منشأ عصمت
چه عاملی باعث شده است تا این ملکه نفسانی برای معصومین حاصل شود و آنها از ارتکاب گناهان و حتی خطا و نسیان مصون بمانند؟
در پاسخ به این سؤال اقوال مختلفی وجود دارد. اما از میان آنها نظریه‌ای کامل و مقبول است که به دو سؤال اساسی زیر پاسخ دهد:
چه عامل یا عواملی موجب می‌شود تا معصومان در مقام عمل به اختیار خود آلودگی‌ها را ترک کنند و از خطا و نسیان نیز در امان باشند؟
عامل مذکور با اختیار خود معصوم تحصیل شده یا اعطای آن موهبتی الهی است؟
برای یافتن پاسخ مناسب برای دو سؤال یاد شده، به بررسی چند نظریه درباره منشأ عصمت می‌پردازیم:
الف ـ نیافریدن گناه
اشاعره که تمام افعال را بدون واسطه به خداوند نسبت می‌دهند، معتقدند که خداوند در اعمال معصوم فعل گناه را خلق نمی‌کند.
قاضی عضد الدین ایجی می‌نویسد:
«وهی عندنا ان لا یخلق الله فیهم ذنباً».([۱])
تفتازانی (متوفای۷۲۹ﻫ.ق) می‌نویسد:
«ومن اصحابنا مَن قال: العصمه أن لا یخلق الله تعالی فی العبد الذنب».([۲])
نقد و بررسی
طبق این تعریف عصمت یک امر عدمی است که منجر به جبر می‌شود. به همین دلیل تفتازانی برای رهایی از این مشکل در شرح «عقاید نسفیه» چنین می‌نویسد:
«العصمه ان لا یخلق الله تعالی الذنب فی العبد مع بقاء قدرته و اختیاره».([۳])
«عصمت این است که خدا در زندگی بنده خود گناهی نیافریند، در حالی‌که قدرت و اختیار او نسبت به گناه باقی باشد».
ولی باز هم مشکل جبر حل نمی‌شود؛ زیرا ابتدا و انتهای عبارت نقیض یکدیگرند؛ چنین تفسیری ناشی از سوء تفسیر «توحید در خالقیت» است. در حالی‌که اگر در آیات قرآن و احادیث خاندان رسالت دقت می‌کردند، راهی جز این را بر نمی‌گزیدند؛ زیرا معنی توحید در خالقیت، حصر خالقیت؛ بالاصالهًْ و بالاستقلال در اختیار خداوند است نه همه نوع خالقیت؛ بلکه انسان‌ها نیز در پرتو قدرت و توان او از خالقیت‌های تَبَعی و غیر استقلالی برخوردارند.
ابوالحسن اشعری در کتاب «مقالات الاسلامیین» عقاید اصحاب حدیث و اهل‌سنت را به گونه‌ای بیان کرده که با توجه به آن از تفسیر عصمت، به صورتی که تفتازانی انجام داده جای شگفتی نخواهد ماند.([۴])
ب ـ آفرینش طاعت
برخی دیگر از اشاعره مانند تفتازانی و امام الحرمین جوینی معتقدند که خداوند در افعال معصوم فقط طاعت‌ها را می‌آفریند:
«اللطف و التوفیق قدره الطاعه و الخذلان خلق قدره المعصیه و العصمه هی التوفیق بعینه …کذا ذکره إمام الحرمین و قال ثم الموفق لا یعصی إذ لا قدره له علی المعصیه و بالعکس و مبناه علی أن القدره مع الفعل ولیست نسبته إلی الطرفین علی السواء»([۵])
نقد و بررسی
این نظر با نظریه قبل، در واقع دو روی یک سکه است با این تفاوت که آن سلبی بود و این ایجابی است پس باز هم عصمت به فعل خداوند برمی‌گردد و موجب جبر می‌شود.
ج ـ علم معصوم به عواقب گناه
برخی منشأ عصمت را علم شخص معصوم ـ علمی که واقع نمائی آن به قدری قوی و شدید باشد که آثار گناه را در نظر معصوم مجسم کند و آن را با دیده دل، موجود و محقَق ببیند ـ به عواقب شوم گناه و معصیت می‌دانند که در این حالت صدور گناه و معصیت از وی به صورت یک محال عادی درمی‌آید.([۶]) همان‌طور که انسان‌های عادی هرگز خود را با ارتکاب زشتی‌های روشن، آلوده نمی‌کنند، روش انسان‌های والا و حکیم کـه از دانایی و حکمت سرشاری برخوردارند، نیز چنین است مگر آنکه عقل و خرد خود را از دست داده باشند.
در کلام امـیـرمـؤمـنان(علیه السلام) آمده است: «قرنت الحکمه بالعصمه».([۷]) به همین دلیل قبح قبیح کافی است که انسان حکیم را از دست یازیدن به آن بازدارد.
علامه طباطبایی(ره) می‌نویسد:
«الامر الذی تتحقق به العصمه نوع من العلم… علم مانع من الضلال».
«این موهبت الهی که ما آن را قوّه عصمت می‌نامیم، نوعی «علم و شعور» است که برخلاف سایر علوم هیچ‌گاه مغلوب یکی از قوای دیگر نمی‌شود، بلکه همواره غالب بر آنهاست و آنها را در استخدام خود دارد. از این رو، پیوسته صاحبش را از گمراهی و خطا باز می‌دارد».([۸])
شخص معصوم جهنم را می‌بیند و در اثر شهود شعله‌های دوزخ از تماس با آن جداً خودداری می‌کند؛ زیرا او به مقام یقین رسیده است؛ {کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ}.([۹]) آن‌سان که پزشک حاذق، فرایند یک بیماری واگیر و خطرناک و میکروب‌های کشنده را در بدن بیمار می‌بیند و هرگز از نیم خورده این بیمار نمی‌خورد و با او تماس مستقیم بر قرار نمی‌کند یا اینکه انسان عاقل هرگز دست خود را به دهان مار سمّی نزدیک نمی‌کند.([۱۰])
مرحوم فاضل مقداد می‌نویسد:
«و لبعضهم کلامٌ حسن جامع هنا قالوا: العصمه ملکه نفسانیه یمنع المتصف بها من الفجور مع قدرته علیه وتتوقف هذه الملکه علی العلم بمثالیب المعاصی و مناقب الطاعات، لأن العفه متٰی حصلت فی جوهر النفس واضاف الیها العلم التام بها فی المعصیه من الشقاوه والطاعه من السعاده، صار ذلک العلم موجباً لرسوخها فی النفس، فتصیر ملکه».([۱۱])
«بعضی کلام جامع و خوبی در این باره دارند. به گفته آنها عصمت ملکه‌ای نفسانی است که صاحب آن را با وجود قدرت بر گناه از گناه باز می‌دارد و این ملکه متوقف است بر علم به زشتی‌های گناهان و خوبی‌های عبادات و طاعت‌ها؛ زیرا عفت هرگاه در نفس حاصل شود و علم تام به آنچه در معصیت از شقاوت است و علم به سعادتی که در طاعت است، این علم باعث رسوخ این صفات در نفس می‌شود و ملکه می‌گردد».
بنابراین به نظر می‌رسد که مبدأ و منشأ عصمت، چنانچه بزرگانی مانند فاضل مقداد، علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی گفته‌اند، علم شهودی به عواقب گناه و معصیت و زشتی آنهاست.
نقد و بررسی
عصمت هم در بُعد علمی مطرح می‌شود و هم در بعد عملی؛([۱۲]) گرچه عصمت عملی ناشی از عصمت علمی است اما انجام دادن یا ترک آگاهانه در اعمال نیاز به دو چیز دارد؛ علم و گرایش. علم تنها بدون گرایش علت تامه انجام دادن عمل نمی‌شود، مگر آنکه خود علم گرایش را ایجاد کند؛ ولی این کلیت ندارد. اینگونه نیست که اگر علم به وجود آمد، گرایش به طور حتم به دنبال آن ایجاد گردد؛ زیرا قرآن افرادی را مثال می‌زند که علم داشتند اما گرایش در آنها به وجود نیامد.
خداوند درباره یهودیان می‌فرماید: آنها پیامبر خاتم را مانند فرزندان خود می‌شناختند اما به او ایمان نمی‌آوردند:
{الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ اَبْنَاءهُمْ وَإِنَّ فَرِیقاً مِّنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ}([۱۳])
«کسانی که به آنان کتاب آسمانی داده‌ایم پیامبر را همچون فرزندان خود می‌شناسند ولی جمعی از آنان حق را آگاهانه کتمان می‌کنند».
درباره فرعون و پیروان او می‌فرماید:
{فَلَمَّا جَاءتْهُمْ آیَاتُنَا مُبْصِرَهً([۱۴]) قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ٭ وَجَحَدُوا([۱۵]) بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا اَنفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ}([۱۶]).([۱۷])
هنگامی که آیات روشنی‌بخش ما به سراغ آنها آمد، گفتند: «این سحری است آشکار!»؛ و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند، در حالی‌که در دل به آن یقین داشتند! پس بنگر سرانجام تبهکاران (و مفسدان) چگونه بود!
آنها به پیامبری موسی یقین داشتند اما به سبب ستم و تکبر او را انکار می‌کردند.
درباره بلعم باعورا می‌فرماید:
{وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَاَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَاَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ}.([۱۸])
«و بر آنها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم ولی (سرانجام) خود را از آن تهی ساخت و شیطان در پی او افتاد، و از گمراهان شد»!
از سیاق کلام بر می‌آید که معنای آوردن آیات، تلبس به پاره‌ای از آیات انفسی و کرامات خاصه باطنی است، به آن مقداری که راه معرفت خدا برای انسان روشن گردد و با داشتن آن آیات و آن کرامات، دیگر درباره حق شک و ریبی برایش باقی نماند و معنای «انسلاخ» بیرون شدن یا کندن هر چیزی است از پوست و جلدش، و این تعبیر کنایه استعاری از این است که آیات چنان در بلعم باعورا رسوخ داشت و وی آن‌چنان ملازم آیات بود که با پوست بدن او آمیخته شده بود و به سبب خبث درونی که داشت از جلد خود بیرون آمد و بعد از انسلاخ از آیات خدا، شیطان کنترل او را در دست گرفت و راه رشد را گم کرد و متحیر شد و نتوانست خود را از ورطه هلاکت رهایی بخشد و بدین‌گونه از طریق منتهی به مقصد، خارج شد.([۱۹])
بنابراین علم به تنهایی، علت تامه فعل نیست، هر چند به مرز یقین و شهود رسیده باشد.([۲۰])و([۲۱])
د ـ شناخت جمال و عظمت خدا
انسان معصوم با علم ویژه‌ای که به صفات جمال و جلال خداوند دارد، جمال محبوب، وجود او را فرا می‌گیرد و جز به رضای محبوب نمی‌اندیشد و از هرچه در تضاد با خشنودی اوست، نفرت دارد و چون این علم در نهایت شدت است، حُب به خداوند نیز در بالاترین درجه است؛ در نتیجه هرگز میل به گناه در او پدید نمی‌آید. پس ارتکاب گناه از معصوم امکان وقوعی نخواهد داشت.([۲۲])
حضرت علی(علیه السلام) در مناجات خود با خدای تعالی عرض می‌کند:
«ما عبدتک خوفاً من نارک و لا طمعاً فی جنتک، انما وجدتک اهلاً للعباده فعبدتک»([۲۳]).
نقد و بررسی
اشکال نظریه قبل در این‌جا نیز وارد است؛ زیرا علم بدون گرایش، زمینه‌ساز انجام عمل نمی‌شود. علاوه بر اینکه به ریشه این عامل ـ توجه به عظمت خدا ـ اشاره نکرده است که چگونه این توجه به عظمت خداوند و عشق و علاقه به ذات او برای برخی حاصل می‌شود و برای برخی دیگر نه. بنابراین، این نظریه گرچه به سؤال نخست پاسخ داده است اما سؤال دوم همچنان بدون پاسخ باقی است.([۲۴])
ﻫ ـ تقویت قوه عاقله
گروهی عصمت را نتیجه تقویت قوه عاقله در انسان می‌دانند. آنها می‌گویند:
در انسان سه قوه وجود دارد؛ عقلیه، شهویه و غضبیه. جمیع قوای نفس منقاد عقلند. از عقل فی نفسه، قبیح و معصیت صادر نمی‌شود. اگر این قوه در کسی تقویت شود، ارضای تمام امیال از دریچه گرایش عقلانی عبور می‌کند و مجالی برای گناه و نافرمانی باقی نمی‌ماند.([۲۵])
نقد و بررسی
اگر شأن قوه عاقله فقط ادراک و علم باشد، اشکال‌های نظریه‌های قبلی در این‌جا نیز وارد خواهد بود اما اگر در قوه عاقله گرایش نیز وجود داشته باشد، می‌تواند منشأ عصمت باشد. ولی این سؤال همچنان باقی است که چرا در گروه خاصی این گرایش عقلانی بر سایر قوا مسلط بوده و مقهور آنها نمی‌شوند؟([۲۶])
و ـ اراده و انتخاب
برخی منشأ عصمت را اراده و انتخاب انسان می‌دانند که با تکرار اعمال خیر باعث تقوا می‌شود و اگر ملکه تقوا و عدالت تقویت یافته و به اوج خود برسد، باعث عصمت می‌شود. استاد محمدی ری شهری می‌نویسد:
«عامل اصلی و ریشه واقعی ملکه عصمت، اراده و انتخاب انسان است… که با تکرار عمل صالح و اجتناب از محرمات، انسان را… به تقوا و… از تقوا به مرحله یقین می‌رساند و انسان با وصول به مرتبه یقین ـ که نقطه اوج تکامل آدمی است ـ نه تنها حقایق هستی و از جمله مفاسد محرمات را می‌داند، بلکه می‌یابد و لمس می‌نماید».([۲۷])
نقد و بررسی
این نظریه بر خلاف نظر نخست، علم و آگاهی را نادیده گرفته یا کم‌رنگ کرده است. بنابراین نمی‌توان اراده و انتخاب را به تنهایی منشأ عصمت دانست؛ زیرا فعل بدون آگاهی و ادراک، معصوم بودن از خطا را تضمین نمی‌کند.([۲۸])
ز ـ تسدید روح القدس
به برخی از روایات که عامل عصمت را روح القدس می‌داند، توجه کنید:
۱ـ ابو بصیر می‌گوید:
از امام صادق(علیه السلام) درباره آیه مبارکه {وَکَذٰلِکَ اَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ اَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلاَ الاِیمَانُ}([۲۹]) پرسیدم: امام فرمود: «خلق من خلق الله([۳۰]) عزوجل أعظم من جبرئیل ومیکائیل، کان مع رسول الله(صلی الله و علیه و آله) یخبره ویسدده وهو مع الائمه من بعده».([۳۱])
«روح، آفریده‌ای از آفریدگان خدای عزوجل است که بزرگتر از جبرئیل و میکائیل و همراه پیامبر(صلی الله و علیه و آله) بود و به او گزارش می‌داد و او را محافظت می‌کرد و او بعد از پیامبر(صلی الله و علیه و آله) همراه أئمه(علیهم السلام) است».
این خلق از ملائکه نیست؛ زیرا در حدیث دیگر در آینده به این امر تصریح می‌کند و دیگر از این جهت که روح به حسب رتبه و علم از جبرئیل و میکائیل بزرگتر است و حال آنکه ثابت نشده است که احدی از ملائکه بزرگتر از آن دو باشد.
۲ـ اسباط بن سالم گوید:
من در محضر امام(علیه السلام) بودم که مردی از اهل هیت (شهری بوده در عراق و در کنار فرات) در مورد آیه مبارکه {وکذلک أوحینا إلیک روحا من أمرنا} از امام(علیه السلام) سؤال نمود.
امام فرمود: «منذ أنزل الله عزوجل ذلک الروح علی محمد(صلی الله و علیه و آله) ما صعد إلی السماء وإنه لفینا».([۳۲])
«از زمانی که خداوند (عزوجل) این روح را بر محمد(صلی الله و علیه و آله) نازل کرد، دیگر به آسمان بر نگشت و همانا آن روح در ما است».
۳ـ عَنْ أبِی بَصِیرٍ قال:
سَأَلْتُ أبَا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: {یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أمْرِ رَبِّی} قَالَ: خَلْقٌ أعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله و علیه و آله) وَهُوَ مَعَ الأئِمَّهِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ».([۳۳])
«ابو بصیر می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) در مورد آیه مبارکه {یسألونک عن الروح قل الروح من أمر ربی} پرسیدم، حضرت فرمود: آفریده‌ای است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، او با رسول خدا(صلی الله و علیه و آله) بود، او با أئمه است و او از ملکوت است».
۴ـ عَنْ أبِی بَصِیرٍ قَالَ:
سَمِعْتُ أبَا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) یَقُولُ: {یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أمْرِ رَبِّی} قَالَ خَلْقٌ أعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَمِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ(صلی الله و علیه و آله)([۳۴]) وَ هُوَ مَعَ الأئِمَّهِ یُسَدِّدُهُمْ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ»([۳۵])و([۳۶])
«ابو بصیر می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که می‌گفت: «یسألونک عن الروح قل الروح من أمر ربی»، فرمود: آفریده‌ای است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل که به جز محمد با هیچ کس از گذشتگان نبوده و او با أئمه(علیهم السلام) است و آنها را استوار می‌کند و اینگونه نیست که هرچیزی خواسته شود، یابیده شود. (یعنی شاید غیر معصومین(علیه السلام) نیز این مقام را طلب نموده باشند یا طلب نمایند و لکن به آنها داده نمی‌شود)».
۵ـ عَنْ أبِی حَمْزَهًْ قَالَ:
«سَألْتُ أبَا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الْعِلْمِ أم هُوَ عِلْمٌ یَتَعَلَّمُهُ الْعَالِمُ مِنْ أفْوَاهِ الرِّجَالِ أمْ فی الْکِتَابِ عِنْدَکُمْ تَقْرَءُونَهُ فَتَعْلَمُونَ مِنْهُ قَالَ الأمْرُ أعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ أوْجَبُ أمَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: {وَکَذلِکَ أوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لا الاِیمانُ} ثُمَّ قَالَ أیَّ شَیْ‌ءٍ یَقُولُ أصْحَابُکُمْ فِی هَذِهِ الآیَهِ أَم یُقِرُّونَ أنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لا الاِیمَانُ فَقُلْتُ لا أدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا یَقُولُونَ فَقَالَ لِی بَلَی قَدْ کَانَ فِی حَالٍ لا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لا الاِیمَانُ حَتَّی بَعَثَ اللهُ تَعَالَی الرُّوحَ الَّتِی ذُکِرَ فِی الْکِتَابِ فَلَمَّا أوْحَاهَا إِلَیْهِ عَلَّمَ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَهِیَ الرُّوحُ الَّتِی یُعْطِیهَا اللهُ تَعَالَی مَنْ شَاءَ فَإِذَا أعْطَاهَا عَبْداً عَلَّمَهُ الْفَهْمَ».([۳۷])
ابوحمزه می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره علم امام پرسیدم که آیا امام آن علم را از رجال علم فرا می‌گیرد یا آنکه نزد شما کتابیست که آنرا می‌خوانید و فرا می‌گیرید؟ امام فرمود: این مطلب از آنچه تو گفتی بزرگتر و استوارتر است. مگر نشنیده‌ای که خداوند می‌فرماید: {وکذلک أوحینا إلیک روحا من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب ولا الایمان}. سپس امام فرمود: اصحاب شما درباره این آیه چه می‌گویند؟ آیا معتقدند که پیامبر کتاب و ایمان را نمی‌دانست؟ گفتم: فدای شما شوم نمی‌دانم چه می‌گویند. امام به من فرمود: آری! پیامبر در حالی به سر می‌برد که نمی‌دانست کتاب و ایمان چیست تا آنکه خداوند متعال روحی را که از آن در قرآن یاد نموده، فرستاد؛ زمانی که خداوند روح را به سوی پیامبر فرستاد بواسطه آن علم و فهم آموخت و آن همان روحیست که خداوند به هرکس بخواهد عطا می‌کند و چون آن را به بنده‌ای عطا کند به او فهم آموزد».
۶ـ عن سعد الاسکاف قال:
«أتَی رَجُلٌ أمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) یَسْألُهُ عَنِ الرُّوحِ ألَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ أمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) مِنَ الْمَلائِکَهِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَکَرَّرَ ذَلِکَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً مِنَ الْقَوْلِ مَا أحَدٌ یَزْعُمُ أنَّ الرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ أمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) إِنَّکَ ضَالٌّ تَرْوِی عَنْ أهْلِ الضَّلالِ یَقُولُ اللهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ(صلی الله و علیه و آله) أتی أمْرُ اللهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَهَ بِالرُّوحِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ الْمَلائِکَهِ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِمْ».([۳۸])
«سعد اسکافی (کفّاش) می‌گوید: مردی خدمت امیر المؤمنین(علیه السلام) آمد و درباره روح پرسید: آیا او همان جبرئیل نیست؟ امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: جبرئیل(علیه السلام) از ملائکه است و روح غیر جبرئیل است و این سخن را تکرار نمود. آن مرد گفت: همانا سخن بزرگی گفتی هیچ‌کس عقیده ندارد که روح غیر از جبرئیل است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: تو خود گمراهی و از اهل گمراهی روایت می‌کنی. خداوند متعال به پیامبر می‌فرماید: «فرمان خدا (برای مجازات مشرکان و مجرمان)، فرا رسیده است برای آن عجله نکنید! منزّه و برتر است خداوند از آنچه همتای او قرار می‌دهند!؛ فرشتگان را با روح (الهی) بفرمانش بر هر کس از بندگانش بخواهد نازل می‌کند (و به آنها دستور می‌دهد) که مردم را انذار کنید (و بگویید:) معبودی جز من نیست از (مخالفت دستور) من، بپرهیزید! پس روح غیر از ملائکه است».
از این روایات استفاده می‌شود که عامل عصمت که به پیامبران از نظر گفتار و رفتار استقامت و استواری می‌بخشد، یک عامل خارجی به نام «روح القدس» است که با پیامبر(صلی الله و علیه و آله) بوده و پس از آن با أئمه(علیهم السلام) است. ولی از روایات دیگر([۳۹]) استفاده می‌شود که این روح جدا از ذات و شخصیت آنان نیست، بلکه کمال نفسانی است که در ذات آنان پدید می‌آید؛ زیرا امام در تفسیر آیه {وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* اُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ}([۴۰]) می‌فرماید: مقصود از سابقان، رسولان خدا و بندگان مخصوص او هستند، که به وسیله پنج روح مؤید هستند.
«عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أبُو عَبْدِ اللهِ(علیه السلام) یَا جَابِرُ إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْخَلْقَ ثَلاثَهَ أصْنَافٍ… فَالسَّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللهِ(علیه السلام) وَ خَاصَّهُ اللهِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَهَ أرْوَاحٍ أیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَبِهِ عَرَفُوا الأَشْیَاءَ وَ أیَّدَهُمْ بِرُوحِ الایمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُوَّهِ فَبِهِ قَدَرُوا عَلَی طَاعَهِ اللهِ وَ أیَّدَهُمْ بِرُوحِ الشَّهْوَهِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَهَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَرِهُوا مَعْصِیَتَهُ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی بِهِ یَذْهَبُ النَّاسُ وَ یَجِیئُونَ وَ جَعَلَ فی الْمُؤْمِنِینَ وَ أصْحَابِ الْمَیْمَنَهِ رُوحَ الاِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللهَ وَجَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْقُوَّهِ فَبِهِ قَدَرُوا عَلَی طَاعَهِ اللهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الشَّهْوَهِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَهَ اللهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی بِهِ یَذْهَبُ النَّاسُ وَ یَجِیئُونَ».([۴۱])
«جابر جعفی می‌گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: ای جابر! همانا خدای تبارک و تعالی مخلوقات را سه دسته آفرید… پیشی گرفتگان، همان رسولان خدا و معصومین درگاه او از میان مخلوق هستند که خدا در ایشان روح قرار داده است: ۱ـ ایشان را به روح القدس مؤید ساخت تا به وسیله آن همه چیز را بدانند و بشناسند؛ ۲ـ ایشان را با روح ایمان مؤید ساخت تا با آن از خدای عزوجل بترسند؛ ۳ـ آنها را به روح قوه مؤید ساخت و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند؛ ۴ـ آنها را به روح شهوت (میل و اشتها) مؤید ساخت و با آن اطاعت خدا را خواستند و از نافرمانشاش کراهت یافتند؛ ۵ـ در ایشان روح حرکت نهاد که همه مردم با آن رفت و آمد کنند و در مؤمنین و دست راستی‌ها روح ایمان نهاد که با آن از خدا بترسند و در ایشان روح قوه نهاد و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند و در ایشان روح شهوت نهاد و با آن خواهان اطاعت خدا گشتند و در ایشان روح حرکت نهاد که مردم با آن روح رفت و آمد کنند».
به همین دلیل شارحان کافی مانند ملا صالح مازندرانی احتمال می‌دهد که مقصود از «ارواح» در این احادیث همان نفوس کامله آنها باشد.([۴۲])
امام باقر(علیه السلام) به جابر چنین می‌فرماید:
«یا جابر! إن فی الانبیاء والاوصیاء خمسه أرواح: روح القدس و روح الایمان و روح الحیاه و روح القوه و روح الشهوه، فبروح القدس یا جابر عرفوا ما تحت العرش إلی ما تحت الثری، ثم قال: یا جابر إن هذه الاربعه أرواح یصیبها الحدثان إلا روح القدس فإنها لا تلهو ولا تلعب».([۴۳])
«ای جابر! همانا در وجود انبیا و اوصیا پنج روح است: ۱ـ روح القدس؛ ۲ـ روح الایمان؛ ۳ـ روح زندگی (حرکت)؛ ۴ـ روح القوه؛ ۵ـ روح شهوت.
ای جابر! ایشان به وسیله روح القدس امور و مطالب زیر عرش را تا زیر خاک بدانند. سپس فرمود: ای جابر! این چهار روح اخیر را پیش‌آمد و آفت می‌رسد ولی روح القدس بازی و یاوه‌گری نکند؛ چون روح القدس مبدأ و سبب علم و فهم و امام است».
روح‌القدس مؤید ارواح دیگر و پایه عصمت معصومین را تشکیل می‌دهد.([۴۴])
ح ـ نظریه مختار
برخی از اندیشمندان نظریه‌ای ارائه کرده‌اند که در آن عصمت را معلول علم و اراده دانسته‌اند.([۴۵]) به نظر می‌رسد این، کامل‌ترین جواب باشد؛ از این رو به عنوان نظریه مختار مطرح می‌شود.
از آنجا که در انجام هر عملی علم و اراده با هم دخالت دارد، در شخص معصوم نیز این دو عامل باید با هم وجود داشته باشد تا ملکه عصمت برایش حاصل شود. بنابراین برای تبیین منشأ عصمت به چند نکته زیر باید توجه داشت:
انسان موجودی است که به طور فطری طالب کمال است و برای به دست آوردن آن تلاش می‌کند؛
سیر و حرکت برای رسیدن به کمال نهایی، اختیاری است؛
در سیر اختیاری دو رکن علم و اراده ضرورت دارد؛
علم و اراده تشکیکی است؛
علم و اراده قابل تقویت است؛
همان‌گونه که ممکن است انسانی در طول عمرش نسبت به گناه خاصی معصوم باشد، ممکن است نسبت به تمام گناهان نیز معصوم باشد.([۴۶])
البته ترک دائمی یک عمل به معنای این نیست که قدرتی بر انجام آن ندارد یا مجبور به ترک آن باشد. این امر معلول دو چیز است:
علم و آگاهی به زشتی و پلیدی آن عمل؛
نداشتن میل به انجام دادن یا داشتن اراده قوی نسبت به ترک آن گناه، به طوری که مقهور هیچ عامل درونی و بیرونی نگردد.([۴۷])و([۴۸])
با توجه به این مقدمات، می‌توان گفت که منشأ عصمت علم و اراده است، که شخص معصوم چون از درجه اعلای آن برخوردار است، به همین دلیل عصمت او مطلق است و بقیه افراد نیز به تناسب برخورداری از علم و اراده، از ملکه عصمت به طور نسبی بهره‌مندند.
عصمت موهوبی است یا اکتسابی؟
اما سؤال دوم که آیا عامل عصمت با اختیار خود معصوم به دست آمده یا اعطای آن موهبت الهی است، با پاسخ‌های مختلفی روبه‌رو شده است.([۴۹])
چنانچه از تعاریف بیشتر فلاسفه ـ که عصمت را به «ملکه نفسانی» تعریف می‌کنند ـ و نیز تعریف بیشتر متکلمین ـ که عصمت را «لطف الهی» می‌دانند ـ در حقیقت عصمت و بیان منشأ آن دانسته شد، نه اکتسابی محض است و نه موهبت الهی، بلکه موهبتی الهی به معصومین است که زمینه آن به وسیله‌ی خود معصومین فراهم شده است.
با عنایت به مطالب پیش گفته، موارد زیر قابل توجه است:
۱ـ همه مخلوقات برای اینکه خود را به کمال برسانند، به طور ذاتی از علم و اراده برخوردارند.
۲ـ خداوند قبل از خلقت علم ذاتی دارد که تعدادی از مخلوقاتش از علم و اراده‌ای که در حد دیگران به آنها می‌دهد، به اختیار خود در جهت نیل به کمال نهایی، در بالاترین حد ممکن از استعدادشان بهره‌برداری می‌کنند. به همین دلیل خدا ـ که علم به این توانایی و وظیفه‌شناسی معصومین دارد ـ برای تشویق، موهبت ویژه‌ای به آنها اعطا کرده است که در نتیجه از گناه، خطا و نسیان مصون می‌شوند. این موهبت علاوه بر اینکه پاداشی برای معصومین است، وسیله‌ای برای هدایت سایر انسان‌ها به شمار می‌رود.([۵۰])
این بخش از دعای ندبه نیز به همین مطلب اشاره دارد:
«الَّذِینَ اسْتَخْلَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ وَ دِینِکَ … بَعْدَ أنْ شَرَطْتَ عَلَیْهِمُ الزُّهْدَ فِی دَرَجَاتِ هَذِهِ الدُّنْیَا الدَّنِیَّهِ وَ زُخْرُفِهَا وَزِبْرِجِهَا فَشَرَطُوا لَکَ ذَلِکَ وَ عَلِمْتَ مِنْهُمُ الْوَفَاءَ بِهِ…»([۵۱])
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«… إن الله عزوجل اختار من ولد آدم أناساً طهر میلادهم، وطیب أبدانهم، وحفظهم فی أصلاب الرجال وأرحام النساء، أخرج منهم الانبیاء والرسل، فهم أزکی فروع آدم، فعل ذلک لأمر استحقوه من الله عزوجل. ولکن علم الله منهم حین ذرأهم أنهم یطیعونه ویعبدونه و لا یشرکون به شیئا، فهؤلاء بالطاعه نالوا من الله الکرامه و المنزله الرفیعه عنده، و هؤلاء الذین لهم الشرف و الفضل و الحسب، و سایر الناس سواء».([۵۲])
حال سؤال دیگری مطرح می‌شود که آیا عصمت موهوبی افتخار است یانه؟
بدون شک چنین موهبتی افتخار است؛ زیرا این لطف در هر وضعیتی به افراد داده نمی‌شود، بلکه باید زمینه‌هایی در خود افراد به وجود آید تا لطف الهی شامل حال آنان گردد. گرچه بخشی از این زمینه‌ها خارج از اختیار فرد معصوم است؛ اما بخشی دیگر به طور کامل در اختیار اوست.
زمینه‌های موهبت الهی
وراثت: بخشی از کمالات روحی که زمینه‌ساز لطف الهی به نام عصمت است، از طریق وراثت به افراد می‌رسد که امروزه زیست‌شناسی نیز آن را ثابت کرده است. به همین دلیل خانواده‌هایی که پیامبران در آن متولد می‌شدند، پاک و اصیل بودند که با گذشت زمان، کمالات و فضائل روحی برجسته‌ای در آنها متراکم شده، سپس به حکم قانون وراثت نسل به نسل در این خاندان‌ها جریان داشته است.
تربیت: بخش دیگری از فضائل از راه تربیت به افراد منتقل می‌گردد. کمالات و فضائلی که در خاندان‌های پیامبران وجود داشت، از راه تربیت به پیامبران منتقل می‌شد.
تنها این دو عامل خارج از اختیار، زمینه ساز افاضه عصمت از جانب خدا نیست، بلکه در این مورد یک رشته عوامل اختیاری نیز در افاضه عصمت مؤثر است.
مجاهدت‌های فردی و اجتماعی پیامبران پیش از بعثت: جهاد با نفس، کژی‌ها و بدی‌های جامعه و چشم‌پوشی آنان از حرام، زمینه را برای افاضه عصمت تشدید نموده و شایستگی آنان را برای افاضه لطف آماده کرده است که هر گاه لطفی به نام عصمت در اختیار آنان قرار گیرد، از آن برای تهذیب خود و جامعه بهره خواهند گرفت.
آگاهی خدا از فعالیت‌های ثمر بخش آنان در دوران رسالت: این گروه پس از ارتقا به مقام نبوت با استقامت و پشتکار عجیبی دست به اصلاح زده و در راه جهاد فردی و اجتماعی سخت کوشش خواهند نمود.
از بخش‌های زیارت دخت گرامی پیامبر(صلی الله و علیه و آله)، فاطمه زهرا(سلام الله علیها) می‌توان به اهمیت عامل چهارم ـ آگاهی خدا از فعالیت‌های ثمر بخش آنان در طول زندگی ـ بیش از عوامل دیگر پی برد آنجا که می‌فرماید:
«یا مُمْتَحَنَهُ إمتحنکِ الله الذی خلقکِ قبلَ أن یخلقکِ فوَجَدَکِ لما أمتحنکِ بِهِ صابِرَهً».([۵۳])
در دعای ندبه نیز آمده است:
«أوْلِیَائِکَ الَّذِینَ اسْتَخْلَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ … بَعْدَ أنْ شَرَطْتَ عَلَیْهِمُ الزُّهْدَ فِی دَرَجَاتِ هَذِهِ الدُّنْیَا الدَّنِیَّهِ… فَشَرَطُوا لَکَ ذَلِکَ وَ عَلِمْتَ مِنْهُمُ الْوَفَاءَ بِهِ».([۵۴])
این عوامل که برخی اختیاری و برخی دیگر خارج از اختیارند، سبب می‌شود که فیض الهی به بندگان خاص خدا افاضه گردد و در نتیجه عصمت یکی از افتخارات پیامبران محسوب می‌شود که بخشی از زمینه‌های آن را خود آنان فراهم ساخته‌اند.
نکته: نخستین مرحله عصمت که از دوران کودکی به اولیای الهی افاضه می‌شود، در گرو مجاهدت‌های آنان پیش از نبوت، نیست. بلکه این مجاهدت‌ها زمینه و بستر مناسبی برای افاضه مرحله بالاتر از عصمت است.([۵۵])
[۱]) رک: شرح المواقف، ج۸، ص ۲۸۰٫
[۲]) شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص ۱۶۰٫
[۳]) نجم الدین ابی حفص عمر بن محمد نسفی، شرح عقاید نسفیه، ص ۱۸۵، شرح: سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی، ط آستانه.
[۴]) «وقالوا انه لا یکون فی الارض من خیر ولا شر الا ما شاء الله وان الاشیاء تکون بمشیئه الله… وقالوا ان احدا لا یستطیع ان یفعل شیئا قبل ان یفعله او یکون احد یقدر ان یخرج عن علم الله او ان یفعل شیئا علم الله انه لا یفعله واقروا انه لا خالق الا الله وان سیئات العباد یخلقها الله وان اعمال العباد یخلقها الله عز وجل وان العباد لا یقدرون ان یخلقوا شیئا وان الله سبحانه وفق المؤمنین لطاعته وخذل الکافرین ولطف بالمؤمنین ونظر لهم واصلحهم وهداهم ولم یلطف بالکافرین ولا اصلحهم ولا هداهم ولو اصلحهم لکانوا صالحین ولو هداهم لکانوا مهتدین وان الله سبحانه یقدر ان یصلح الکافرین ویلطف بهم حتى یکونوا مؤمنین ولکنه اراد ان لا یصلح الکافرین ویلطف بهم حتى یکونوا مؤمنین ولکنه اراد ان یکونوا کافرین… وان الخیر والشر بقضاء الله وقدره ویؤمنون بقضاء الله وقدره خیره وشره حلوه ومره ویؤمنون انهم لا یملکون لأنفسهم نفعا ولا ضرا الا ما شاء الله» أبی الحسن الأشعری، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، ج۱، ص ۲۹۲ـ۲۹۱، تحقیق: هلموت ریتر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ۳، بی‌تا.
[۵]) شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص ۱۵۹٫
[۶]) ر.ک: المیزان، ج ۲، صص ۷۸، ۸۲، ۱۳۹٫
[۷]) علی بن محمد اللیثی الواسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۷۱، تحقیق: حسین الحسینی البیرجندی، قم: دار الحدیث، چ اول، ۱۳۷۶ش.
[۸]) ر.ک: المیزان، ج ۵، ص ۷۴ـ۷۳٫
[۹]) التکاثر/۶ـ ۵٫
[۱۰]) وحى و نبوت در قرآن، ص۲۳۹٫
[۱۱]) اللوامع الالهیهًْ فى مباحث الکلامیهًْ، ص ۲۴۴٫
[۱۲]) آیت الله جوادی آملی، تفسیر موضوعى قرآن کریم (سیره رسول اکرم(صلی الله و علیه و آله))، ص ۵٫
[۱۳]) بقره /۱۴۶٫
[۱۴]) مبصرهًْ: یعنی روشن و آشکار، لسان العرب، ج ۴، ص ۶۵٫
[۱۵]) جحد: به معنای نفی (انکار) چیزی است که در قلب اثبات شده و یا اثبات چیزی است که در قلب نفی شده است. (مفردات، ص ۱۸۷).
[۱۶]) نمل /۱۴ـ ۱۳٫
[۱۷]) ر.ک: المیزان، ج۱۵، ص۳۴۶٫
[۱۸]) اعراف / ۱۷۵٫
[۱۹]) المیزان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص ۳۳۲٫
[۲۰]) ر.ک: صحیفه عصمت، ص ۴۹٫
[۲۱]) با توجه به آیات مطرح شده می‌توان به مهمترین عامل در عصمت پی برد و آن پاک بودن از صفات رذیله و هوای نفسانی است. امام باقر(علیه السلام) در ادامه بیان قضیه بلعم باعورا می‌فرماید: «الاصل فی ذلک بلعم، ثم ضربه الله مثلاً لکلّ مؤثر هواه علی هدی الله من اهل القبله» مهمترین مؤلفه‌ای که در آیه تطهیر به آن اشاره شده، همین حقیقت است و به همین دلیل خدای متعال در قرآن کریم اهمیت تزکیه نفس از صفات رذیله را در سوره شمس بعد از ۱۱ قسم بیان کرده است؛ زیرا پایه و اساس هر گناه و خطایی صفات رذیله است. (محقق کتاب)
[۲۲]) ر.ک: على ربانى گلپایگانى (عصمت امام از دیدگاه خرد)، مجله انتظار، ش ۱۲ـ۱۱، ص۷۷٫
[۲۳]) بحارالأنوار، ج ۶۷، ص ۱۸۶، بیروت. (محقق کتاب)
[۲۴]) ر.ک: پژوهشی در عصمت معصومان، ص۵۹٫
[۲۵]) ر.ک: گوهر مراد، ص۳۷۹؛ مولی محمد مهدی نراقی، انیس الموحدین، تصحیح: قاضی طباطبایی، بی‌جا: انتشارات الزهراء، ۱۳۶۳ش، ب ۳، ف ۲، ص ۹۹٫
[۲۶]) ر.ک: پژوهشی در عصمت معصومان، ص۵۹ـ۶۰٫
[۲۷]) استاد محمد محمدی ری شهری، فلسفه وحی و نبوت، (قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶)، ص۲۱۸ـ۲۱۹٫
[۲۸]) ر.ک: پژوهشی در عصمت معصومان، ص۶۱٫
[۲۹]) شوری/۵۲٫
[۳۰]) ملا محمد صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، ج ۶، ص ۶۲٫
[۳۱]) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۲۷۳، کتاب الحجهًْ باب «الروح التی یسدد الله به الأئمه(علیهم السلام)»، تصحیح وتعلیق: علی أکبر الغفاری (طهران: دار الکتب الإسلامیه، چ ۵، ۱۳۶۳ ش).
[۳۲]) همان.
[۳۳]) الکافی، ج۱، ص ۲۷۳٫
[۳۴]) زیرا هرکس این آفریده با او باشد، عالم به تمام اشیاء است و جز محمد(صلی الله و علیه و آله) انبیای سابق عالم به جمیع اشیا نبودند. (مولی محمد صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، ج ۶، ص۷۶).
[۳۵]) کأنه قیل کون هذا الخلق مع أحد أمر عظیم یوجب رفعه محله ونظر جمیع الأنبیاء فی عروجه إلى المقامات العالیه فلم لم یکن معهم؟ فأجاب بأنه لیس کل ما طلب وجد، لأن وجوده مشروط بشروط وهو بلوغ الطالب غایه الکمالات البشریه التی لا غایه فوقها والبالغ إلیها هو محمد(صلی الله و علیه و آله) وأوصیاؤه الطاهرون(علیهم السلام). (مولی محمد صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، ج۶، ص۷۶).
[۳۶]) الکافی، ج۱، ص ۲۷۳٫
[۳۷]) همان، ص ۲۷۴٫
[۳۸]) الکافی، ج۱، ص ۲۷۴؛ نحل/۱ـ۲٫
[۳۹]) همان، باب ذکر الارواح التی فی الأئمه(علیهم السلام)، ص ۲۷۱٫
[۴۰]) واقعه/۱۱ـ ۱۰٫
[۴۱]) الکافی، ج ۱، ص ۲۷۲٫
[۴۲]) تعلیقات بر اصول کافی، ملا صالح، ص ۱۳۶ ط سنگی؛ ملا محمد صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، ج ۴، ص ۱۱۹، تحقیق و تعلیق: المیرزا أبو الحسن الشعرانی/ ضبط وتصحیح: السید علی عاشور (بیروت: دار إحیاء التراث العربی للطباعهًْ والنشر والتوزیع، چ۱، ۱۴۲۱).
[۴۳]) الکافی، ج ۱، ص ۲۷۲٫
[۴۴]) ر.ک: منشور جاوید، ج ۵، ص۱۷ـ۱۵٫
[۴۵]) ر.ک: السید جعفر مرتضی العاملی، الصحیح من سیرهًْ النبی الاعظم(صلی الله و علیه و آله)، ج ۵، ص ۱۹۲، بیروت: دار الهادی، چ ۴، ۱۴۱۵ق؛ محمد تقی مصباح یزدی، اصول عقاید۲ (راهنماشناسی)، ص ۱۵۹ و ۱۶۴، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، چ ۱، ۱۳۶۷ش.
[۴۶]) ر.ک: همان، ص ۱۲۸ـ۱۱۵؛ و نیز ر. ک: خواجه نصیر الدین طوسی، تلخیص المحصل، ص۳۶۹؛ مقداد بن عبدالله سیوری، ارشاد الطالبیین الى نهج المسترشدین، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۱؛ کشف المراد، ص ۳۶۵؛ جعفر سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب والسنه و العقل، ج۳، ص ۱۶۲ـ۱۵۹؛ مرتضی مطهری، امامت و رهبری، ص ۱۷۵ـ ۱۷۴، تهران: صدرا، چ ۱۰، ۱۳۶۸ ش.
[۴۷]) ر.ک: پژوهشی در عصمت معصومان، ص ۶۱ـ۶۳٫
[۴۸]) در روایتی از هشام بن حکم مطلب قابل توجهی بیان شده است که در آن پاک بودن امام از صفات رذیله را دلیل عصمت از گناه بیان می‌کند.
ـ «…. عن محمد بن أبی عمیر قال: ما سمعت ولا استفدت من هشام بن الحکم فی طول صحبتی له شیئا أحسن من هذا الکلام فی عصمه الامام، فانی سألته یوما عن الامام أهو معصوم ؟ فقال: نعم، فقلت: فما صفه العصمه فیه؟ وبأی شئ یعرف؟ فقال: إن جمیع الذنوب [لها] أربعه أوجه لا خامس لها: الحرص والحسد والغضب والشهوه فهذه منفیه عنه، لا یجوز أن یکون حریصا على هذه الدنیا وهی تحت خاتمه لأنه خازن المسلمین فعلى ماذا یحرص، ولا یجوز أن یکون حسودا لان الانسان إنما یحسد من فوقه ولیس فوقه أحد فکیف یحسد من هو دونه، ولا یجوز أن یغضب لشئ من أمور الدنیا إلا أن یکون غضبه لله عز وجل، فان الله عز وجل قد فرض علیه إقامه الحدود وأن لا تأخذه فی الله لومه لائم ولا رأفه فی دینه حتى یقیم حدود الله عز وجل ولا یجوز له أن یتبع الشهوات ویؤثر الدنیا على الآخره لان الله عز وجل حبب إلیه الآخره کما حبب إلینا الدنیا فهو ینظر إلى الآخره کما ننظر إلى الدنیا، فهل رأیت أحدا ترک وجها حسنا لوجه قبیح وطعاما طیبا لطعام مُر، وثوبا لینا لثوب خشن، ونعمه دائمه باقیه لدنیا زائله فانیه.» الخصال، الشیخ الصدوق، ص ۲۱۵، ح ۳۶، منشورات جماعهًْ المدرسین، قم (محقق کتاب).
[۴۹]) برای نمونه، ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی، پرسش‌ها و پاسخ‌های مذهبی، ج۱، ص ۱۶۵ـ۱۶۹ و محمد حسین حسینی تهرانی، امام شناسی، ج ۱، ص ۱۱۴، تهران: حکمت، ۱۴۱۵ق.
[۵۰]) ر.ک: پژوهشی در عصمت معصومان، ص ۶۸ـ۶۶؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۹۴؛ مصنفات شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ج ۵، ص ۱۲۹ـ۱۲۸؛ مقالات الاسلامیین، ج ۱، ص ۳۰۱٫
[۵۱]) شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، مترجم: محمد باقر کمره‌ای، (قم: مؤسسه انتشارات لاهوت، چ اول، ۱۳۸۰)، ص۹۲۸٫
[۵۲]) أبی منصور أحمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص۷۷ـ۸۳، تعلیقات وملاحظات، السید محمد باقر الخرسان (النجف الأشرف: دار النعمان للطباعهًْ والنشر، ۱۳۸۶ﻫ.).
[۵۳]) شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص ۷۱۱؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۱۰ (محقق کتاب).
[۵۴]) همان، ص ۹۲۸٫
[۵۵]) ر.ک: منشور جاوید، ج۵، ص ۲۸٫
منبع : اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی