شیعه در حجاز (عربستان)
پیش از بررسى مناطق سکونت شیعیان در عربستان، ابتدا چند خاطره تاریخى و سپس وضعیت سکونت آنها را بررسى مىکنیم.
در قرن چهارم هجرى، بیشتر ساکنان جزیره العرب، شیعه بودند.([۱]) «مقدسى»، جغرافىدان و مورخ معروف قرن چهارم مىگوید که تمام قاضیان حجاز، شیعه بودند.([۲]) دو سلسله قدرتمند شیعى به نام «آلبویه» و «فاطمیان» نیز مدتها بر حجاز حکومت داشتند.([۳])
شیعیان در عصر سلجوقیان، مقدارى در فشار و سختى قرار گرفتند؛ اما قبه مطهر ائمه بقیع را «مجد الملک»، «ابوالفضل اسعدبنمحمدبنموسى اردستانى» بنا کرد این بقعه متبرکه، در سال ۵۶۰ هـ . ق تکمیل شد. بقعه و بارگاه بسیار باشکوه و به آیینهکارى و گچبرى مزین بود. این مکان، قندیلهاى طلا و نقره و فولاد مکلل، فرشهاى گرانبها و عتیقهجات فراوان داشت که اکثر آنان، هدایاى شیعیان ایران و هندوستان بود. در و دیوار آن روضه باصفا، اثرى از صنعت و هنر سرپنجه ایرانیان عاشق اهلبیت بوده است.([۴])
مناطق زیادى از مکه و مدینه در دست شیعیان بود و آنان عزت و حیثیت اجتماعى والایى داشتند.
«مقدسى» مىنویسد:
«ینبع»؛ بزرگ، پر آب و داراى بارویى استوار است. این شهر آباد و پرآبتر از یثرب است. دژى استوار و بازارى گرم دارد؛ مانند آن در شهرهاى حجاز نیست. بیشتر بازاریان مدینه در موسم از آنجایند. دو دروازه دارد که جامع، نزدیک یکى از آنهاست. اکثر مردمش از بنى الحسن «علیه السلام» هستند.([۵])
«ابوالقاسمبناحمد جیهانى» مىنویسد:
ینبع، حصارى است در آنجا خرماستان و آب و زراعت، و آنجا وقفیاتى است که امیر مؤمنان علىبنابىطالب راست و تولیت همچنان فرزندان او دارند.([۶])
«اصطخرى» در این باره مىگوید:
ینبع حصتى است با نخیل و کشاورزى و آب و آنجا وقفى هست بر علویان. یادآورى این امر لازم است که بندر ینبع هم اکنون از مهمترین مراکز تدارکاتى و مواصلاتى عربستان به شمار مىآید و روزانه حدود دو میلیون بشکه نفت به ساحل بحر احمر مىرساند. در حوالى ینبع، معدن طلا نیز وجود دارد.([۷])
پراکندگى شیعیان
شیعیان نیز همانند پیروان دیگر مذاهب اسلامى در سراسر جهان، از جمله عربستان پراکندهاند. این پراکندگى به صورت ذیل است:
- بخش عمده شیعیان عربستان در منطقه «الشرقیه» زندگى مىکنند. استقرار شیعه در این منطقه، قدمت تاریخى دارد و بیشتر تاریخنویسان، قدمت این استقرار را از زمان خلافت امام على مىدانند. استقرار شیعیان در این منطقه، بیشتر در شهرهاى قطیف، احساء و دمام بوده و هست.([۸])
- بیش از ۴۰ هزار نفر از شیعیان در مدینه زندگى مىکنند که تاریخ سکونت آن، به دوران خلافت امام على برمىگردد. شیعیان مدینه به «نخاوله» معروفاند. علت این لقب آن است که شغل اصلى شیعیان در مدینه «نخلدارى» است. منبع درآمد آنها نیز از راه فروش محصولات به دست آمده از نخلستانها است. البته این شغل از دیرباز متعلق به آنها بوده و اکنون هم جمعیت زیادى از آنها در نخلستانهاى خرما کار مىکنند.([۹])
- عدهاى از شیعیان عربستان نیز در شهرهاى «ریاض»، «جده» و «مکه» سکونت دارند. بیشتر این افراد به تجارت و بازرگانى مشغول هستند. این افراد در واقع ساکنان شرقیه و مدینه بودند که براى بازرگانى به این شهرها مهاجرت کردند و جمعیت قابل توجهى را تشکیل مىدهند.
- شیعیان اسماعیلى، عموما در منطقه جنوبى «حجاز» در جوار مرزهاى عربستان با یمن زندگى مىکنند.
- شیعیان زیدیه و گروهى از اثنا عشریه در منطقه غربى سکونت دارند.
- افراد و گروههاى شیعى متفرقى که با تقیه در نقاط مختلف عربستان، از آشکار کردن مذهب و عقاید خویش خوددارى مىکنند.
تاریخچه منطقه شرقیه (قطیف، دمام، احساء و…)
این منطقه به سبب موقعیت جغرافیایى و اقتصادى، توجه ادیان و ملل گوناگون را به خود جلب کرده است. آثار کشف شده، حکایت از بتپرستى مردمانش در دوران باستان دارد، مثل: مجسمهاى سنگى که نزدیکىهاى قلعه «تاروت» یافت شد و شبیه مجسمههاى سومرى است یا مجسمه طلایى «عشتاروت» که در یکى از بستانهاى «تاروت» کشف شده است. برخى از اسامى بتها در برخى از اماکن عبادى بتپرستان پیش از اسلام، هنوز باقى است، مثل: اسم «وال» که بت «بکربنوائل» بوده، یا «محرق» که بت «بکربنتغلب عبد قیس، عبدود و…» بوده است.
آتشپرستى نیز از طریق امپراتور ساسانى ایران به این منطقه وارد شده بود و در این مناطق ـ هر چند به طور غیرگسترده ـ رایج بوده است.
آتشپرستى قبل از اسلام با نفوذ ایرانیان در منطقه، تسلط آنها بر آن و هجرت برخى از ایرانیان به این منطقه گستردهتر شدهاست.
برخى از حفارىها در قبرستانها و معبدها نشان مىدهد که برخى از افراد قبایل این منطقه نیز زرتشتى بودهاند؛ مثل عدهاى از قبیله «تیم»؛ مانند: زرارهبنعدسى تیمى، حاجببنزراره، اقرعبنحابس و ابوالاسود.
یهودیت نیز وارد این منطقه شده است؛ گویا یهودیت از یمن یا عراق به این منطقه آمده است. «دکتر جواد على» معتقد است که یهودیان از عراق به این منطقه آمده، در سواحل خلیج ساکن شده و با ساکنان آنجا تجارت کردهاند. آنان، سعى در یهودى کردن مردم این منطقه داشته و در این کار هم موفق بودهاند تا اینکه پرچم اسلام بر این منطقه بر افراشته شد.
پیامبر اکرم دستور داد با آنان کارى نداشته باشند و تنها از آنها جزیه بگیرند. یهودیان بحرین و بقیه یهودیان این منطقه، جزیه مىدادند و به این ترتیب بر دین خود باقى ماندند.
مسیحیت نیز وارد این منطقه شده است؛ برخى مىگویند که از «حیره» یا «یمن» از طریق «مبشرین» و تجار مسیحى که از امپراتورى روم و فارس به این منطقه آمدهاند، وارد شده است. مذهب «نسطورى» بین مسیحیان این منطقه رواج داشت و تاریخ کلیساها از وجود اسقفهایى در حوالى سالهاى ۲۲۴م خبر مىدهد، مانند: اسقف «عبدیوع» که مردم منطقه را به مسیحیت دعوت مىکرد و دیرهایى نیز در این منطقه بنا کرد.
بیت قطرایا (قطر)، درین (دارین) در جزیره «تاروت» از توابع این کلیسا بود.
بیشترین پیروان در این منطقه به مسیحیت اختصاص داشت و عدهاى از قبایل تغلب، ایاد بکر، تمیم، عبد قیس و… به این دین گرویدند. مشهورترین آنها بحیرا راهب، متالمس، جریربنعبدالمسیح و جارودبنبشربنعمرو است. جارود با عدهاى نزد پیامبر آمدند و مسلمان شدند.
«مسعودى» مىنویسد:
رباس ثنى و بحیراى راهب ـ که از قبیله عبد قیس بودند ـ پیش از بعثت پیامبر، معتقد به خداوند، توحید و معاد بودند.
«ابن حجر عسقلانى» در کتاب «الاصابه» مىنویسد:
منذربنعائد ملقب به اشبح با راهبى دوست بود و در «دارین» منزل داشت و هر سال او را مىدید. یکبار او را در «زاره» دید. وى به منذر خبر داد که پیامبرى از مکه ظهور خواهد کرد. او هدیه را مىپذپرد؛ اما صدقه را نمىپذیرد و بین دو کتفش علامتى است که نشان مىدهد، وى بر تمام ادیان پیروز خواهد شد.
پس از مرگ راهب، وقتى اشبح، خبر بعثت رسول اکرم را شنید، پسر خواهر و داماد خود، عمروبنعبدالقیس را با مقدارى خرما و هدایا به همراه «اریقط» که راهنما بود، نزد او فرستاد. عمرو در سال هجرت به مکه رسید و پیامبر را ملاقات کرد و نشانهها را دید و اسلام آورد. سپس برگشت و به دایى خود خبر داد. او نیز اسلام آورد. این دو نفر تا مدتى اسلام خود را کتمان مىکردند.
مردم این منطقه در سال ششم هجرى اسلام آوردند. مورّخان مىنویسند، مسلمانان این منطقه با صحت مبانى اسلام قانع شدند و جنگى در نگرفت. اکثریت قاطع ساکنان این منطقه مسلمان شدند و نشانههاى اسلام اصیل در جان و دل ساکنان این منطقه باقى ماند و همین امر باعث شد تا اهالى این منطقه شیعه بمانند. این افراد در اکثر مبادى و مبانى دینى، اختلافى با برادران اهل سنت ندارند و انحرافها و اختلافهایى نیز که «قرامطه» به وجود آورده بودند، با زوال حکومتشان از بین رفت. اکنون در منطقه «قطیف» و شهرها و روستاهایش، اسلام ناب شیعى، مدال افتخار این منطقه است. راستى که بزرگ مرد تاریخ بشر، پیامبر اکرم چه زیبا فرموده است:
یا علیّ ما مثلک فی النّاس الّا کمثل سوره قل هو اللّه احد فی القرآن. من قرأها مرّه فکانّما قرأ ثلث القرآن و من قرأها مرّتین فکانّما قرأ ثلثى القرآن و من قرأها ثلاث مرّات فکانّما قراء القرآن کلّه و کذا انت یا علىّ من احبّک بقلبه فقد اخذ ثلث الایمان و من احبّک بقلبه و لسانه فقد اخذ ثلثی الایمان و من احبّک بقلبه و لسانه و یده فقد جمع الایمان کلّه و الّذى بعثنى بالحقّ نبیّا لو احبّک اهل الارض کما یحبّک اهل السّماء لما عذّب اللّه احدا منهم بالنّار؛([۱۰])
اى على! نیست مثل تو در میان مردم؛ مگر مانند سوره قل هو اللّه احد در قرآن که اگر کسى آن را یکبار بخواند، مانند آن است که ثلث قرآن را خوانده است. اگر کسى دوبار بخواند، مانند آن است که دو سوم قرآن را خوانده است. هرگاه کسى آن را سه مرتبه بخواند، مانند آن است که تمام قرآن را خوانده است و تو، اى على! چنین هستى، اگر کسى تو را در قلب خود دوست بدارد به درستى که یک سوم ایمان را داراست و هرگاه تو را با قلب و اظهار زبان دوست بدارد، پس دو سوم ایمان را دارد و هرگاه دوستدار قلبى تو باشد و به زبان نیز اقرار کند و با وجودش از تو حمایت کند، تمام ایمان را داراست. قسم به خدایى که مرا به راستى و حق، پیامبر قرار داده است؛ هرگاه اهل زمین تو را مانند اهل آسمان دوست بدارند، خداوند هرگز یکى از آنان را با آتش جهنم معذب نخواهد کرد.
سکونت شیعیان عربستان
کتاب «الشیعیه فى المملکه العربیه السعودیه»، اثر آقاى «حمزه حسن»، بهترین کتابى است که درباره اوضاع و احوال شیعیان عربستان، وضعیت جغرافیایى انسانى، پراکندگى در سکونت، تعداد و قبایل، سخن به میان آورده است.
این کتاب بهترین تحقیقى است که به طور کامل و مستند ارائه شده است.
مؤلف از هر طایفه، افرادى را ذکر کرده و از مشاهیر آنها نیز، سخن به میان آورده است. این کتاب در دو جلد و با اسلوبى مناسب، به زیور طبع آراسته شده است.
ما در این اثر، پراکندگى، تعداد جمعیت و انواع قبایل را از کتاب ایشان، اقتباس کردیم. سپس با افزودن مطالبى، کوشیدیم تا پژوهشى قابل اطمینان و قریب به واقع ارائه کنیم.
به دلیل خفقان، سرکوب شدید و کافر دانستن این مسلمانان اولیه و به سبب ترس از خطرات جانى، مالى و ناموسى، هرگز همه این مسلمانان، دین خود رابه صورت علنى اعلام نکرده و نمىکنند؛ اما با تلاش در شناسایى مناطق شیعهنشین و نسبت جمعیتى آنها و با توجه به جوانب مختلف قضایاى مربوطه، توانستیم تا حدودى به اصل مسئله پى ببریم. سپس سعى کردیم با تکمیل نقاط ضعف آن در تحقیقهاى گذشته و افزودن مطالب مربوطه و درست، آمار و ارقام صحیحى ارائه کنیم.
شیعه امامیه، به غیر از مکه و مدینه، در شهرها و روستاهاى شرقى عربستان نیز ساکن است. دکتر «عبدالله حامد» مىنویسد:
در هیچ نقطهاى از عربستان، دینى غیر از اسلام وجود ندارد و شیعیان در مکه و مدینه ساکناند و اکثر آنها در احساء و قطیف زندگى مىکنند؛ به ویژه قطیف که همه ساکنان آن شیعه هستند.
اسماعیلیه نیز در شهرهاى جنوبى عربستان، همچون «نجران» و روستاهاى آن متمرکزند. در شهرهاى دیگر نیز اقلیت شیعى (امامیه و زیدیه) به چشم مىخورد.
شیعه در احساء
منطقه احساء داراى وسعت زیادى است و پهنه آن، تا مرز قطر ادامه دارد. بافت کلى ساکنان این منطقه شیعى است و قدمت آن به ابتداى قرن اول هـ . ق بر مىگردد. در زمان حکمرانى سلسله قدرتمند و شیعى آلبویه، دیگر مردم این منطقه نیز به مذهب تشیع گرویدند. در آن زمان، این منطقه جزء خاک عربستان نبوده است. در قرن گذشته و پس از اینکه وهابیت، این ناحیه را به طور کامل اشغال کرد، این منطقه ضمیمه عربستان سعودى شد.
در شمال منطقه احساء، کشور کویت قرار دارد که حدود یک سوم آن را شهروندان شیعه تشکیل مىدهند. همچنین در جنوب منطقه «احساء»، قطر قرار دارد که حدود ۲۵ درصد از جمعیت آن را شیعیان تشکیل مىدهند. در کنار قطر، منطقه «بحرین» با هفتاد درصد جمعیت شیعه قرار دارد که در صورت بیدارى اسلامى، مکملى براى یکدیگر خواهند بود.
«ابراهیم پاشا» پس از دیدار از احساء، در توصیف آن مىگوید: «روستاهاى پنجاهگانهاش، پوشیده از بوستانها و مزارع سرسبزند و برنج و خرما بیشترین سهم را در محصولات کشاورزى این منطقه دارد.»
او سپس گندم را نیز اضافه کرده و مىگوید، گندم بخش زیادى از زمینهاى کشاورزى این منطقه را به خود اختصاص داده است.
انگور، انجیر، هلو، نارنج، لیمو، پرتقال، سیب، توت، سدر، زردآلو و سبزیجاتى، مانند: بامیه، گوجه فرنگى، لوبیا، کنجد و سیب زمینى از دیگر محصولات کشاورزى این منطقهاند.
شیعیان هفوف
هفوف، مرکز استان است و یک سوم ساکنان استان، در این شهر ساکناند. نود درصد ساکنان آن را شیعیان تشکیل مىدهند، که در تمام مناطق آن، با اکثریت قاطع زندگى مىکنند ؛ مانند: رفعه شمالى، رفعه جنوبى، کوت، فریق شمالى، فاضلیه تعاون، مزرع، سدره، حدادید، سویج، نعاثل، رقیات، یحیى، اندلس و زقیقان.
طوایف شیعى هفوف
- آلابوخمسین: محمد «ابوخمسین»، «موسى ابوخمسین»، «باقر ابوخمسین»- که قاضى شیعیان احساء در دادگاه اوقاف و ارث است – پسرش «حسنبنباقر ابوخمسین»، «موسى عبدالهادى ابوخمسین»، «حسین عبدالهادى ابوخمسین»، «حسن عبدالهادى ابوخمسین»، «یاسین ابوخمسین» (متوفاى ۱۴۰۰ هـ . ق) و روزنامهنگار «علىبناحمد ابوخمسین» از بزرگان این طایفه به شمار مىروند. طوایفى از آلابوخمسین در کویت و بصره نیز ساکن شدهاند که از احساء به این مناطق مهاجرت کردهاند؛
- عامر: «توفیق العامر» از این طایفه است. تعدادى از خویشاوندان این طایفه در منطقه زبیر ساکن هستند؛
- شوّاف: «حسین شوّاف» ـ که از شاگردان موسى ابوخمسین به شمار مىرود ـ و پسرش «عبدالله شوّاف» و شهید «محمد نور الشوّاف» ـ متوفاى ۱۴۰۶ هـ . ق ـ از این طایفه به شمار مىروند. تعدادى از نزدیکان این طایفه در کویت زندگى مىکنند؛
- ابوحلیقه: «احمدبنعبدالله ابوحلیقه» ـ که پدرش چندین حسینیه و… را تأسیس کرده بود ـ و پسرش «جوادبناحمد ابوحلیقه» جزء این طایفه هستند. تعدادى از خویشاوندان این طایفه در کویت سکونت دارند؛
- رمضان: «احمد رمضان» – از شاگردان «موسىابوخمسیناحمدراضىبن عبدالرضابنعبدالله رمضان»، شاعر شهید «على رمضان» ـ که در ۱۳۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ ، شاعر معاصر «محمد حسین رمضان» و برادرش «جواد رمضان» از این طایفه هستند. تعدادى از نزدیکان این طایفه در کویت ساکناند؛
- الامیر: خطیب جوان، «عادلبنعلىمحمد الامیر» از این طایفه است. تعدادى از خویشاوندان این طایفه در کویت زندگى مىکنند؛
. قطان: «علىبنطاهر قطان» ـ که از شخصیتهاى بارز و مؤسس حسینیههاى بسیارى است ـ از این طایفه محسوب مىشود. تعدادى از نزدیکان این طایفه نیز در کویت هستند؛
۸ . آلابوعلى: «احمدبنابراهیم ابوعلى» و «توفیقبنناصر ابوعلى»، از این طایفهاند؛
. بقشى: «محمد بقشى» ـ از شاگردان «موسى ابوخمسین» ـ ، «محمدامینبن علىحسن بقشى» و «مجیدبنعبداللهبنعبدالوهاب بقشى» از این طایفه هستند؛
- الخرس: «ابراهیم الخرس»، «احمد الخرس» و «عبدالامیربنعلىبنمحمد ابراهیم الخرس» از این طایفه به شمار مىروند؛
- شبیث: «علىبنیوسف شبیث» و پسرش «حسین شبیث» از این طایفهاند؛
- سادات آلصالح: «عمده الفوارس»، «سید حسین صالح» از این طایفه است؛
- وصیبعى: «عبدالله وصیبعى» از این طایفه شمرده مىشود؛
- هلال: «حسین هلال»، «قطیب عبدالحمید هلالى»، «جعفر هلالى» و برادرش «باقر هلالى» و… از این طایفه هستند. تعدادى از افراد این طایفه ابتدا در زیبر ساکن شدند و سپس به نجف اشرف هجرت کردند؛
- طویل: «احمد طویل» و شاعر معاصر مردمى «عبدالله طویل» از این طایفه هستند؛
- غریرى: «عبدالوهاب غریرى» و «سلمان غریرى» ـ از شاگردان «موسى ابوخمسین» ـ از این طایفه به شمار مىروند؛
- سادات حداد: اکثر اهالى «فریق شمالى» و «سید جواد» و «سید کاظم آلحداد» از این طایفهاند؛
- ابومره: «عبدالله ابومره» از این طایفه است؛
- آلحمد: «حبیب احمد آلحمد» از این طایفه به حساب مىآید؛
- آلسلیمان ناصر: «آلابوخضر» از این طایفهاند. «ناصر ابوخضر»، «حبیب ابوخضر» و «یوسف ابوخضر» از این طایفه به شمار مىروند؛
- عوض: خطیب «احمد العوض» از این طایفه است.
دیگر طوایف هفوف
آلابراهیم، معیلى ـ عادل معیلى از این طایفه است ـ ، آلحماده، آلمعیوف، آلعبدالسلام، غدیر ـ خطیب عبدالله غدیر از این طایفه است ـ ، مبارک، حلیلى، جاسم، تمار، قضیب، سلیمان ـ سلمان سلیمان از این طایفه است ـ ، حمضه ـ محمد الحمضه از این طایفه است ـ ، حداد، ابوناصر، آلسعد، عبدالنبى، محمد صالح، غراش، عبدالرضا، عبدالباقى، حسن، عمر، عمران، حمیدى، آلابنسلیمان، شبعان، غانم، آلبنشیخ، ساداتسویج ـ سید على سویج از این طایفه است و در بصره نیز تعدادى از این طایفه با همین اسم زندگى مىکنند ـ. وائل ـ عبدالله وائل و احمدبنحسن وائل از این طایفه هستند ـ ، هاجرى ـ مجتهد بزرگ محمد هاجرى از این طایفه است ـ ، خلیفه ـ احمدبنحسین آلخلیفه از این طایفه است ـ، مهنّا ـ على المهنّا از این طایفه است ـ ، بغلى ـ احمدبنمحمد الاحمد بغلى و برادرش حسن و شاعر محمدبنعلى املیخان بغلى از این طایفه هستند ـ ، قرقوش ـ عبدالرئوف قرقوش از این طایفه است ـ ، ابندهنین ـ خطیب علىبندهنین از این طایفه است ـ ، صحّاف ـ احمدبنعلى صحاف ـ متوفاى ۱۳۱ هـ . ق ـ و برادرانش، کاظم صحّاف، شاعر، حسین صحّاف و على صحّاف از این طایفه هستند ـ .
شیعه در مبرز
مبرز، شهر دوم احساء به شمار مىرود، که حدود ۵۵% ساکنان آن شیعهاند. شیعیان مبرز در مناطق شعبه قدیمى، شعبه جدید، سیاسب، مجابل (مقابل)، عیونى، عتبان، نزهه، یحیى، خرس، راشدیه، محاسن، حمادیه و قوع (قوع العتبان) زندگى مىکنند.
طوایف شیعى مبرز
- سادات (على، هاشم، صالح، یوسف، محسن، احمد، سلمان و حسن): سیدهاشم سلمان، سید ناصر سلمان، سید حسین سلمان، سید محمد سید حسین سلمان، سید على سید ناصر ـ که از شخصیتهاى بارز دمام به شمار مىرود ـ پسرش سید هادى سید محمد ناصر، پسرش سید عدنان و سید محمد علىبنسید ناصر سلمان از این سادات هستند؛
- جبران: به نظر مىرسد این طایفه، جزء قبیله «بنى هاجر» باشند که در روستاى «بطالیه» زندگى مىکردند و سپس به «مبرز» هجرت کردند. طایفه جبران، طایفهاى علمى است که علماى بسیارى در آن ظاهر شدهاند که محمد جبران، محمد على جبران و صادق جبران از این طایفهاند؛
- آلماجد: این طایفه، جزء قیبله «عنزه» هستند. طایفه آلماجد به دو گروه شیعه و سنى تقسیم مىشوند. على آلماجد از شیعیان این طایفه است؛
- خلیفه: محمد خلیفه، عبدالمحسن خلیفه، حسین خلیفه، صادق خلیفه، عبدالله خلیفه، احمد خلیفه، جواد خلیفه و صادق خلیفه از این طایفه به شمار مىروند؛
- بشر: اکثر ساکنان منطقه شعبه از این طایفهاند. احمد آلبشر و عیسى آلبشر ـ به این سبب که جرأت پیدا کرده بودند و از پادشاه حقوق طوایف شیعى را درخواست کنند، به دستور پادشاه فیصل به زندان افتادند ـ از این طایفه هستند.
دیگر طوایف شیعى مبرز
قبیله‌های بحرانى، کویتى، قطیفى، مهنّا، ناصر، آلشمس، جزء قبیله سبیع به شمار مىروند، الملا ابوصالح، حداد، مرهون، اسماعیل، ابراهیم، علوان، عمران (شیعه و سنى و جزء قبیله عنزه)، ابوخضره، حمید خمیس ـ احمد بن حبیب بن خمیس ـ متوفاى ۱۳۱۱ هـ . ق و از شاگردان سید هاشم سید سلمان است ـ ، از این طایفه به شمار مىرود؛ عشام، مجحد، زین، حمّود، مبارک، عیسى (شیعه و سنى)، علیون، عوض، عویض حواج، نجیدى، صایغ، وایل، نمر، دجانى، نجار، تمّار وصیبعى، آلثانى و آلابنسعد، همه قبایل متعددی از طایفه مبرز هستند.
روستاهاى شیعهنشین احساء
- جبیل: این روستا در شرق هفوف قرار گرفته است. على آلعبدالقادر درباره این روستا مىنویسد: «اهل این روستا شیعه و شغل آنها کشاورزى است.»([۱۱])
سادات ـ آلحسین، آلهاشم، آلحسن، آلابنمحسن ـ ، آلشایب ـ که مهندس عبدالله عبدالمحسن الشایب از این خانواده است ـ ، آلعبدالرضا، آلابننصر، عیسى، آلعبدالله، آلحیا، آلعبود و آلممتّن از شیعیان این روستا به شمار مىروند. سید ابراهیم سلمان ـ که بزرگ روستاست ـ، شاعر معروف عبدالکریم ممتّن و عبدالرحیم ممتّن از شخصیتهاى بارز این روستا هستند؛
- شهارین: این روستا در شرق روستاى «فضول» قرار گرفته و تمام ساکنان آن شیعهاند. على آلعبدالقادر درباره این روستا مىنویسد:
رودى از چشمه برابر از روستاى شهارین مىگذرد…اهل این روستا شیعه و شغل آنها کشاورزى است.([۱۲])
طوایف آلبدیوى، آلصقر، آلعباد، آلحسین، عقیلى و دالوى از طوایف این روستا هستند؛
- بطّالیه: این روستا منسوب به مالکبنبطال است. او یکى از اعضاى دولت «عیونیه» بود که بر منطقه حکومت کرد. ابنمقرب عیونى او را این چنین ستایش مىکند:
| و مالک حین ندعوه فأى فتى
|
حرب اذا ماالتقى الرجاف فالتمطا
|
بطّالیه، روستایى نزدیک شهر «هجر» است که طبق نقل که علامه الجزیره حمد الجاسر در عصر اسلام شهرى مشهور بوده است. «حمد الجاسر» در سال ۱۳۵۸ هـ . ق از این روستا دیدن کرد و آن را این چنین توصیف کرد:
این منطقه، منطقهاى آباد در حدّ شهر «احساء» است که قرامطه، آن را مبدأ حرکت خود قرار دادند. بطالیه از چهار منطقه تشکیل مىشود و از دو چشمه «حاره» و «جوهریه» سیراب مىشود.
«جاسر» منطقه وسیعى مشهور به «قصر قریمط» و آثار باستانى دیگرى همچون مسجد جامع ـ که مردم به آن «مسجد قریمط» مىگویند ـ و حمامى را دیده است که پادشاه آخر قرامطه در آن کشته شد؛ اما اکنون وهابیان، این اماکن را از بین برده و بناهاى جدیدى جاى آنها ساختهاند.([۱۳])
«لوریمر» درباره اهالى «بطالیه»، در اوایل قرن بیستم چنین مىنویسد که در این روستا ۳۲۵ خانوار وجود دارند که همه شیعهاند.
«على آلعبدالقادر» درباره این روستا مىنویسد: «تمام اهالى این روستا، شیعه و شغلشان کشاورزى است.»([۱۴])
مسبّح ـ على مسبح از این طایفه است ـ ، مسلم ـ عبدالله ناصر مسلم ـ متوفاى ۱۸۸ م که در زندانهاى صدام به شهادت رسید و حکومت عربستان براى آزادى وى هیچ اقدامى نکرد، از این طایفه است ـ ، طایفه شیخ، عبدالرضا، کرىّ، حجّى، مسلّمى، آلرزق و آلعمار ـ باقر آلعمار از این طایفه است ـ جزء طوایف این روستا به شمار مىروند؛
- مطیرفى: تمام اهالى این روستا شیعهاند. چشمههاى آب گرم، نخلستانها و مزارع فراوانى در این روستا وجود دارد. طایفه آلخویتم (از قبیله زعب) در این روستا ساکن هستند. در گذشته، این طایفه، جزء رهبران و بزرگان روستا بهشمار مىرفتند. طوایف بندر،عبیدون و بختیان ـ که هم اکنون اکثر اهالى روستا را تشکیل مىدهند ـ در این روستا ساکناند.
طوایف آلحجى، سادات آلعلى و جزیرى نیز از ساکنان این روستا هستند. آیت الله احمدبنزیدالدین احسائى، متوفاى ۱۲۴۱ هـ . ق، یکى از مشهورترین علماى شیعه، از این روستا بوده است. مشهور است که اکثر اهالى این روستا از بزرگان منطقه بودهاند. بسیارى از افراد طایفه «بنىخالد» چندین سال پیش به این روستا هجرت کرده و شیعه شدهاند؛
- بنىمعن: روستایى واقع در شرق «هفوف» است که همه ساکنان آن شیعهاند. طوایف شیعه ساکن در این روستا عبارتاند از: آلعطیه ـ محمد عطیه از این طایفه است ـ ، آلخمیس ـ مىگویند، این طایفه از قبیله سبیع بودهاند ـ ، آلبوقرین ـ عبدالله آلعلى بوقرین از این طایفه است ـ ، سادات و شقاقیق ـ یوسف الشقاق از برجستهترین شخصیتهاى منطقه و عبدالله شقاق از این طایفه هستند و در این روستا ساکناند؛
- دالوه: تمام اهالى آن شیعه و سادات آلناصر، آلهاشم، طوایف آلتریکى و مطاوعه ـ حبیب مطاوعه از این طایفه است ـ در این روستا ساکن هستند؛
. قاره: تمام اهالى آن شیعه هستند و سادات آلمحسن، آلشخص و سلمان در این روستا ساکن هستند. آلشخص؛ طایفهاى علمى است که شخصیتهایى همچون سید باقر شخص، پسرش سید عبدالرضا شخص، دکتر سید عدنان شخص، پسرش سید هاشم شخص، شاعر محمد رضابنعبدالله هاشم شخص، خطیب سید محمد محسن شخص و خطیب سید هاشمبنمحمد شخص در آن درخشیدهاند. سید باقر و سید خلیفه موسوى قارى ـ متوفاى ۱۳۶۱ هـ . ق ـ نیز ساکن این روستا بوده است.
طایفه عیثان که محمد عیثان، على عیثان و حسن عیثان از شخصیتهاى آن هستند. طایفه على نیز در این روستا ساکناند. شاعر و ادیب، محمدعلى که سردبیر مجله «الیوم»، و جلالعلى ـ شاعر – از شخصیتهاى آن هستند. روستاى قاره به سبب کوهى به نام «جبل القاره» معروف و مشهور است؛
- منصوره: همه اهالى این روستا شیعه هستند. برخى از طوایف این روستا عبارتاند از: طوایف سلمان عباد، آلحبابى، آلاوبارى، فضلى ـ مجتهد بزرگ میرزامحسن فضلى و پسرش دکتر عبدالهادى فضلى که ریاست بخش زبان عربى دانشگاه ملک عبدالعزیز جده را تا سال ۱۸۸ م به عهده داشت، از شخصیتهاى بارز این طایفهاند؛ همچنین طوایف سلطان و عیسى نیز از این روستا بودهاند که عبدالمحسن عیسى و پسرش توفیق عیسى از این طایفهاند.
خطیب حبیب هدیب و على ابوراضى نیز از علماى این روستا بودهاند؛
. تیمیه: مناطق شیعهنشین، مهد تمدن و فرهنگ اسلامى شیعى بودهاند. جاىجاى مناطق شیعهنشین عربستان، اعم از مکه، مدینه، احساء، قطیف و… . شخصیتهاى علمى برجستهاى داشتهاند. این اشخاص به دلیل حمله وهابیت کشته، زندان، تبعید یا راهى دیار دیگرى، همچون: قطر، بحرین، کویت و… شدهاند.
براى نمونه مىتوان به روستاى «تیمیه» از روستاهاى «هفوف» منطقه احساء اشاره کرد که تمام اهالى این روستا نیز شیعه هستند. این روستا، روستاى علم و فضیلت است. گفتهاند که در یک زمان حدود چهل مجتهد در این روستا بوده است. این قضیه، کمى قبل از اشغال اخیر آلسعود بر این منطقه بوده است. تاریخنویسان معتبر نوشتهاند که مساجد این روستا و چندین روستاى دیگر به بهانه اینکه کلیسا هستند، ویران شدند.
مرحوم فرج عمران درباره این روستا، اینگونه مىسراید:
| قدّسوا مدینه تیمیه
|
فهى من خیره القرى الهجریه
|
|
| قدّسوا تکلم الربوع اللواتی
|
هى بالامس مشرقات مضیّه
|
طوایف آلابوعامر، آلعبدالرزاق، آلعباد و… در این روستا ساکن بودهاند. ابراهیمبنحسنبنابنجمهور شیبانى احسائى ـ یکى از بزرگترین علماى شیعه درقرن نهم هجرى ـ ، پسرش على و نوهاش محمدبنعلىبنابىجمهور، نویسنده کتاب «عوالى اللآلى» از شخصیتهاى برجسته این روستا به شمار مىروند.
مصادیق دیگر این حقیقت، آیت اللّه احمدبنزیدالدین احسائى (متوفاى ۱۲۴۱ هـ . ق) یکى از مشهورترین علماى شیعه عربستان از روستاى «مطیرفى» هفوف بود. آیت اللّه حبیببنصالحبنقرین (متوفاى ۱۳۶۳ هـ . ق) از مراجع بزرگ منطقه روستاى «حوطه» هفوف در منطقه احساء بود. حسن موسى صفار از بزرگان دینى و سیاسى شیعه در عربستان است. او خطیب و نویسندهاى مشهور بود که تألیفاتش به بیش از سى اثر مىرسد و یکى از آثار او کتاب «التعددیه والحریه فی الاسلام» است؛
- طریبیل: تمام ساکنان این روستا شیعه هستند. این روستا، روستایى تاریخى و قدیمى است که طوایف «هاجرى» و «آلابوشفیع» ـ که خطیب محمد ابوشفیع ( متوفاى ۱۸۸ م) و شفیع ابوشفیع از شخصیتهاى آن هستند ـ در آن سکونت داشتند؛
- تویثیر: تمام اهالى این روستا شیعه هستند. این روستا نیز، مانند روستاهاى دیگر افزون بر ساکنان اصلى، مقصدى براى قبایل دیگر بوده است. ساداتحاجى، آلبرّاقى، آلابنمحسن، حسن، سید غالب سلمان و طوایف آلعبدالله و شقاق در این روستا سکونت دارند؛
- قرن: همه ساکنان این روستا شیعهاند. سادات و طوایفى، همچون حسین ـ که شیخ حسین از شخصیتهاى آن بود ـ آلعطیه و آلجریدان از ساکنان آن به شمار مىروند؛
- حوطه: تمام اهالى این روستا شیعه هستند. طوایف جبران، اکثر اهالى روستا را تشکیل مىدهند و احمد جبران نیز جزء آنان است. آلحسن ناصر، ابوعلى و سادات در این روستا ساکن هستند. مرجع بزرگ؛ حبیببنصالحبنقرین (متوفاى ۱۳۶۳ هـ . ق) و جمال الدین احمد محسنى (متوفاى ۱۲۴ هـ . ق) از شخصیتهاى این روستا هستند؛
- عقار: طبق نوشته على آلعبدالقادر، تمام اهالى این روستا شیعهاند؛حمد جاسر به اشتباه از کتاب «دلیل الخلیج» نقل کرده است که تمام اهالى آن سنى هستند؛
- حلیله: این روستا، در شمال شرقى «هفوف» واقع شده و اداره سنى ترکى در این روستا، زمینهایى دارد که زیر کشت برنج است. تمام ساکنان این روستا شیعه هستند و طوایف آلمبارک ـ که عبدالله مبارک از آنان است ـ ، آلخمسین، سلطان بحرانى ـ که حسین طاهر بحرانى از شخصیتهاى آن بود ـ ، آلبورقیبه، آلکشى، عباد، خضیرى، حلیمى و حلیلى از ساکنان این روستایند؛
- غمسى: تمام اهالى این روستا شیعه هستند و طایفه راشد ـ که خطیب حجّى راشد جزء شخصیتهاى این طایفه است ـ ساکن این روستا هستند؛
- مزاوى: تمام اهالى این روستا شیعه هستند و آلنصیر یکى از طوایف این روستا شمرده مىشود؛
- مرکز: همه ساکنان این روستا شیعه هستند و طوایف آلحسین، آلناصر، سلمان، سادات آلهاشم و جاسم ـ که على جاسم از این طایفه است ـ از ساکنان این روستا به شمار مىروند؛
- قسیایره: تمام اهالى این روستا شیعه و طوایف «راشد» و «علیوى» در آن سکونت دارند؛
- بنىنحو: در نزدیکى «هفوف» واقع است و تمامى اهالى آن شیعه هستند؛
- ابوثور: تمام اهالى این روستا شیعهاند؛
- رمیله: تمام اهالى این روستا نیز شیعه هستند؛ طوایف ناصر، شقاقیق، راشد، آلصالح، سادات سلمان و لویمى ـ که عبدالمحسن لویمى که به ایران هجرت کرده و در شهر سیرجان دفن شده، از شخصیتهاى آن است ـ ساکن این روستا بودهاند؛
- ساباط: از روستاهاى «هفوف» است و تمام ساکنان آن شیعه هستند. طوایف آلمحسن، آلحسن، آلبطى و بحرانى ـ که حاج على بحرانى جزء آنهاست ـ در این روستا سکونت داشتهاند؛
- عمران شمالى: این روستا در شمال شرقى «هفوف» قرار گرفته واهالى آن شیعهاند. طوایف آلعلى ـ که عمران آلعلى و پسرش شیخ معتوق و محسن عیسى على و پسرش عبدالهادى که بزرگ کنونى روستا به شمار مىرود ـ از شخصیتهاى این طایفه هستند. آلسلیم و نجیدى نیز در این روستا ساکناند؛
- عمران جنوبى: این روستا نیز در شمال شرقى «هفوف» قرار دارد. سادات شایب ـ که حسین شایب و خطیب طاهر شایب از شخصیتهاى آن بودهاند ـ ، در این روستا مىزیستهاند؛
- شعبه: این روستا در کنار کوه «کنزان» ـ که معاهده کنزان بین ملک عبدالعزیز و قبیله عجمان در نزدیکى این کوه بود ـ اکثر ساکنان آن شیعهاند و طوایف حلیمى ـ که محمد حلیمى ـ حسین حلیمى و ملا ابراهیم حلیمى جزء آن هستند ـ و خمیس ـ که شیخ موسى خمیس از شخصیتهاى آن به شمار مىرود ـ در این روستا ساکن هستند؛
- منیزله: اکثر ساکنان این روستا، شیعه و طوایف آلحسین، آلناصر و سلمان در آن سکونت دارند؛
- فضول: اکثر اهالى این روستا شیعه و طوایف مطر ـ که خطیب صالحبنعبدالحسین مطر، کاظمبنمطر، پسرش خطیب جوادبنمطر، برادرش خطیب و شاعر محمد صالح مطر از شخصیتهاى آن بودهاند ـ ، آلصویل و کاظم از ساکنان این روستا هستند؛
این روستا پس از آن معروف شد که وهابىها اکثر ساکنان آنجا را سربریدند. همانگونه که مورخ وهابى، حسینبنغنام با افتخار در کتاب خود «روضه الافکار والاوهام» مىنویسد: «این کشتار بىرحمانه در سال ۱۲۰۳ هـ . ق روى داد»؛
- جلیجله: عدهاى از اهل تسنن قبیله عجمان و شیعه در این روستا زندگى مىکنند. تعداد شیعیان این روستا، حدود نصف جمعیت روستا را تشکیل مىدهد. طوایف آلجعفرى، آلجعیدان و حسن هم از ساکنان این روستا هستند؛
- طرف: اکثر اهالى این روستا سنى بودهاند؛ اما بسیارى از آنها به مناطق دیگر به ویژه به شهرها هجرت کرده و تعدادى از طوایف شیعى به این روستا مهاجرت کردهاند. به همین سبب، اکنون حدود نصف جمعیت آن را شیعیان تشکیل مىدهند.
طوایف شیعى؛ بدیوى، احمد، شملان، آلشریده ـ که محمد شریده از آنان است ـ از ساکنان این روستا به شمار مىروند؛
- جفر: شیعیان این روستا نیمى از جمعیت روستا را تشکیل مىدهند و طوایف عالم ـ که محمد عالم از جمله آنان بوده ـ ، آلجاسم و آلاحمد از ساکنان آن هستند.
- جشّه: اهالى آن از شیعه و سنى بودهاند و طوایف شیعى آلبدر و ملیفى در آن سکونت دارند؛
- صبایخ: تمام اهالى آن شیعه هستند و شیخ حسن جزیرى و پسرش عبدالحمید جزیرى از شخصیتهاى بارز این روستا به شمار مىروند.
روستاهاى دیگرى نیز وجود دارند که شیعهنشین هستند. مانند: ابورمل، ابوحصى دویکیه، شویکیه، سیدویه، سویدر، ضاحیه، عرّامیه، علیه، غرس و واسط.
شیعه در قطیف
قطیف
شهرى بزرگ و داراى نخلستانهاى زیادى است. این شهر در بخش شرقى عربستان واقع شده است و بیشتر جمعیت این شهر را شیعیان تشکیل مىدهند.
ابن بطوطه ـ گردشگر مشهور ـ مىنویسد:
قطیف؛ شهر بزرگى است که بیشتر ساکنان آن از شیعیان است و آنان شیعه بودن خود را با ذکر «أشهد أن علیا ولى الله» و «حى على خیرالعمل» اعلام مىکنند و… .([۱۵])
نخلستانهاى این شهر، اگر نگوییم بىنظیر، کمنظیر است. اهالى آن از اعراب و از قبیله عبدالقیس بنأفصى هستند.
این منطقه به دلیل برخوردارى از موقعیت استراتژیکى، همواره محل تاخت و تاز کسانى بوده است که مىخواستند از منابع سرشار این منطقه بهرهبردارى کنند.
مرورى بر پیشینه تاریخى قطیف
قطیف از سال ۶۰ هـ . ق تحت تسلط عثمانىها بود. در سال ۱۲۰ هـ . ق قبیله بنىخالد به حکومت آنان بر قطیف پایان دادند. تعداد زیادى از قبیله بنىخالد به شیعه گرویدند و مذهب شیعه را برگزیدند.
از سال ۱۲۳۳ – ۱۲۰ هـ . ق و همچنین در زمان حکومت آلسعود، شیعیان نقشى مهم، تأثیرگذار و تعیینکننده در اقتصاد این منطقه داشتند. این نقش در زمان حکومت مصرىها و سعودى دوم همچنان ادامه داشت. همچنین تا زمان بازگشت دوباره عثمانىها به منطقه در سال ۱۳۳۱ هـ . ق تا زمان ملک عبدالعزیز و از آن زمان تاکنون، شیعیان، همچنان نقش تعیین کنندهاى در منطقه دارند؛ زیرا بیشترین ساکنان این منطقه را تشکیل مىدهند. تمام اهالى این شهر شیعه هستند.
طوایف ذیل در این شهر زندگى مىکنند:
- ابوذیب: شاعر احمد آلابىذیب قطیفى، شاعر و ادیب عبدالحسین ابوذیب و برادرش ادیب و شاعر بزرگ یوسف ابوذیب، ناصربنمحمد آلابىذیب قطیفى و عبدالرسولبنملاحمید آلابىذیب قطیفى از این طایفه هستند؛
- بحارنه: ابراهیمبنمکى بحارنه ـ متوفاى ۱۳۶ هـ . ق که وکیل تعدادى از مراجع تقلید همچون آیت الله العظمى سید محسن حکیم۱ بود ـ ، شاعر یوشعبنحسین بحارنه و شاعر معاصر مهدى عبدالرسول بحارنه از این طایفهاند؛
- بحر: این طایفه جزء قبیله «میاس» به حساب مىآید و شاعر علىبنعلىبنبحر از این طایفه است؛
- حجّى: خطیب معاصر علىبناحمد حجّى و هنرمند بزرگ، منیر حجى از این طایفهاند؛
- آلجمعه: منصوربنجمعه پاشا (متوفاى ۱۳۳۰ هـ . ق)، عبدالحسینبن جمعه ـ که به دست ابنسعود در سال ۱۱۵ م به شهادت رسید ـ ، عبدعلىبن منصور بنجمعه ـ (متوفاى ۱۳۵۳ هـ . ق) و عبدعلىبنعبدالحسینبنجمعه از این طایفه هستند؛
- اخوان: علىبنمنصوربناخوان ـ (متوفاى ۱۳۳ هـ . ق) و پسرش عبداللهبنعلىبنمنصور اخوان از این طایفه به شمار مىآیند؛
. حبشى: طایفهاى علمى و ادبى است که ادیب و شاعر عبدالعزیز مهدى حبشى (متوفاى ۱۲۰ هـ . ق)، محمدبنسعود حبشى، ادیب و شاعر محمد سعید حبشى (متوفاى ۱۴۱۱ هـ . ق)، باقربنمنصور حبشى، شاعر معاصر عبدالرسول حبشى ـ که یکى از اصلىترین رهبران حرکت ادبى قطیف به شمار مىرود و سردبیر مجله «الغرى» بود که در دهه پنجاه میلادى در نجف اشرف منتشر مىشد ـ ، خطیب عبدالمهدى حبشى، سامى حبشى و شاعره معاصر نهاد سعید حبشى از شخصیتهاى برجسته این طایفه هستند؛
- محروس: یکى از طایفههاى مشهور کویکب، قطیف به شمار مىرود و شیخ رضى ابراهیم محروس (۱۲۸۱ – ۱۳۵۲ هـ . ق)، حسن علىبنعیسى محروس (متوفاى ۱۳۶۲ ه ق)، عباس محروس و وجدى محروس المحروس – شاعر معاصر – از این طایفهاند؛
. آلخنیزى (خطّى): على ابوالحسن خنیزى، على ابوعبدالکریم خنیزى، عبدالله ناصر خنیزى، محمد صالح خنیزى، شاعر عبدالواحد خنیزى (۱۳۴۵ – ۱۴۰۱ هـ . ق) شهید عبدالرئوف خنیزى ـ که در سال ۱۳۰ م متولد شد و یک بار در درگیرىهاى سال ۱۵۶ م و بار دوم در سال ۱۶۴ م دستگیر شد و هفت سال در زندان بود و سرانجام بر اثر شکنجههاى بسیار در سال ۱۱ م (هفتم جمادى الاولى ۱۳۱ هـ . ق) به شهادت رسید ـ از این طایفهاند همچنین ادیب عبدالحمید خطى ـ که قاضى شیعه در دادگاه اوقاف وارث قطیف بود ـ ، ادیب و نویسنده عبدالله خنیزى، شاعر محمد حسین خنیزى، ادیب حسنبنعلى ابوالحسن خنیزى و روزنامهنگار و شاعر غسّان خنیزى از بزرگان این طایفه به شمار مىروند؛
- سنان: احمدبنعبدالله سنان (متوفاى ۱۳۰ هـ . ق) على بن صالح سنان، شهید عبدالفتاحبناحمد سنان، محمد علىبنسلمان آلسنان و ادیب معاصر عبدالرئوف سنان از شخصیتهاى این طایفه هستند؛
- آلحمّار: خطیب و شاعر ابراهیمبنمحمدبنحسین از این طایفه است؛
- سویکت: این طایفه در منطقه «دبابیه» قطیف ساکن هستند. احمدبنمهدى سویکت و علىبنمکى سویکت (متوفاى ۱۳۵۲ هـ . ق) از این طایفهاند؛
- صفّار: حسن موسى صفار ـ که یکى از بزرگان دینى و سیاسى شیعه در عربستان و خطیب و نویسندهاى مشهور بود و تألیفاتش به بیش از سى اثر مىرسد و اثر آخر او کتاب «التعددیه و الحریه فى الاسلام» است ـ ، محمد موسى صفار و هنرمند على صفار از این طایفه هستند؛
- آلعلقم: شهید حسین علقم ـ که در انتفاضه محرم سال ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ و رضىبنعبدالله علقم از این طایفه به حساب مىآیند؛
- آلغریب: شهیده فاطمه غریب ـ که در انتقاضه محرم سال ۱۴۰۰ هـ . ق با شلیک گلوله از هواپیما به شهادت رسید ـ از این طایفه است؛
- جامد: شهید فیصل جامد ـ که در منطقه شرقى در انتقاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ و دکتر میرزا جامد از این طایفه هستند؛
- مدیفع: شهید على مدیفع ـ که در سال ۱۴۰۶ هـ . ق شهید شد ـ از این طایفه است؛
- رمضان: شاعر على رمضان (۱۳ – ۱۳۱۴ هـ .ق) صاحب منظومه «ماضى القطیف و حاضرها» از این طایفه به حساب مىآید؛
- آلقیصوم: خطیب و شاعر علىبنحسن آلقیصوم از این طایفه محسوب مىشود؛
- ماحوزى: خطیب و شاعر عبدعلىبنمحمد ماحوزى و حسینبنمحمد ماحوزى (۱۱۸۱ – ۱۰۲ هـ . ق) از این طایفه هستند؛
- قطان: احمدبنمنصوربنعلى قطان ـ که معاصر با دولت عباسى بود ـ از این طایفه است؛
- شویکى: مرزوقبنمحمد شویکى (متوفاى ۱۲۱۴ هـ . ق)، محمدبنعبدالله شویکى (متوفاى ۱۲۵۴ هـ . ق) و عبدالله شویکى (متوفاى ۱۲۵ هـ . ق) از این طایفه به شمار مىآیند؛
- مقابى: احمدبنیوسف مقابى (متوفاى ۱۱۰۲ هـ . ق)، محمدبنیوسف مقابى (متوفاى ۱۱۲۵ هـ . ق) و یوسفمحمد مقابى (متوفاى ۱۱۰۲ هـ . ق) از بزرگان این طایفهاند؛
- مسلم: نویسنده و شاعر محمد سعید مسلم ـ نویسنده کتاب «ساحل الذهب الاسود» و کتابهاى بسیار دیگر ـ ، شاعر سلیمان مسلم (متوفاى ۱۳۶۰ هـ . ق)، نویسنده معاصر عبدالواحدبنموسى مسلم از این طایفه هستند؛
- حوّاج: از سادات هستند و خطیب سید شرفبنمحمد حوّاج (متوفاى ۱۳۶۱ هـ . ق)، از این طایفه است؛
- علویات: شاعر معاصر صالح حسن علویات ـ که دیوانى با نام «مصابیح الظلام» دارد ـ ، از شخصیتهاى بارز این طایفه به شمار مىآید؛
- بدر: عبداللهبنمحمد بدر، علامه مجاهد حسن على بدر (۱۲۸ – ۱۳۳۴ هـ .ق)، پسرش طاهر بدر (۱۳۲۴ – ۱۳ هـ . ق) و پسر دیگرش عبداللطیف بدر (متوفاى ۱۳۳۸ هـ . ق) از شخصیتهاى این طایفهاند؛
- مسحّر: این طایفه از سادات موسوى هستند که در «کویکب» ساکن شدند. شاعر معاصر سید طاهربنناصر مسحّر از این طایفه محسوب مىشود؛
- غانم: در گذشته، رهبرى شیعیان قطیف بر عهده این طایفه بود. نویسنده معاصر، راشد عبدالله غانم یکى از شخصیتهاى این طایفه است؛
- ذهبه: این طایفه در منطقه «کویکب» ساکن بودند. شاعر عبداللهبناحمد ذهبه (متوفاى ۱۲ هـ . ق) از این طایفه شمرده مىشود؛
- حکیم: شاعر لطف اللهبنیحیى حکیم (متوفاى ۱۳۰۰ هـ . ق) از این طایفه به شمار مىآید؛
- اسکافى: این طایفه در منطقه «دبابیه» ساکن هستند. علىبنحسن اسکافى (متوفاى ۱۳۳۰ هـ . ق) از این طایفه به حساب مىآید؛
- آلرقیه: احمدبنعبدالحسین آلرقیه از این طایفه است؛
- آلخزام: شاعر و نویسنده معاصر، عباس مهدى آلخزام ـ که کتابهاى بسیارى نگاشته است و مهمترین آنها کتاب «کیف ینظم الشعر» است ـ و پسرش شاعر جوان، عادل خزام از این طایفهاند؛
- ابوعزیز: این طایفه در «باب الشمال» ساکن هستند. محمدبنعبدالله ابوعزیز (متوفاى ۱۲۰۰ هـ . ق) صاحب کتابهاى فراوانى، همچون «معراج النبى» از این طایفه است؛
- نهاش: در منطقه «قلعه» ساکن هستند و علامه محمد علىبنعلى نهاش (متوفاى ۱۳۴۱ هـ . ق) از این طایفه شمرده مىشود؛
- سویدان: نویسنده و شاعر معاصر، مهدى سویدان از این طایفه به شمار مىآید؛
- خضراوى: این طایفه از سادات هستند و نویسنده، سید محمدبنرضى خضراوى از این طایفه است؛
- حایک: نویسنده معاصر، عباس احمد ابراهیم حایک از این طایفه محسوب مىشود؛
- دهّان: شاعر معاصر، فوزى دهّان از این طایفه است؛
- مسعود: خطیب، محمدمسعود از این طایفه است؛
- طویل: خطیب معاصر، علىبنحسن طویل از این طایفه شمرده مىشود؛
- زایر: خطیب بزرگ، راضىبنمحمدجوادزایر (متوفاى ۱۴۰۳ – ۱۳۲۱ هـ . ق)، پدرش محمدجوادمحمدزایر (متوفاى ۱۱۴۳ هـ . ق) و عبداللطیف محمدجواد زایر از این طایفهاند؛
- عصفور: حسنبنکاظمبنجاسم عصفور (متوفاى ۱۳۴ هـ . ق) از این طایفه است؛
- بیات: حسنعلىبنمحمد بیات، علامه منصور بیات و عبدالله بیات از این طایفه هستند؛
- ماجد: این طایفه از سادات و در منطقه «دبابیه» قطیف ساکن هستند. سید احمدبنماجد الماجد و شاعر معاصر سید جعفربناحمد ماجد از بزرگان این طایفهاند؛
- شماسى: شهید عبدالمجید شماسى از این طایفه است. او در سال ۱۳۵ م به دنیا آمد و در سال ۱۶ م دستگیر و به شدت شکنجه شد. وهابیان ناخنهایش را کشیدند، فکش را شکسته، ستون فقراتش را خرد کردند. او سه روز به همین حال ماند و خون از بدنش مىرفت تا اینکه در بیست و یکم ربیعالثانى سال ۱۳۸ هـ . ق برابر با سال ۱۶ م به شهادت رسید. همچنین ادیب و شاعر محمد رضا شماسى از این طایفه شمرده مىشوند؛
- آلغریافى: نویسنده معاصر، احمد غریافى از این طایفه است؛
- آلبریکى: محمد صالح بریکى (۱۳۱۴ – ۱۳۴ هـ . ق)، خطیب مشهور میرزا حسین بریکى (۱۳۲۶ – ۱۳۸ هـ . ق)، ادیب و شاعر معاصر محمدسعیدبن میرزاحسین بریکى و شاعر، دکتر حسنبنمحمدصالح بریکى از بزرگان این طایفهاند؛
- عوّى: طایفهاى مشهور هستند که در اواخر قرن دوازدهم میلادى از بحرین به این شهر هجرت کردهاند. عبداللهبنعلى عوّى، على عوّى و شاعر معاصر احمدبنعبدالله عوّى، صاحب دیوان «محرک الاشجان فى رثاء امناء الرحمان» از این طایفه هستند؛
- خمیس: شاعر، محمدبنعلىبنسلمان آلخمیس (متوفاى ۱۳۳۵ هـ . ق) از بزرگان این طایفه است؛
- عمران: بسیارى از علما و ادبا از این طایفهاند. علامه فرج عمران در کتاب «تحفه اهل الایمان فی تراجم آلعمران» اسامى اکثر آنها را ذکر کرده است. محمد آلعمران (متوفاى ۱۳۰۳ هـ . ق) عبداللهبنفرج آلعمران (متوفاى ۱۳۴۰ هـ . ق)، فرج عمران (متوفاى ۱۳۸ هـ . ق)، پسرش حسینفرج عمران، شهید شاعر، حسنبنفرج عمران ـ که در بیست و نهم ربیعالاول سال ۱۳۰ هـ . ق دستگیر شد و در اول ذىالقعده سال ۱۳۲ هـ . ق خبر شهادتش به خانوادهاش رسید ـ و شاعر محمدفرج عمران از شخصیتهاى برجسته این طایفه هستند؛
- غرّاش: ابراهیمبنعبدالله غرّاش از این طایفه است؛
- آلنصرالله: احمدمهدى نصرالله (متوفاى ۱۳۰۶ هـ . ق)، منصوربنحسنبننصرالله، ادیب و روزنامهنگار محمدرضابنمنصور نصرالله ـ که یکى از مشهورترین منتقدان عربستان به شمار مىرفت و مدتى نیز سردبیرى هفتهنامه «الریاض» را به عهده داشت ـ و روزنامهنگار شاعر، فؤاد نصرالله از این طایفه هستند؛
- مصطفى: على مصطفى (متوفاى ۱۳۲۱ هـ . ق)، شاعر احمدمحمدبنعلى مصطفى ـ که از بزرگان شعر و ادب قطیف به شمار مىرفت ـ ، حسینبنعلى مصطفى و شاعر و طراح علىعبدالکریم مصطفى از شخصیتهاى این طایفهاند؛
- آلخباز: از سادات هستند و سید احمدبنعلوى خباز (متوفاى ۱۳۶ هـ . ق)، سید شبّربنمحفوظ خباز ـ که بزرگ روستاى «مدارس» قطیف و فرد مورد اعتماد علما در قطیف به شمار مىرفت ـ و خطیب و شاعر معاصر، سید منیرعدنان خباز از بزرگان این طایفه به شمار مىروند؛
- خباز: این طایفه از سادات نیستند و خطیب حیدربنعبدالله خباز (متوفاى ۱۳۸۸ هـ . ق)، شاعر و خطیب عبدالله خباز (متوفاى ۱۳۶۲ هـ . ق) و شهید ابراهیمرضى خباز ـ که در انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ از این طایفه هستند؛
- آلعبدالجبار: طایفهاى ادیب و عالم هستند. محمدحسین آلعبدالجبار، علامه علىبناحمد آلعبدالجبار (متوفاى ۱۳۸ هـ . ق)، برادرش علامه سلیمانعبدالجبار ( متوفاى ۱۳۶۶ هـ . ق)، سلیمانسلیمان آلعبدالجبار، محمدبنعبد على آلعبدالجبار ـ که یکى از فقهاى شیعه محسوب مىشود و تألیفات بسیارى دارد ـ و شهید عبدالواحد احمد حسن آلعبدالجبار ـ که در سال ۱۳۶ م در قطیف به دنیا آمد و در سال ۱۰ م دستگیر و پس از یازده روز، زیر شکنجه به شهادت رسید ـ از شخصیتهاى این طایفه به شمار مىروند؛
- ساده: شهید سید باسم سید حسن ساده ـ که در انتفاضه محرم سال ۱۴۰۰ هـ . ق در منطقه شرق به شهادت رسید ـ از این طایفه است؛
- مدن: این طایفه در منطقه «دبابیه» ساکن هستند. خطیب معاصر باقرعبدالکریم مدن از این طایفه به شمار مىآید؛
- میلغى: از سادات هستند و سید باقربنسید حمید میلغى از این طایفه است؛
- عبدالعال: خطیب عیسىبنعلىبنعبدالعال (متوفاى ۱۳۵۶ هـ . ق) و خطیب معاصر علىبنعیسىبنعبدالعال از این طایفه هستند؛
- آلعوامى: سیدماجد عوامى، سیدهاشمسیدعلى عوامى، سیدحسین عوامى، سیدعلى عوامى، سیدمحفوظ عوامى، نویسنده معاصر سیدباقر عوامى، نویسنده و ادیب سیدحسن عوامى، ادیب سید على عوامى و شاعر معاصر سید عدنان عوامى از بزرگان این طایفه به شمار مىروند؛
- آلشعبان: شاعر حبیب آلشعبان ( متوفاى ۱۳۱۰ هـ . ق) از این طایفه است؛
- جامع: این طایفه در منطقه “قلعه” ساکن هستند. شاعر حسنبنعبداللهعبدالصمد جامع و شاعر معاصر حسینبنحسن جامع از شخصیتهاى برجسته این طایفه به شمار مىآیند؛
- ابوجعیّد: محمدبنسلمان آلابىجعید از این طایفه است؛
- شیوخ: وصفى شیوخ از این طایفه شمرده مىشود؛
- مهدى: شاعر عبدالوهاب حسن مهدى (۱۳۵۸ – ۱۴۰۶ هـ . ق ) و هنرمند معروف، عبداللهمهدى از این طایفه هستند؛
- فارس: علىبنحسنبنفارس ( متوفاى ۱۳۴۱ هـ . ق) ـ که منصب وکالت مالى قطیف را بر عهده داشت ـ ، علىبنعبداللهبنفارس، و محمدبنفارس ـ که به جمعآورى آثار و کتابها اهمیت بسیارى مىداد و یکى از بزرگان قطیف به شمار مىرفت ـ ، از بزرگان این طایفه به شمار مىروند؛
- دار: خطیب، عبدالله دار از این طایفه است؛
- میلاد: نویسنده، زکى میلاد از این طایفه به شمار مىآید؛
- موسى: محمد موسى از این طایفه است.
دیگر طوایف قطیف، عبارتاند از: قفاص، قلاف، مبارک، محاسنه، محسن، محفوظ، عید، عبادى، ضیف، صحاف، صبیخى، شروفنا، مشد، سلاط، ربیع، رجب، رضى، دعبل، حیدر، حمیده، حمود، حمزه، حمام، بستانى، جاسم، ثنیان، برمکى، مزین، مشکاب، اخضر، اسماعیل، اسود، اصمخ، اصیل، امان، بحرانى، بزبوز، بزرون، بشراوى، بطى، بناى، تاروتى، تاریخ، تحیفه، تنبل، جارودى، حامد، جبیلى، جراش، جساس، جصاص، جعفر، جنبى، حساوى، حکروه، حماد، خزعل، خضر، خضیر، ابوشومى، ابوصعب، خلف، خلیتیت، خلیفه، خمیرى، خواهر، خیاط، خویطر، خویلدى. دبیسى، دشیشى، دهنیم، زکریا، سعید، مطلق، معیوف، مغاصله، مغیص، ناس، ناصر، هجهوج، هزیم، هلال، هنقامه، هواشم، یتیم، یوسف، هاشم، ناجى، معتوق، مطر، مطاوعه، مسیبح، مرزوق، مرار، مخرّق، مختار، مخامل، محیمید، محیسن، محمود، قفشات، عیسى، سهوان، سیف، سیهاتى، شاخورى، شباط، شنخنخ، شهاب، شملاوى، صادق، صایغ، صباخ، صباغ، صحاف، ضامن، ابراهیم، ابوتاکى، ابوشاهین، ضو، طاق، طلاق، طحان، عاشور، عباس، عسیف، علوان، علوى، علیوات، على، عید، غراب، غمغام، فردان، قدیحى و قصاب.
ویژگىهاى اقتصادى قطیف و احساء
این دو شهر ـ که در منطقه شرق کشور عربستان واقع شدهاند ـ ، از غنىترین مناطق امروز جهان به شمار مىروند؛ اما با این وجود، مردم این منطقه در فقر همهجانبهاى به سر مىبرند.
پیش از دوران نفت، مناطق شیعهنشین از غنىترین مناطق عربستان به شمار مىرفت. در دوران قبل از نفت و بعد از آن، هیچ یک از مناطق شبه جزیره عربستان توان رقابت با این دو منطقه را نداشتند. به همین دلیل، احساء و قطیف، قلب اقتصادى عربستان، از زمان اشغال تا کنون به شمار مىرود.
در زمانى که زندگى مردم عربستان متکى به کشاورزى و گله دارى بودند و این امور از منابع مهم اقتصادى آنها به شمار مىرفت؛ مردم قطیف در اوج رفاه به سر مىبردند و بر بیشتر مناطق از نظر ثروت، رشد و ترقى، برترى کامل داشتند.
اقتصاد قطیف تک قطبى نبود؛ حدود یک میلیون اصله نخل در قطیف و در احساء نیز حدود دو میلیون اصله نخل وجود داشت.
لؤلؤ نیز از دیگر ثروتهاى قطیف به شمار مىرفت؛ این محصول تجارت پر سودى را به دنبال داشت. قطیف، در طول سال با نشاط بود، قطب تجارى کشور محسوب مىشد و ساکنان کشورهاى خلیج فارس و تجار هند براى انجام معامله به قطیف مىآمدند.
قطیف داراى دو موسم (فصل) است:
الف) موسم صادرات: در این فصل چغندر قند از بندر تاریخى قطیف به دیگر مناطق صادر مىشود.
ب) موسم صحرانشینى: در این فصل، مردم آنچه نیاز دارند ـ اعم از اقلام کشاورزى، دامى و دیگر احتیاجات ـ را براى خود ذخیره مىکنند. خرما و کشاورزى، نهتنها براى مصرف داخلى کافى است؛ بلکه نیازهاى دیگر کشورهاى حوزه خلیج فارس را تأمین مىکند.
قطیف، افزون بر تأمین نیازهاى خود، انار، انجیر، موز، هلو، لیمو، نارنج، خربزه و… را به مناطق دیگر صادر مىکند.
شیعه در سیهات
سیهات، یکى از مهمترین شهرهاى منطقه به شمار مىرود که جنگ، سیاست و عهدنامههاى زیادى در صحنه رهبرى این شهر نمایان است. ساکنان سیهات در تاریخ، موضعگیرىهاى بارز و مشهودى، به ویژه در مقاومت و جنگ داشتهاند. حملههاى وحشیانه بارها مردم این شهر را به مخاطره انداخته است، به ویژه دولت اول و دوم سعودى چندینبار براى انتقام از ساکنان این منطقه، قتلگاهها به راه انداختهاند.
تمامى ساکنان این شهر شیعه و بیشتر خانوادههاى سیهات، از اعراب اصیل و قبایل خوالد، عجمان، هواجر و سبیلاع هستند. این امر را مىتوان از خلال تعداد طوایف کنونى سیهات شناخت.
برخى طوایف سیهات
- مطرود: عبدالله مطرود از این طایفه است؛
- مطوع: عبداللهبنحسین مطوع ( متوفاى ۱۴۰ هـ . ق) و پسرش عبدالحمید مطوع از شخصیتهاى این طایفه هستند؛
- نصر: حسینبننصر از بزرگان سیهات، شاعر عبدالمحسنبننصر (متولد ۱۳۳۶ هـ . ق و متوفاى ۱۴۱۱ هـ . ق) که دیوانى در دو جلد با نام «لوعه الحزین» دارد و پسر شاعرش، باقرنصر از شخصیتهاى این طایفهاند؛
- خمیس: خطیب و شاعر معاصر، احمدبنمنصور خمیس از این طایفه است؛
- شیخ آلابىمکارم: مجید على جعفر از این طایفه به شمار مىآید؛
- آلجظر: جواد جظر و برادرش حسین جظر از این طایفه هستند؛
. داود: جعفر یوسف داوود از این طایفه است؛
- آلقریش: حسین رمضان قریش از این طایفه شمرده مىشود؛
. آلزواد: على زواد، عبدالمحسن زواد و ناجى زواد از بزرگان این طایفه هستند؛
- آلدبیس: خطیب، حبیبدبیس از این طایفه است؛
- عباس: خطیب، عبدالحمیدعباس از این طایفه محسوب مىشود؛
- آلزاکى: عبدالجلیلزاکى از این طایفه به شمار مىآید؛
- آلمسکین: محمدمسکین از این طایفه است؛
- آلمدلوح: محمدمدلوح و سعیدمدلوح از این طایفهاند؛
- راشد: خطیب احمد راشد از این طایفه است؛
- آلمعلم: محمدمعلم، برادرش عبدالوهاب معلم (متوفاى ۱۴۱۰ هـ . ق)، منصوربنصالحمعلم (متوفاى ۱۳۸ هـ . ق) و کمالمعلم ـ طراح معاصر ـ از این طایفه هستند؛
- سالم: خطیب و شاعر معاصر، علىسالم ـ که دیوان شعرش به چاپ رسیده است ـ ، از این طایفه است؛
- مسلّم: عبداللهمسلّم از این قبیله به شمار مىآید؛
- حمود: خطیب و شاعر معاصر عبدالکریمبنمحمدحسین حمود و جعفر حمود از این طایفه هستند؛
- صیود: خطیب، علىهلال صیود و نویسنده معاصر، معصومه صیود از این طایفه است؛
- قلاف: شهید حسنمنصور قلاف ـ که نخستین شهید انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شمار مىرود ـ و فاطمهعلىیوسف قلاف ـ نویسنده معاصر ـ از این طایفه محسوب مىشود؛
- آلسبع: شاعر معاصر، حسنسبع ـ که اکنون مسئول امور فرهنگى مجله «الیوم» است ـ ، از این طایفه است؛
- شافعى: منصوربناحمد شافعى (متوفاى ۱۳۶۴ هـ . ق) و عبدالحمیدعبدالله شافعى ـ نویسنده معاصر ـ از این طایفه هستند؛
- آلصلیل: نویسنده، عیسىصلیل از این طایفه است؛
- شویخات: ادیب، احمدشویخات و حسنمبارک شویخات ـ داستاننویس معاصر ـ از این طایفه هستند؛
- هویدى: هنرمند بزرگ، على هویدى ـ که جایزه اول نمایشگاه کشور را در سال ۱۳۸ هـ . ق به دست آورد ـ ، از این طایفه است؛
- شمر: نویسنده معاصر، احمد شمر از این طایفه شمرده مىشود؛
- آلابراهیم: شاعر، عبدالنبىجعفر آلابراهیم ـ که دیوان شعرش با نام «وحى الشعور» به چاپ رسیده ـ و برادرش، علىجعفر آلابراهیم ـ شاعر ـ از این طایفه هستند.
طوایف دیگر سیهات
هزاع، ناصر، هلال، مزعل، مرزوق، متروک، مبارک، محفوظ، مشامع، منیان، محسن، کبیش، فضل، غانم، سلهام، سکیرى، رشود، ربعان، سبیعى، ریح، سواد، سیهاتى، سلیس، داود، خریده، باشا، درویش، خمیرى، بیات، جراد، جفال، حلال، حکیم، حمیدى، خرداوى، بورى، مروهون، مشهد، یامى، نصرالله، مؤمن، مدن، مرشود، معلم، ساده، بشیر، بشراوى، ترکى، حماد، حمد، خلیفه، خواهر، سدره، سعدون، شاخور، شافعى، شهاب، شومان، شیبان، صیاحى، ضاحى، عرب، عرادى، عواد، عید، عیسى، قراش، محیف، مساعد، مسبح، مسجن، مشرف، مطر، مویس، معتوق، همل، أمان، برهان، اخوان، جعصى، زبیدى، هاشم و… .
حسینیههاى منطقه سیهات
| م | نام حسینه | مکان و موقعیت | سخنران و خطیب |
| ۱ | حسینه الحسین | الخصاب قرب مغتسل سیهات | غیر ثابت |
| ۲ | حسینیه السالم | الحاله الی الغرب من بنک الریاض | الشیخ حبیب الدبیس |
| ۳ | الکبیش | الدیره قرب شارع مکه | الملا عبدالرسول البصاره |
| ۴ | شاخور (المنتظر) | الحاله قرب مسجد العید | الشیخ عبدالحمید العباس |
| ۵ | حسینیه خلیفه | الدیره قرب حسینیه المطوع | الشیخ عبدالحمید العباس |
| ۶ | حسینیه الراشد | الدیره الشارع العالم | الشیخ حسن الخویلدى |
| حسینیهالسیهاتى | الدیره | الملا احمد خمیس | |
| ۸ | حسینیهالمطوع | الدیره | الملا عبدالحمید المرهون |
| حسینیهالناصر | الدیره ـ قرب شارع مکه | غیرثابت | |
| ۱۰ | شهاب (الزهراء) | الخصاب (فى وسط الحى) | الشیخ فوزى السیف |
شیعه در صفوى
صفوى، شهرى تاریخى و قدیمى در کنار قلعه «جاوان» است که مملو از آثار فرهنگى باستانى است. این شهر در شمال قطیف و با فاصله اندکى از بندر «رأس تنوره» (سکوى نفتى معروف) قرار گرفته است.
تمامى ساکنان این شهر شیعهاند. در اطراف این شهر، تعدادى از بادیهنشینان ساکن شده بودند که اکثر آنها از این شهر مهاجرت کردهاند. طوایف این منطقه، مخلوطى است از قبایل جدید و نوادگان قبایل قدیمى که قبل از ظهور اسلام در این منطقه ساکن شدهاند.
طوایف منطقه صفوى
- ساده: خطیب مشهور، سید هاشم سید شرف حسن (میر)، برادرش سید حسین سید شرف، خطیب و نویسنده سید جعفر سید هاشم سید شرف و برادرش خطیب سید عبدالمطلب سید هاشم شرف، سید هاشم شرفا، دکتر عدنان جعفر حسن، روزنامهنگار حمزه حسن، خطیب سید عبدالکامل سید عبدالمطلب حسن، خطیب سید عمران سید شرف اسعد، خطیب سید محمدبنسید على آلادریس، سید هاشم سید احمد علوى، خطیب سید هاشم سید طاهر، سید زهیر عبدالعظیم ساده و خطیب و شاعر سید على شرف أسعد از این طایفهاند؛
- ابراهیم (طایفه شمر منطقه عارض): نویسنده فؤاد على آلابراهیم، ادیب معروف سلمانبنصالح آلابراهیم صفوانى، صالحمحمداحمد آلابراهیم، دکتر عبداللهعلى آلابراهیم، دکترعبدالمحسنعلىعبدالله آلابراهیم، دکتر محمدحسینصالح آلابراهیم، دکترباسم احمدعلىعبدالله آلابراهیم، صالححسنعلىکریم آلابراهیم ـ که در انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ ، خطیبصالح، محمدصالح آلابراهیم، خطیب علىبنعبدالله آلابراهیم و محمداحمد آلابراهیم از این طایفه هستند؛
- آلصادق: این طایفه از قبیله «عبدالقیس» است. اکثر اهالى صفوى از این طایفه هستند. حسینصادق، نویسنده عادل احمد صادق، شاعر ناصرسلمان صادق و عبدالعظیم صادق از این طایفه شمرده مىشوند؛
- قریش: (از قبیله سبیع هستند): عبدالرحیم قریش، هشام محمد احمد قریش، عبدالله عبدالرحیم قریش، سعید عبدالرحیم قریش، محمد عبدالرحیم قریش و نویسنده خانم منتهى محمد احمد قریش از این طایفه هستند؛
- یوسف: (قحطانیون فخذ حسمه): خطیب حسینبنمحمدبنابراهیم یوسف، محمدتقى یوسف و پسرش سعید تقى یوسف از این طایفهاند؛
- حمدان: خطیب صالحبناحمد آلحمدان از این طایفه است؛
. آلحمیدان (مبارک): ریشه این طایفه به «احساء» برمىگردد. بسیارى از علما، همچون: محمدصالح صفوانى ـ که قاضى شیعه در قطیف بود و کتابهاى بسیارى نوشته است. مبارکبنعلى، عبداللهبنمبارک، محمدبنمبارک، علىبنمبارک، حسنبنمحمدبنمبارک، حسینبنمحمدبنمبارک، عبداللهبنعلىبنمبارک، سلیمانبنعلىبنمبارک و علىبنسلیمانبنعلىبنمبارک از این طایفه هستند؛
۸ . آلمبارک: جعفربنعلى مبارک از این طایفه است؛
. حبیب: رهبر فقید صفوى سلمان عبدالهادى، على سلمان عبدالهادى و محمدحسن عبدالرحمان آلحبیب از این طایفه هستند؛
- دخیل: شهید مکى على ناصر دخیل ـ که در انتفاضه ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید ـ ، از این طایفه است؛
- آلعبدالباقى: حسن عبدالباقى و شاعر حسن عبدالباقى از این طایفه هستند؛
- مرهون: کاتب، خضرعلى مرهون از این طایفه است؛
- آلملا: عبدالکریم ملا و دکتر عبدالله ملا از این طایفه هستند؛
- آلهانى: نویسنده، خانم صباح عباس آلهانى از این طایفه است؛
- آلمدن (قصاب): شهید سعید عبدالمحسن مدن و شهید مالک عبدالرزاقمدن ـ که در انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسیدند ـ ، از شخصیتهاى این طایفه هستند؛
- آلسعید: حیدربناحمد آلسعید از این طایفه است؛
- آلخویلدى: حسنمکى خویلدى، نویسنده میرزاعلى خویلدى و شاعر حبیب مکى خویلدى از این طایفه هستند؛
- آلصلاح: خطیب علىبنحسن صلاح از این طایفه است.
- مهدى: یوسفبنسلمان مهدى ـ که یکى از بزرگترین و برجستهترین علماى شیعه قطیف و احساء به شمار مىرود ـ ، از این طایفه محسوب مىشود؛
- آلدهیم: نویسنده صراع شبیب دهیم و حبیب دهیم از این طایفهاند؛
- آلعجاج: محمد عجاج و حسینبناحمد عجاج از این طایفه شمرده مىشود؛
- معلم: شهید على احمد معلم و على عبدالله معلم از این طایفه هستند؛
- آلفرید: حسین فرید، شاعر مردمى عباس على فرید، نویسنده خانم، عالیه مکى فرید و محمد عبدالله فرید از بزرگان این طایفه هستند؛
- رهین: شهید سلمان آلرهین از این طایفه است؛
- عواد: شهید عبدالوهاب عواد از این طایفه به شمار مىآید.
طوایف دیگر صفوى
سیف، خلف، صالح، حایکى، خمیس، فرید، کاظم، مسلم، مطلق (از طایفه مهاشیر بنىخالد)، ناصر، عقیلى، بشرى، فردان، عامر، مطرود، متروک (فؤاد عبدالکریم متروک از این طایفه است)، غانم ـ على غانم از این طایفه است ـ ، غریب ـ صالحبنعبدالله غریب از این طایفه است ـ ، زاهر، زاکى، آلفاران، قرین، شاهین، نصفان، معین، آلداوود ـ از طایفه عنزه و از منطقه حوطه نجد هستند ـ و دخیل که نویسنده و هنرمند میرزا حسین صالح دخیل از این طایفه است.
شیعه در تاروت
تاروت، جزیرهاى است معروف که گنجینههاى با ارزشى از آثار باستانى در آنجاى دارد. روستاهاى سنابل، ربیعیه، زور و دراین، از توابع این جزیرهاند. اکثر ساکنان این جزیره و روستاهاى آن شیعه هستند.
طوایف جزیره تاروت
- آلسیف: محمدبناحمدبنسیف ـ بزرگ خاندان و نخستین عالم این طایفه است ـ حسینبنمحمد آلسیف، علىبنمحمد آلسیف، منصور آلسیف (۱۲۳ – ۱۳۲۶ هـ . ق) و احمدبنمنصور آلسیف (۱۳۲۶ – ۱۴۰۶ هـ . ق) از علماى قدیم این طایفهاند. نویسنده، توفیق محمدتقى سیف ـ که کتابهاى بسیارى در علوم مختلف نگاشته است از بررسىهاى با ارزش او «البترول و السیاسه فى المملکه العربیه السعودیه» است ـ ، خطیب و نویسنده فوزى محمد تقى سیف ـ که دهها کتاب از او منتشر شده است و مهمترین آنها، کتاب «نظام الاداره الدینیه عند الشیعه الامامیه» است ـ ، خطیب و نویسنده محمد تقى سیف، حمید محمد تقى سیف، نویسنده منصوربنجعفر سیف، عبدالعلى سیف ـ که کتاب القطیف واضواء على شعرها المعاصر از اوست ـ ، محمد تقى سیف و عیسىبناحمد سیف از علماى معاصر این طایفه هستند؛
- آلدعلوج: از سادات هستند و سید أسعد سید على دعلوج از این طایفه است؛
- معتوق: ریشه این طایفه به طایفه آلمرهون مىرسد و عبداللهبنمعتوق (۱۲۴ – ۱۳۶۲ هـ . ق)، برادرش سلمانبنمعتوق، محمدتقى معتوق، ادیب و شاعر دکتر احمدبنمحمد تقى معتوق از این طایفه هستند؛
- خباز: خطیب معاصر جمال خباز و دکتر احمد خباز از این طایفهاند؛
- حجاج: شهید ازهر حجاج ـ که در سال ۱۸۸ م دستگیر و به یک اتهام سیاسى در اواخر اکتبر ۱۸۸ م اعدام شد ـ ، شهید نزیه حجاج ـ که درسال ۱۴۰۶ هـ . ق به شهادت رسید ـ و خطیب معاصر عبداللهبناحمد حجاج از این طایفه هستند؛
- عبندى: از ساکنان روستاى سنابس هستند و شاعر بریر عبندى و نویسنده معاصر حسن عبندى از بزرگان این طایفه بهشمار مىروند؛
. آلشلى: از ساکنان روستاى ربیعیه هستند و جلال احمد آلشلى (۱۳۸۶ -۱۴۰۶ هـ . ق) و نقاش عبدالعظیممحمد آلشلى از این طایفه هستند؛
- دوره: از ساکنان روستاى سنابس هستند. شاعر مردمى معاصر ابراهیمسلمانبنکاظم دوره، شاعر و نویسنده معاصر على ابراهیم دوره ـ که کتابهاى بىشمارى نوشته است و معروفترین آنها «شعراء الموّال فى جزیره تاروت»است ـ ، شاعر معاصر حسن احمد دوره و شاعر على عبدالله دوره از شخصیتهاى بارز این طایفه هستند؛
. آلربیع: در روستاى ربیعیه زندگى مىکنند و شاعر و خطیب حسنبنعبدالله بن ربیع (۱۲۸۲ – ۱۳۶۲ هـ . ق) ـ که مؤسس روستاى ربیعیه در جزیره تاروت است ـ و خطیب و شاعر علىبنحسنبنربیع (۱۳۱۶ – ۱۳۸۲ هـ . ق) از شخصیتهاى بارز این طایفه هستند؛
- آلصلیل: ساکن روستاى سنابس هستند. شهید حسن صلیل که در انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق به شهادت رسید، از این طایفه است؛
- الماء: شاعر معاصر عبدالجلیل مرهون الماء از این طایفه شمرده مىشود؛
- درازى: خطیب و شاعر عبدالحسین درازى (۱۲۶ – ۱۳۲ هـ . ق) ـ که دیوان او با نام «ذخیره الشیعه» چاپ شد ـ ، شاعر معاصر مردمى علىبنحسن درازى و هنرمند معروف محمد درازى از این طایفهاند؛
- آلعبدالمحسن: نویسنده معاصر عبدالله حسن منصور آلعبدالمحسن ـ که تألیفات بسیارى دارد و معروفترین آنها کتاب «من تراث جزیره تاروت» است ـ و زهیرحسن آلعبدالمحسن ازشخصیتهاى بارز این طایفه هستند؛
- آلزرع: شاعر معاصر عبدالکریمبنمبارک آلزرع از این طایفه است؛
- مصلى: شاعر معاصر مهدى مصلى و طراح معروف محمد مصلى از این طایفه هستند؛
- ابوسریر: شاعر معاصر دکتر حسین ابوسریر از این طایفه است؛
- جنوبى: از ساکنان روستاى «سنابس» هستند. شاعر دکتر على جنوبى ـ که استاد روانشناسى دانشگاه الملک سعود است ـ ، از این طایفه هستند؛
- درویش: از ساکنان «سنابس» و از سادات به شمار مىروند. سید سلمان درویش (۱۲۲۵ – ۱۳۵۰ هـ . ق) و شاعر معاصر سیدطاهربنسید علوى درویش از این طایفه هستند؛
- عمانى: شاعر معاصر فاضل عمانى از این طایفه است؛
- حداد: در روستاى «سنابس» زندگى مىکنند. خطیب رضىبنعبدالله حداد و شاعر معاصر مردمى ابراهیمبنناصر حداد از شخصیتهاى این طایفه به شمار مىروند؛
- بیابى: خطیب رضى بیابى، خطیب معاصر عبدالرسول بیابى و خطیب معاصر محمد على بیابى از این طایفه هستند؛
- محسن: از ساکنان روستاى سنابس هستند و علامه علىبنیحیىبنناصر محسن (۱۳۲۶ – ۱۴۰۱ هـ . ق) و پسرش هادىبنعلىبنیحیى محسن از بزرگان این طایفه به شمار مىآیند؛
- سنّى: خطیب عیسىبنمحمدبنمهدى سنى (۱۳۰۵ – ۱۳۵۵ هـ . ق) از این طایفه است؛
- عقیلى: شاعر معاصر عبدالمحسنبنمحمدبنرضوان عقیلى ـ که دیوان شعر او با عنوان «الزفرات المحسنیه» به چاپ رسیده ـ ، از این طایفه شمرده مىشود؛
- آلغنام: منصوربنعلى آلغنام (۱۳۱۳ – ۱۳۲ هـ . ق) از این طایفه است؛
- اسود: نویسنده معاصر محمد رضى أسود ـ که کتاب او با نام «کتابات» به چاپ رسیده ـ ، از این طایفه محسوب مىشود؛
- آلحبیل: عبدالکریم آلحبیل از این طایفه به شمار مىآید؛
- قطرى: خطیب منصوربنمحمد على قطرى از این طایفه است؛
- آلعمران: روزنامهنگار معاصر، على موسى آلعمران از این طایفه است؛
- آلطلاق: شاعر معاصر مردمى احمدبنحبیب آلطلاق و طراح معاصر على حبیب آلطلاق از این طایفه هستند؛
- کزاز: از ساکنان روستاى «سنابس» هستند. شاعر معاصر مردمى عبداللهحسن کزاز از این طایفه است؛
- آلصایغ: این طایفه به قبیله آلمعتوق مرهون منسوباند و شاعر معاصر مردمى عباسبناحمد صایغ از این طایفه محسوب مىشود؛
- قروص: ساکن روستاى «سنابس» هستند. شهید محمد على قروص ـ که در ۱۸ آوریل ۱۸۸ م دستگیر شد و نظام سعودى به تهمتى سیاسى او را در اکتبر همان سال به شهادت رساند ـ ، حسن مکى قروص، نویسنده و روزنامهنگار عبدالله قروص ـ که کتابهاى بسیارى به چاپ رساند و کتابهاى «استخدم عقلک» و «القراءه السریعه» از جمله کتابهاى او هستند ـ ، از شخصیتهاى برجسته این طایفه هستند؛
- علیوات: محمد حسن علیوات از اینان است؛
- کوى: نویسنده معاصر عبدالرزاق کوى از این طایفه به شمار مىآید؛
- عبادى: شاعر معاصر شفیق عبادى از این طایفه است؛
- حبیب: از ساکنان روستاى سنابس هستند و على آلحبیب از این طایفه شمرده مىشود؛
- خیرى: این طایفه نیز از روستاى سنابس هستند و فؤاد خیرى از اینها است؛
- شایب: رضى شایب از این طایفه محسوب مىشود؛
- صفار: ریشه این طایفه به همدان برمىگردد. رضىبنعلى صفار (۱۲۵ – ۱۳۲ هـ . ق)، حسنبنعلى صفار (متوفاى ۱۳۳۵ هـ . ق)، جعفرصالح صفار (۱۳۲ – ۱۳۱ هـ . ق)، خطیب صالحبنحسن صفار، خطیب عبد على صفار، ادیب محمد صالح صفار (متوفاى ۱۴۱۰ هـ . ق) و عبدالحمیدبنرضى صفار از این طایفهاند؛
- عید: روزنامهنگار جعفر عید و برادرش سلمان عید از این طایفه هستند؛
- آلحسین: ادیب و شاعر عبدالرسول محمد آلحسین از این طایفه است؛
- آلصلیل: از روستاى سنابس هستند و شهید حسن صلیل که در انتفاضه محرم ۱۴۰۰ هـ . ق در منطقه شرقى به شهادت رسید ـ ، از این طایفه شمرده مىشود؛
- علق: در روستاى ربیعیه ساکن هستند. شهید خالد عبدالحمید علق که در سال ۱۸۸ م به تهمتى سیاسى دستگیر و در اکتبر همان سال اعدام و به فیض عظیم شهادت نائل آمد، از این طایفه محسوب مىشود.
طوایف دیگر تاروت
آلابراهیم، بحرانى، بحارنه، جلیح، جمعان، حبیب، دبیسى، خالدى، صادق، صفوان، سالم، فردان، قلاف، محاسنه، مطر، معلم، مطوع، بدر، امان، جامد، جامع، جبران، حبشى، جمعه، جیرانى، خاطر، حیان، دهنیم، داود، دعبل، دغام، راشد، سلیس، سهوان، زایر، طویل، عوّى، مادح، قدیحى، مدن، مرزوق، مختار، مرهون، مطلق، میاد و… .
[۱]. رسائل خوارزمى، ص ۱۱٫
[۲]. مقدسى، احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم، بخش اول، ص ۱۳۴٫
[۳]. على اصغر فقیهى، برگرفته از کتاب آلبویه و اوضاع زمان ایشان.
[۴]. مرآه الحرمین، ج ۱، ص ۴۲٫
[۵]. احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم، ج ۱، ص ۱۱٫
[۶]. ابوالقاسمبناحمد جیهانى، اشکال العالم، ص ۴۸٫
[۷]. جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلامى، ص ۳۰۰٫
[۸]. حمزه حسن، شیعه در کشور عربستان سعودى، ج ۱، ص ۱۶٫
[۹]. همان.
[۱۰]. 1. شیخ سلیمان حنفى، ینابیع الموده، ص ۱۲۵، اسلامبول و ج ۱، ص ۱۲۵، بیروت.
- علامه عینى، مناقب سیدنا على ، ص ۴٫
- شافعى همدانى، سبعین، ص ۵۱۱، پاکستان.
- ابنشهر آشوب، مناقب، ج ۳، ص ۲۰۰٫
- طبرسى نورى، کفایه الموحدین، ج ۲، ص ۳۵٫
- آیت اللّه العظمى سید محمدهادى میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج ۳، ص ۴۶۱، بیروت.
. آیت الله سید صادق حسینى شیرازى، علىّ فى القرآن، ج ۲، ص ۵۰۵، بیروت.
- سعاده الابدیه، ص ۲۱٫
. صحیفه الابرار، ص ۲۲۳٫
- نجم الدین عسکرى، علىّ والوصیه، ص ۲۴، بیروت.
- علامه حلى، کشف الیقین، ص ۲٫
- ابىجعفر برقى، المحاسن، ج ۱، ص ۱۵۳٫
منابع پیشین از شماره ۳ ـ ۱ از کتب اهل سنت و سایر منابع از کتب اهل تشیع است.
[۱۱]. على آلعبدالقادر، تحفه المستفید فى تاریخ احساء القدیم و الجدید، ص ۳٫
[۱۲]. همان.
[۱۳]. حمد الجاسر، معجم الجغرافى للمنطقه الشرقیه، ج ۱، صص ۲۳۱ و ۲۳۲٫
[۱۴]. على آلعبد القادر، تحفه المستفید فى تاریخ الاحساء القدیم والجدید، ص ۴۵٫
[۱۵]. حمزه حسن، شیعه در عربستان، ج ۱، ص ۱۸٫
منبع: برگرفته از کتاب شیعیان عربستان؛ اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی
هیچ نظری وجود ندارد