د ۱۱۱۵ق) شیخ­الاسلام و قاضی ­اصفهان­ بود. (فاضل خوانساری، ۱۳۷۸، ص۳۰)

[۱۰]. این مدرسه در بازار بزرگ اصفهان، معروف به قهوه‌کاشی­ها واقع شده است. براساس لوحی مرمری که بر دیواره یکی از غرفه­ های شمالی مدرسه نصب گردیده، این مدرسه به دستور دلارام خانم، همسر شاه‌عباس اول و جده بزرگ شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۵۶ قمری تأسیس شد. (بخشی استاد، ۱۳۹۲، ص ۳۸)

[۱۱]. در ابتدای تأسیس حکومت صفوی، کمبود فقیهان و عالمان شیعه برای رسیدگی به امور مردم و تعلیم آنان بر اساس مذهب رسمی، از مشکلات حکومت نوپای صفوی بود. آنان برای رفع این مشکل، از عالمان شیعی سایر مناطق هم‌چون جبل‌عامل دعوت کردند تا به ایران مهاجرت کنند. این امر، نقش مهمی در گسترش مذهب تشیع در ایران عصر صفوی داشت. (بخشی استاد، ۱۳۹۲، ص۲۵-۲۹)

[۱۲]. علی‌بن‌عبدالعالی کرکی مشهور به محقق ثانی و محقق کرکی، از پیش‌گامان مهاجرت علمای جبل‌عامل به ایران است. او نقش بسیار مهمی در مشروعیت بخشیدن به حکومت صفوی و ترویج مبانی فقه شیعه ایفا کرد، به گونه­ای که بعضی از مخالفانش در همان عصر صفوی، به او لقب«مخترع مذهب شیعه» دادند، (حسینی خاتون‌آبادی، [نسخه خطی]، برگ ۱۱۲ الف)

[۱۳]. شایان ذکر است که وجوب یا حرمت برگزاری نماز جمعه درعصر صفوی، مورد منازعه و بحث علما بود و از موضوعات مهم عصر صفوی به شمار می­رود. (جعفریان، ۱۳۷۹، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۶)

مراجع
آزادکشمیری،محمدعلی،نجوم السماءفی تراجم العلماء،تصحیح میرهاشم محدّث،تهران:شرکت چاپ ونشربین الملل،۱۳۸۲ش.
طهرانی، آقابزرگ،الکواکب المنتشرهفی القرن الثانی بعد العشره،تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
آقاجری، سیدهاشم و دیگران، «تحول های دینی در عصر صفویه و نقش عالمان عاملی: مطالعه موردی محقق کرکی و شهید ثانی»، فصل‌نامهجستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
اجازه نامه میرعالم کرمانی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجموعه شماره ۳۴۲۶٫
اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر،۱۳۸۲ش.
افندی، میرزاعبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سیداحمد الحسینی؛ قم: مطبعه الخیام،۱۴۰۱ق.
امین، سیدمحسن،اعیان‌الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
بحرانی، یوسف‌بن‌احمد،لؤلؤهالبحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، تصحیح سیدصادق بحرالعلوم، بیروت: دارالاضواء، بی­تا.
۹٫بخشی استاد، موسی الرضا،تأثیرات علمی و اجتماعی مدارس در عصر صفوی، پایان‌نامه دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی، ۱۳۹۰٫

ـــــــــــــــــــــ، نزهت احمدی، «تأثیر علمی مدارس در عصر صفویه»، پژوهش­نامه­ تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، پاییز ۱۳۹۲٫
تبریزی، محمدزمان، فرائد الفوائد در احوال مساجد و مدارس، به کوشش رسول جعفریان، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۳ش.
جزایری تستری، عبدالله‌بن‌نورالدین، الاجازهالکبیرﺓ،قم: مکتبه مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹٫
جناتی،محمدابراهیم،ادواراجتهادازدیدگاهمذاهباسلامی،تهران:سازمانانتشاراتکیهان، ۱۳۷۲ش.
حرعاملی، محمدبن‌حسن، امل الآمل، تحقیق سیداحمد الحسینی، بغداد: مکتبه الاندلس، بی­تا.
ـــــــــــــــــــــ، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ش.
حسینی عاملی، محمدشفیع، محافل‌المؤمنین، تصحیح ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۳٫
خاتون‌آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام، تصحیح محمدباقربهبودی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم: مکتبه اسماعیلیان، ۱۳۹۲ق.
رجایی، مهدی، «خدمات علمی و اجتماعی علامه مجلسی»، مجموعه مقالات یادنامه مجلسی،تهران: وزارتفرهنگوارشاداسلامی، سازمانچاپوانتشارات،۱۳۷۹.
رضوی کاشانی، عبدالحی‌بن‌عبدالرزاق،حدیقهالشیعه،نسخه خطی، کتابخانهمجلسشورایاسلامی،شماره ۱۹۰۸۳٫
رعدی، علی،« اخباریان و نقش آنان در تاریخ شیعه»، فصل‌نامهاندیشه نوین دینی، سال سوم، شماره هشتم، ۱۳۸۶٫
سماهیجی، عبدالله‌بن‌صالح،منیه‌الممارسین، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ۲۷/۱۹۱۶٫
شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الرعایه فی علم الروایه، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۸ق.
ــــــــــــــــــــــــ،منیهالمرید فی ادب المفید و المستفید، تحقیق رضا مختاری، قم:مؤسسهالإعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش.
صفت­گل، منصور، ساخت نهاد و اندیشهدینیدرایرانعصرصفوی، چاپ اول، تهران: خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۸۱ ش.
ــــــــــــــ، الروضه النضره فی علماء الماءه الحادیه العشره،الطبعه الثانیه،قم:مؤسسه اسماعیلیان،بی­تا.
عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی،تکملهالاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی، ۱۳۶۹ش.
غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
فاضلخوانساری،محمدحسن،محققخوانساری: شرححالوآثارآقاحسین‌بن‌جمال‌الدینمحمدخوانساری،قم:مؤسسهعلمیـ فرهنگیفاضلخوانساریومجمعذخایراسلامی، ۱۳۷۸٫
فاضل هندی، بهاء‌الدین محمد‌بن‌حسن، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، قم:مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
فیض کاشانی، ملامحسن، فهرست‌العلوم، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مجموعه شماره ۳۸۱۸٫
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم اَمل الامل، تحقیق سیداحمدالحسینی، قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۷ق.
گلشنی، عبدالکریم، «تشکیلات آموزشی ایران در دوره صفویه»، فصل‌نامه خرد و کوشش، دوره دوم، شماره ۱و۲، شیراز، ۱۳۴۹ش.
مجلسی؛ محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لِدرر أخبارالائمهالاطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
مشیزی، میرمحمد سعید،تذکره صفویه کرمان، تصحیح محمد‌ابراهیم باستانی پاریزی،بی­جا، نشر علم، ۱۳۶۹ش.
مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۶۸٫
نصرآبادی، میرزا محمدطاهر،تذکرهنصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی، بی­جا، کتاب‌فروشی فروغی، ۱۳۶۱ش.
واله اصفهانی، محمدیوسف، خلدبرین،تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: انتشارات بنیادموقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲٫
۴۰٫ Turner, Colin, Islam without Allah:The Rise Religious Externalism in safavid Iran, Curzon press. Britain

منبع:

مقاله ۶، دوره ۱۵، شماره ۵۷، بهار ۱۳۹۶، صفحه ۱۳۵-۱۵۸
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسنده
موسی‌الرضا بخشی استاد خشی استاد
دانشگاه فرهنگیان