نقد و بررسی دیدگاه فریقین درباره اهل ذکر
مفهوم ذکر
ذکر در لغت به معنای «حفظ الشیء» و خلاف نسیان[۱] به کار رفته است. راغب اصفهانی می گوید:
الذکر، یادآوری است. گاهی چیزی را به یاد می آورید و مراد از آن حالتی است در نفس که انسان به وسیله آن چیزی را که معرفت و شناخت آن را قبلاً حاصل کرده است، حفظ می کند. ذکر و یادآوری مانند حفظ کردن است و واژه حفظ به اعتبار به دست آوردن و یا دریافتن چیزی گفته می شود، ولی ذکر به اعتبار حضور در ذهن و به خاطر آوردن آن است. گاهی نیز ذکر را برای حضور در دل و سخن، هر دو، به کار می برند. از این جهت گفته می شود که ذکر دو گونه است: قلبی و دیگری زبانی. هر یک از این یادآوریها هم دو نوع است؛ اول: یاد و ذکری که بعد از فراموشی است. دوم: ذکری که پس از فراموشی نیست، بلکه برای ادامه حفظ کردن و به خاطر سپردن است.[۲]
در برخی از منابع نیز آمده است که اصل واحد در این ماده، همان تذکر و یادآوری در قبال غفلت و نسیان است.[۳]ذکر در قرآن
ذکر در قرآن برای معانی مختلفی به کار رفته است. با بررسی آیات ویژه ذکر، هفت معنا برای آن یافت می شود که عبارت اند از:
۱٫ در آیه ۹ سوره حجر، ذکر به معنای «قرآن» آمده است.
۲٫ در آیه ۶۳ سوره اعراف، ذکر به معنای «حکم» به کار رفته است.
۳٫ همچنین در آیه ۲۵ سوره قمر به معنای «وحی» به کار رفته است.
۴٫ در آیه ۱۸ سوره فرقان به معنای «یاد» استعمال شده است.
۵٫ در آیه ۱۰ سوره طلاق، معنای ویژه ذکر برای «رسول» استعمال شده است.
۶٫ در آیه ۵ سوره شعرا، به معنای «پند و نصیحت» به کار رفته است.
۷٫ در آیه ۲۴ سوره انبیا، به معنای «سخن» آمده است.
با بررسی آیات به دست می آید که کلمه «ذکر»، مشترک لفظی است و باید با کمک قرینه، معنای مورد نظر را به دست آورد. در آیه ذکر، «اهل» به «ذکر» اضافه شده است. هر جای قرآن واژه «اهل» به لفظی اضافه شده باشد، آن را از معنای عام خارج ساخته و به معنای مخصوصی محدود کرده است. اهل کتاب[۴] و اهل بیت[۵] از آن جمله اند.اهل ذکر از دیدگاه شیعه
درباره اهل ذکر بین علمای شیعه دو دیدگاه مطرح شده است. در دیدگاه اول، مراد از اهل ذکر در آیه، اهل کتاب اند. قائلین این قول، بزرگانی همچون علامه طباطبایی،[۶] آیتالله سیدمحمد حسینی شیرازی[۷] و دیگران اند. در دیدگاه دوم، مراد از اهل ذکر فقط اهل بیت پیامبر اکرم (ص) هستند و نه غیر آنها. قائلین این قول، بزرگانی همچون ابن شهر آشوب،[۸] علامه مجلسی[۹] و دیگران اند.نقد و بررسی دیدگاه اول
معتقدان این دیدگاه، سیاق آیه را به عنوان دلیل مطرح می کنند؛ چنانکه علامه طباطبایی می گوید:
به طوری که از سیاق آیه بر می آید، خطاب آن به مشرکان است؛ همان بتپرستانی که علیه رسالت رسول خدا (ص) حیله ها می کردند. آنها مأمور شدند که از اهل ذکر بپرسند و اهل ذکر همان اهل کتابهای آسمانی اند.[۱۰]
علامه در جای دیگر می گوید: مقصود از ذکر، کتابهای آسمانی است و مراد از اهل ذکر، علمای اهل کتاب اند.[۱۱]
آیتالله سیدمحمد حسینی شیرازی هم اهل ذکر را اهل کتاب می داند و اهل بیت را یکی از مصادیق اهل ذکر می شمارد.[۱۲]
سیاق آیه برای تفسیر آن قرینه است و نه دلیل. در همه جای قرآن نیز از سیاق استفاده نمی شود. به ویژه در مورد برخی آیاتی که در شأن اهل بیت اند، اصلاً از سیاق چیزی استفاده نمی شود و آیه از سیاق بیگانه است؛ آیه تطهیر[۱۳] و آیه اکمال[۱۴] از این قبیل اند. شاید این امر نیز سرّ و حکمتی الهی باشد.
امام باقر (ع) در روایتی می فرماید:
ان الایه لتکون اولها فی شیء و آخرها فی شیء و هو کلام متصل یتصرف علی وجوه؛[۱۵]
اولِ یک آیه درباره چیزی است و آخرِ آیه درباره چیز دیگر، و آن کلام متصلی است که بر وجوه مختلف حمل می شود.
در برخی روایات، تفسیر اهل ذکر به اهل بیت (ع)، مدلول ظاهر آیه دانسته شده است. حضرت امام رضا (ع) در مجلس مأمون در بیان فرق امت و عترت می فرماید: «فسر الاصطفاء فی الظاهر سوی الباطن فی اثنی عشر موطنا… و اما التاسعه: فنحن اهل الذکر الذین قال الله تعالی…»، سپس آیه را ذکر می فرماید.[۱۶]
سیاق آیه لرزان است. خداوند یهود و نصارا را اهل کتاب خطاب کرده است و نه اهل ذکر. اهل ذکر را اهل کتاب دانستن به دلیل نیازمند است و چنین دلیلی موجود نیست. اهل بیت (ع) با این تفکر که اهل ذکر را اهل کتاب می داند، به شدت برخورد نموده و آن را رد کرده اند. امام صادق (ع) در نامه ای طولانی به اصحاب خود فرمودند:
… فقد انزل الله القرآن و جعل فیه تبیان کل شیء و جعل للقرآن و تعلم القرآن اهله و هم اهل الذکر الذین امرالله هذه الامه بسؤالهم و هم الذین من سألهم… ؛ [۱۷]
خداوند برای قرآن و تعلم قرآن اهلی را قرار داده است و آن اهل، اهل ذکر است، که خداوند این امت را موظف کرده است از ایشان سؤال کنند و کسی که از او سؤال می شود، اهل ذکر است.
این حدیث برخلاف ادعای برخی، صراحت دارد که امر سؤال در آیه، به امت است؛ نه مشرکان و اهل ذکر ائمه اند و نه اهل کتاب.
روایتی از امام علی (ع) و از امام جعفر صادق (ع) نقل شده است که در رد تفکر اهل کتاب فرموده اند: «و الله انا لنحن اهل الذکر.»[۱۸] این قسم همراه با تأکید «ان» و «لام» تأکید آمده است و اهل ذکر را در ائمه منحصر می کند. شأن نزول آیه نیز درباره امام علی (ع) است، نه درباره مشرکان. بر اساس روایتی که خواهید دید، عمر از جواب برخی سؤالهای مردم ناتوان ماند و امام علی (ع) به آنها پاسخ داد. سپس نزد رسول خدا (ص) رفت و ماجرا را بیان نمود و این آیه نازل شد.[۱۹] این روایت، شأن نزول آیه را هم اهل بیت، مخصوصاً امام علی(ع)، معرفی کرده است. برخی روایات می گوید: وقتی آیه &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا اهل الذکر&#۶۴۸۳۰; نازل شد، امام علی فرمود: «نحن اهل الذکر.»[۲۰] امام علی (ع) اهل ذکر را منحصر در خود کرده است و بنابراین اهل بیت را یکی از مصادیق اهل ذکر دانستن درست نیست.
در هیچ کدام از روایات فریقین به سیاق آیه تمسک نشده است. از اینجا معلوم می شود که این آیه مستقل نازل شده است. مرحوم فیض کاشانی اشاره ای به جدا بودن آیه از سیاقش دارد.[۲۱] بر اساس یک دیدگاه، «اهل ذکر» متخصص و عالم هر زمان را شامل می شود و «اهل البیت» یکی از مصادیق آن است.[۲۲] آیتالله مکارم شیرازی قائل به چنین قولی شده است.
اما اولاً: در قرآن مجید معانی مختلفی برای «ذکر» آمده است و هیچ یک از معانی مذکور، علم نیست. پس «اهل علم» نامیدن اهل ذکر بدون دلیل است.
ثانیاً: وقتی «اهل» به لفظی اضافه شود، این کلمه را از معنای عموم خارج می کند و به معنای مخصوص منحصر می سازد. در این آیه هم «اهل» به «الذکر» اضافه شده و «الذکر» را در یک معنای مخصوص منحصر کرده است و آن معنای مخصوص نیز بر اساس شواهد دیگر، اهل بیت است.
ثالثاً: اگر مراد از اهل ذکر، عالم هر زمان باشد، در این صورت در هنگام اختلاف باید از کدام عالم پیروی کرد؛ درحالی که بعضی از علما علیه بعضی دیگر فتوا، حتی فتوای کفر، نفاق، خیانت و فسق می دهند. علاوه بر این، خودِ اختلاف فتوای فقها، دال بر عدم علم و قطع آنهاست. آیا بین علما کسی هست که همه علوم را دارا باشد؟ جز اهل بیت کسی عالم حقیقی نیست.
رابعاً: «ذکر» به معنای «حفظ الشیء» و عدم نسیان آمده است. لذا اهل الذکر باید کسانی باشند که از سهو و خطا و نسیان منزه اند.نقد و بررسی دیدگاه دوم
صاحبان این دیدگاه به عقل و نقل تمسک می کنند و مراد از اهل ذکر را فقط اهل بیت (ع) می دانند.
۱٫ ابن شهر آشوب می گوید:
فامر سبحانه بسؤال اهل الذکر و لم یخص ذلک بشیئ یسئلون عنه معصومین فیما یفتون به یقبح الامر بمسأله الجاهل او من یجوز علیه الخطاء عن قصد او سهو، و اذا ثبت کون المسئولین بها تین الصفتین ثبت امامه الاثنی عشر… فامامن زعم ان المعنی بها القراء او الفقهاء او الیهود او النصاری فقولهم باطل لانتفاء الصفتین الثابتتین لاهل الذکر… .[۲۳]
ایشان اهل ذکر را منحصر در معصومان می داند؛ زیرا مسئله پرسیدن از جاهل یا از کسی که به عمد یا سهو خطا از وی سر می زند، قبیح است.
۲٫ علامه مجلسی میگوید:
مراد از اهل ذکر، اهل علم اند. برخی گفته اند: مراد اهل کتاب اند؛ لیکن از اخبار مستفیض معلوم می شود آنان محققاً ائمه (ع) هستند. دو دلیل برای این ادعا وجود دارد. نخست اینکه آنان اهل علم قرآن اند که خداوند در سوره نحل، بعد از همین آیه، فرموده است: &#۶۴۸۳۱;و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم&#۶۴۸۳۰;. دیگر اینکه آنان اهل رسول اند و خداوند آن حضرت را در آیه &#۶۴۸۳۱;ذکرا رسولا&#۶۴۸۳۰;، ذکر نامیده است. این معنا را عامه نیز روایت کرده اند.[۲۴]
ائمه (ع) با این تفکر که مصداق اهل ذکر، اهل کتاب اند، شدیداً برخورد می نمودند. امام رضا (ع) خطاب به مأمون فرموده اند:
فنحن اهل الذکر الذین قال الله تعالی &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا اهل الذکران کنتم لاتعلمون&#۶۴۸۳۰;. فنحن اهل الذکر فاسئلونا ان کنتم لا تعلمون. فقالت العلماء: انما عنی بذلک الیهود و النصاری، فقال ابوالحسن: سبحان الله و هل یجوز ذلک اذاً یدعونا الی دینهم و یقولون انه افضل من دین الاسلام، فقال المأمون : فهل عندک فی ذلک شرح بخلاف ما قالوا یا ابالحسن؟ فقال: نعم، الذکر رسول الله (ص) و نحن اهله، و ذلک بین فی کتاب الله عزوجل حیث یقول فی سوره الطلاق &#۶۴۸۳۱;فاتقو الله یا اولی الالباب الذین امنوا قد انزل الله الیکم ذکراً رسولاً یتلو علیکم آیات الله مبینات&#۶۴۸۳۰;.[۲۵] فالذکر رسول الله (ص) و نحن اهله؛[۲۶]
اهل ذکر در آیه &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا اهل الذکر&#۶۴۸۳۰; ما هستیم. پس ما «اهل ذکر» هستیم؛ از ما بپرسید اگر نمی دانید. علما گفتند: مراد از اهل ذکر یهود و نصارایند. امام فرمود: سبحان الله! در این صورت آیا جایز است که آنان ما را به دین خودشان دعوت می کنند و می گویند دینشان از دین اسلام افضل است. مأمون گفت: یا اباالحسن، آیا شما دلیلی بر خلاف آنچه علما گفتند دارید؟ حضرت فرمود: بله؛ خداوند این را در سوره طلاق می فرماید: «پس از خدا بپرهیزید ای خردمندانی که ایمان آورده اید! (زیرا) خداوند چیزی که مایه تذکر است بر شما نازل کرده؛ رسولی به سوی شما فرستاده که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند.» پس ذکر، رسول خداست و ما اهل او هستیم.
ائمه در عمل هم با این تفکر که در زمان آنان به شدت رایج بود، مبارزه می نمودند. در همین زمینه، نامه های مختلفی به خدمت ایشان می رسید و آنان پاسخ می دادند و گاه خودشان به اصحاب نامه می نوشتند[۲۷] و این مطلب را روشن می کردند. علاوه بر این روایات بسیار، در خود آیه، «ان» شرطیه آمده است. اگر جوابی که اهل ذکر می دهند افاده علم نکند و «لا تعلمون» تبدیل به «تعلمون» نشود، باز هم «ان کنتم لاتعلمون» به قوت خود محفوظ است. ظاهر آیه این است که عنوان «ان کنتم لاتعلمون» با لحاظ اشتراط به عدم العلم استفاده می شود و جواب اهل ذکر باید رافع این قید «ان کنتم لا تعلمون» باشد و در نتیجه، افاده علم، آن هم علم حقیقی کند.
روایات شیعه از رسول خدا (ص)، امیرالمؤمنین علی (ع)، امام سجاد (ع)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع)، امام رضا (ع) و امام هادی (ع) نقل شده اند. در کتاب کافی[۲۸] در این باب ۹ روایت آمده که از آن جمله دو روایت طبق مشهور ضعیف، روایت دیگر ضعیف و روایت ابی بکر حضرمی مؤثق است و بقیه پنج روایت، صحیح السند هستند و عبارت اند از: روایت محمدبن مسلم از امام باقر (ع)، روایت فضیل، ابوبصیر، وشا و محمدبن ابی نصر از امام رضا (ع).[۲۹] علامه مجلسی درباره اهل ذکر ۶۵ روایت از ائمه (ع) آورده است.[۳۰] روایات شیعه با تأکید فراوان، اهل ذکر را اهل بیت رسول خدا (ص) معرفی می کنند.اهل ذکر از دیدگاه اهل سنت
در منابع اهل سنت درباره «اهل ذکر» نظرهای مختلفی آمده است که منشأ آن تعارض و اختلاف بین روایات آنهاست. در مجموع می توان آنها را به پانزده نظریه تقسیم کرد:
اول: مراد از اهل ذکر، اهل کتاب ـ یهود و نصارا ـ است؛[۳۱]
دوم: مراد اهل تورات است؛[۳۲]
سوم: مراد شخصی از اهل تورات است؛[۳۳]
چهارم: مراد مؤمنان اهل کتاب اند؛[۳۴]
پنجم: خود تورات مراد است؛[۳۵]
ششم: مراد مؤمنی از اهل کتاب است؛[۳۶]
هفتم: عبداللهبن سلام اهل ذکر است؛[۳۷]
هشتم: سلمان فارسی اهل ذکر است؛[۳۸]
نهم: علمای اهل کتاب مرادند؛[۳۹]
دهم و یازدهم: مراد مطلق اهل علم یا کسانی است که از اخبار ماضی باخبرند؛[۴۰]
دوازدهم: علمای مسلمین مرادند؛[۴۱]
سیزدهم: مراد از اهل ذکر، قرآن است؛[۴۲]
چهاردهم: مراد اهل قرآن است؛[۴۳]
پانزدهم: مراد امام علی و اهل بیت است؛[۴۴]
همه این نظرها در سه نظریه عمده خلاصه می شود؛ مراد از اهل ذکر سه گروه اند: «اهل کتاب به طور اخص یا اعم»، «اهل قرآن» و «اهل بیت». بسیاری از مفسران اهل سنت، اهل ذکر را مطلق اهل کتاب می دانند. کسانی همچون حسن بصری،[۴۵] مراغی،[۴۶] زمخشری (متوفای ۵۳۸ ق)،[۴۷] فخر رازی (متوفای ۶۰۴ ق)،[۴۸] بغوی (متوفای ۵۱۶ ق)[۴۹] و ابن حیان اندلسی (متوفای ۷۴۵ ق)[۵۰] از آن جمله اند.
برخی دلیل این گفتار را سخن ابن عباس دانسته اند. او گفته است: اهل ذکر، اهل کتاباند و در آیه &#۶۴۸۳۱;و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر&#۶۴۸۳۰;،[۵۱] مراد از ذکر تورات و مراد از اهل ذکر در آیه &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا&#۶۴۸۳۰; اهل تورات است.[۵۲]
اولاً: این قول ابن عباس با اقوال دیگر او در تعارض است، زیرا او در قول دیگری گفته است: «مراد از ذکر در آیه &#۶۴۸۳۱;من بعد الذکر&#۶۴۸۳۰;، قرآن است.[۵۳] همچنین در جای دیگر گفته است: «مراد از اهل ذکر در آیه، اهل قرآن است.»[۵۴] ترجیح یک قول بر دیگری بدون مرجح صحیح نیست.
ثانیاً: ابن عباس اهل ذکر را منحصر در یهود نموده است، نه مطلق اهل کتاب؛ لذا این قول دلیل بر مدعا نیست!
بیشتر مفسران همچون زمخشری، فخر رازی و آلوسی، از سیاق آیه کمک گرفته اند و گفته اند: سیاق آیه شریفه، رد مشرکان قریش است که می پنداشتند بشر صلاحیت رسالت ندارد و اگر رسالتی باشد، باید ملائکه حامل آن شوند. آیه در مقام رد این پندار است و می فرماید که سنت الهی طبق حکمت جریان یافته و حکمت اقتضا می کند که فرستاده بر بشر از جنس خود بشر باشد؛ ولی تنها فرقی که لازم است میان او و مردم باشد، این است که معارف و اوامر و نواهی به وی وحی شود.[۵۵] این خلاصه دیدگاه مفسران در این زمینه است. البته برخی به جای مشرکان مکه، لفظ «العرب» را به صورت مطلق آورده اند.[۵۶]
علامه پاسخ خوبی به این پندار داده و می گوید:
وجه اینکه گفتیم این سخن درست نیست این است که این سخن با سیاق آیه انطباق ندارد. قبلاً هم از خصوص مشرکان قریش چنین پنداری نقل نشده بود تا بگوییم آیه ناظر به آن است. تنها سخنی که قبلاً از مشرکان ذکر شده بود، آن هم از مطلق مشرکان نه مشرکان قریش، همان جمله «لو شاء الله ما عبدنا من دونه شی»[۵۷] بود.[۵۸]
مشرکان همانگونه که تسلیم نبوت پیامبر خدا (ص) نبودند و او را تصدیق نکردند، تسلیم عقاید یهود و نصارا که از جمله آن اذعان به بشر بودن انبیاست نیز نشدند، پس اهل کتاب را نیز به داوری در اینباره قبول ندارند. آنها در اذیت و دشمنی با پیامبر با مشرکان همسو بودند، و نه در چیز دیگری مانند نبوت موسی و اینکه پیامبر باید از جنس بشر باشد. آنان منکر نبوت بودند و این بحث که پیامبران انسان بودند نه ملائکه، برای کسانی است که اصل نبوت را بپذیرند. برای کسانی که اصل نبوت را نپذیرفته اند، گفتن اینکه پیامبران انسان و از جنس بشر بودند، لغو است.تعیین مورد نزول در این روایات
در بعضی روایات اهل سنت، مورد نزول آیه، مشرکان مکه ذکر شده است.[۵۹] برخی مفسران اهل سنت آیه را در مورد نزولش محدود می کنند و گسترش دادن آیه در غیر مورد نزولش را جایز نمی دانند. فخر رازی (متوفای ۶۰۴ ق)[۶۰] و نیشابوری (متوفای ۷۲۸ ق)[۶۱] از آن جمله اند. آیه خطاب مشافه در قصه خاص است و در سؤال از اهل کتاب آمده است؛ لذا از این موارد به جای دیگر تعدی نمی کند. به مشرکان امر شده است که از اهل کتاب بپرسند. در اینجا این سؤال مطرح می شود که چه چیزی را بپرسند؛ زیرا آیه اطلاق دارد و امر، امر ارشادی است؛ یعنی هر چیزی را که شما نمی دانید، از اهل کتاب بپرسید؟! سخن بر سر این نیست که انبیا بشر بودند یا نه، زیرا مشرکان اعتقادی به نبوت نداشتند. با فرض صحت این ادعا، هرگز نمی توان آیه را در مورد نزول خودش متوقف کرد. این به چند دلیل است:
۱٫ با فرض قبول این نظریه که مراد از «اهل ذکر» اهل کتاب است و این آیه در شأن مشرکان نازل شده است، این سؤال مطرح می شود که آیا این آیه در طول زمان مربوط به اهل کتاب است؟ در این صورت خداوند جامعه اسلامی را به اهل کتاب سپرده است. اما اگر آیه محدود به همان زمان نزول باشد ـ چنانکه برخی ادعا کرده اند ـ در این صورت لازم می آید که در این زمان کارایی نداشته باشد و این با حیات جاودانی قرآن سازگار نیست؛ زیرا قرآن مربوط به یک زمان و مکان خاص نمی باشد، بلکه در هر زمان و برای هر زمان زنده و کارآمد است: &#۶۴۸۳۱;ان القران حی لایمت و انه یجری کما یجری اللیل و النهار و کما تجری الشمس و القمر یجری علی آخرنا کما یجری علی اولنا&#۶۴۸۳۰;.[۶۲] به علاوه، این امر ب روایات دیگر که از حیث سند صحیح ترند، مخالف است.[۶۳]
۲٫ اکثریت قاطع مفسران اهل سنت، «اهل الذکر» را مطلق اهل کتاب می دانند و می گویند: «اهل ذکر» فقط اهل کتاب اند. باید یادآوری شود که قرآن مجید یهود و نصارا را با عنوان &#۶۴۸۳۱;یا اهل الکتاب&#۶۴۸۳۰; خطاب می کند، نه با عنوان «اهل ذکر»، و این در قرآن سابقه ندارد.
۳٫ قرآن مجید اهل کتاب را توبیخ می کند و با آنان با لحن شدید سخن می گوید؛ مانند: «اهل کتاب مشرک اند»،[۶۴] «به آیات خدا کفر می ورزند»،[۶۵] «حق و باطل را مخلوط و حق را مخفی می کنند»،[۶۶] «منافق اند»،[۶۷] «خیانتکارند»،[۶۸] «دروغگویند»،[۶۹] «فاسق اند»،[۷۰] «حاسدند»،[۷۱] «از راه خدا باز می دارند»،[۷۲] «در دین غلو می کنند»،[۷۳] «در صدد ارتداد پیامبر و مؤمنان هستند»[۷۴] و «در صدد انتقامگیری از مؤمنان اند.» .[۷۵] بنابراین، نمی توان ادعا کرد که اهل کتاب مرجع مسلمانان اند و خداوند آنان را به اهل کتاب ارجاع داده است.
۴٫ بعضی دیگر از مفسران، &#۶۴۸۳۱;بالبینات و الزبر&#۶۴۸۳۰; را متعلق به «اهل الذکر» دانسته اند.[۷۶] بینات، یعنی «المعجزاه الداله علی صدق الرسول» و الزبر، «واحدها زبور و هی کتب الشرائع و التکالیف التی یبلغها الرسل الی العباد».[۷۷] در این صورت معنای آیه این می شود که: «از اهل ذکر بپرسید؛ از کسانی که به معجزات انبیا و کتب و شرایع آنان آگاهی دارند.» و ما در تاریخ جز علی (ع) کسی را نمی شناسیم که ادعا کرده باشد که آگاه به کتب و شرایع گذشته است. آن حضرت فرمود:
… و لو ثنیت لی و ساده لحکمت بین اهل التوراه بتوراتهم، و بین اهل الانجیل بانجیلهم، و بین اهل الزبور بزبورهم و بین اهل الفرقان بفرقانهم حتی تزهر الی الله.[۷۸]
سؤال از انبیا نیست، بلکه سؤال از بینات و زبر است؛ اگر بینات و زبر را نمی دانید، از اهل ذکر بپرسید.
از سدی نقل شده است که «بینات» حرام و حلالی است که انبیا آورده اند و «زبر» کتب انبیاست؛ در این صورت اهل ذکر باید کسانی باشند که آگاه به حرام و حلال انبیا و کتب آنان باشند.
۵٫ برخی دیگر از مفسران، &#۶۴۸۳۱;بالبینات و الزبر&#۶۴۸۳۰; را متعلق به &#۶۴۸۳۱;لا تعلمون&#۶۴۸۳۰; می دانند؛[۷۹] یعنی اگر شما بینات و زبر را نمی دانید، از کسانی که می دانند بپرسید و آنان نمی توانند اهل کتاب باشند، زیرا قرآن درباره اهل کتاب فرموده است آنان در کتب الهی تحریف کرده و احکام الهی را متغیر ساخته اند: &#۶۴۸۳۱;یحرفون الکلم عن مواضعه&#۶۴۸۳۰;.[۸۰]
بنابراین، اگر مراد اهل کتاب باشند، چون آنان در کتب انبیا تحریف کرده اند، ما را به احکام و شرایع متغیر و کتب تحریف شده راهنمایی خواهند نمود و این خلاف مصلحت خداست.
۶٫ مرجعیت «اهل ذکر» به صورت مطلق، بدون قید و شرطی آمده است و خداوند جوامع اسلامی و بشری را به صورت مطلق به سوی «اهل ذکر» ارجاع داده است، اما اهل کتاب مرجع مطلق مسلمانان نیستند.
۷٫ اگر اهل ذکر، همه اهل کتاب باشند، در این صورت پیامبر اکرم (ص) باید به امت امر کند که از اهل کتاب، آن هم به صورت مطلق، بپرسند؛ همانطور که در آیه آمده است. ولی سیره آن حضرت همواره مخالف این امر بوده است و آن جناب امت را از رجوع به اهل کتاب منع می فرمود. در روایت جابر آمده است:
ان عمر بن خطاب اتی النبی بکتاب اصابه من بعض اهل الکتاب فقراءه علی النبی فغضب و قال: أمهوکون فیها یا بن الخطاب؟ و الذی نفسی بیده لو انّ موسی حیاً ما وسعه الا ان یتبعنی.[۸۱]
روایات دیگری نیز در این زمینه وجود دارد.[۸۲] از ابوهریره هم روایت شده است که اهل کتاب تورات را به زبان عبری می خواندند و برای مسلمانان به زبان عربی تفسیر می کردند. پیامبر اکرم (ص) به اصحاب فرمودند: «لاتصدقوا اهل الکتاب و لا تکذبوا.»[۸۳] این حدیث می گوید به گفتار اهل کتاب اعتنا نکنید و آیه می گوید از اهل کتاب بپرسید. اگر چنین باشد، در میان آیه و حدیث تعارضی به نظر می رسد. اینجاست که سؤال از اهل کتاب بدون فایده و لغو است و خداوند به چنین امری که لغو باشد، حکم نمی کند.
۸٫ برخی از مفسران[۸۴] اهل ذکر را عبداللهبن سلام می دانند، ولی این سخن جای تأمل فراوان دارد؛ زیرا او یکی از مروجان اسرائیلیات در حوزه حدیث اسلامی است.[۸۵] شعبی درباره او گفته است: «ما نزل فی عبداللهبن سلام ـ رضی الله عنه ـ شیء من القرآن؛[۸۶] از قرآن چیزی درباره او نازل نشده است.»
با بررسی تفاسیر به دست می آید که این ادعای واهی را خود او مطرح کرده و گفته است: «انا من اهل الذکر.»[۸۷] این ادعا برای این بوده است که مردم را از وارثان پیامبر (ص) دور نگاه دارند.
۹٫ اهل ذکر به دلیل آیه &#۶۴۸۳۱;و لقد اتینا موسی و هارون الفرقان و ذکراً للمتقین&#۶۴۸۳۰;، اهل تورات است.[۸۸]
در این آیه، ذکر، صفت تورات واقع شده است، نه خود تورات. پس این ادعایی بدون دلیل است؛ زیرا ذکر، مشترک لفظی است و باید قرینه باشد.
با توجه به قرائن و شواهد گذشته و دقت در آیه که «ان» شرطیه و «ان کنتم لا تعلمون» دارد، باید گفت که از قول اهل کتاب علم حاصل نمی شود. وقتی که قول اهل کتاب علمآور نشد، دیگر پرسیدن فایده ندارد. باید بگوییم منظور از اهل ذکر کسانی هستند که قولشان علمآور باشد و برای جاهل از قولشان علم پیدا شود؛ در حالی که اهل کتاب، خود، خیانتکار[۸۹] و از مخفیکنندگان حق[۹۰] هستند، پس چگونه از قولشان علم پیدا می شود؟!
اما قول دیگر اهل سنت این است که مراد از اهل ذکر، اهل قرآن است. این نظریه را ماوردی (متوفای ۴۵۰ ق)[۹۱] و ابن عطیه اندلسی (متوفای ۵۴۶ق)[۹۲] به ابن جبیر و ابن زید نسبت دادهاند. قاضی ابومحمد این نظریه را به حضرت علی (ع) نسبت داده است.[۹۳] قرطبی (متوفای ۶۷۱ ق) نیز این نظریه را به ابن عباس نسبت داده است.[۹۴] ابن یاسین همین نظریه را صحیح[۹۵] می داند و ثعلبی نیز اهل قرآن را اهل ذکر دانسته است.[۹۶]
نظریه اهل قرآن بودن اهل ذکر با نظریه اهل بیت بودن آنان هیچ تعارضی ندارد، بلکه این دو مؤید و مکمل یکدیگرند؛ زیرا علم حقیقی قرآن که در آن هیچ نزاعی نیست، نزد اهل بیت است. خود قرآن گواهی می دهد که قرآن به صورت آیات روشن در سینه های «اولوا العلم» است و کسانی که علم قرآن نزد آنهاست، اهل بیت اند؛ چنان که روایات فریقین در تفسیر آیه &#۶۴۸۳۱;و من عنده علم الکتاب&#۶۴۸۳۰;[۹۷] می گویند. کسی که علم قرآن نزد اوست، علیبن ابی طالب است[۹۸] و تأویل آیات قرآن را جز اهل بیت کسی دیگر نمی داند.[۹۹] اهل بیت وارث حقیقی و اهل قرآن هستند. امام سجاد (ع) در ذیل آیه &#۶۴۸۳۱;ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا فی عبادنا&#۶۴۸۳۰;،[۱۰۰] با سوگند و قسم سه بار می فرماید: «به خدا قسم، این آیه درباره ما اهل بیت نازل شده است.»[۱۰۱] امام علی فرمودند: «سلونی سلونی سلونی عن کتاب الله تعالی فوالله ما من آیه الا و انا اعلم انزلت بلیل اونهار.»[۱۰۲] بنابراین، اهل قرآن در حقیقت همان اهل بیت اند.روایات اهل سنت در نگاهی ژرف تر
با بررسی دقیق بهدست می آید که روایات اهل سنت درباره این آیه دو گروه است. سند گروه اول از روایات اصحاب و تابعین است که با گروه دوم همخوانی ندارد. سند روایات گروه دوم نیز به پیامبر(ص) می رسد. روایات گروه اول، روایاتی از صحابه، مانند ابن عباس، و تابعین مانند سدی، سعیدبن جبیر و مجاهد است.
در روایات گروه نخست، «اهل الذکر» اهل کتاب معرفی شده اند. البته قول صحابه و تابعین به عنوان صحابیت و تابعیت هیچ حجیتی ندارد و اگر دلیلی از قرآن و سنت نداشته باشد، مثل قول یک مفسر است و حجیت ندارد. در گروه اول، اقوال صحابه و تابعین هیچ دلیلی از قرآن و سنت ندارد. ابن عباس به آیه &#۶۴۸۳۱;و لقد کتبنا&#۶۴۸۳۰; استدلال کرده، اما این با نظر دیگر او کاملاً در تعارض است. البته شاید جاعلان این نسبت را به او داده باشند. وی هیچگاه به شخص پیامبر اکرم (ص) چنین امری نسبت نداده است.
در مورد سند روایات گروه دوم نیز گفتیم که سند این گروه به شخص پیامبر (ص) و اهل بیت آن حضرت، همچون امام علی و امام باقر و امام صادق (ع) می رسد. این گروه چون منتسب به شخص پیامبر (ص) است، در مقابل گروه اول قوی و صحیح است و حجیت دارد. آن حضرت می فرماید:
ان الرجل لیصلی و یصوم و یحج و یعتمر، انه لمنافق، قیل: یا رسول الله ، بماذا دخل علیه النفاق؟ قال: یطعن علی امامه، و امامه من قال فی کتابه فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون.[۱۰۳]
حضرت در این روایت، افزون بر آنکه «اهل الذکر» را گسترش داده و آنان را امام عادل می داند، مردم پایبند به صوم و صلات و حج و عمره را منافق شمرده و علت نفاق آنان را نافرمانی و سرپیچی و طعن زدن به امامشان دانسته و امامشان را «اهل الذکر» معرفی کرده است. یعنی اینان با وجود خواندن نماز و انجام اعمال دیگر منافق اند؛ زیرا به «اهل الذکر» که امامشان است طعن میزنند! اگر مراد از «اهل الذکر» اهل کتاب باشند، آیا درست است که طعن زدن به اهل کتاب نفاقآور باشد؟ اگر «اهل الذکر» اهل کتاب باشند، اطاعت اهل کتاب واجب می شود و نافرمانی موجب نفاق! لیکن طعن زدن به اهل کتاب به اجماع مسلمین نفاقآور نیست. پس لازم است «اهل الذکر» انسانی باشد که نافرمانی اش نفاقآور باشد و موجب سقوط وی شود. افزون بر این، بر اساس روایات فریقین، بغض علی نفاقآور و علامت منافق است.[۱۰۴] این روایت کامل با دیدگاه شیعه منطبق است.
در روایتی دیگر نیز آمده است: «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون: فینبغی للمؤمن ان یعرف عمله علی هدی ام علی خلافه.»[۱۰۵] در این روایت، معیار سنجش اعمال، «اهل الذکر» معرفی شده است. مؤمن باید بسنجد که عملش طبق فرمان و هدایت «اهل الذکر» است یا نه. اگر اعمال انسان طبق اعتقادات «اهل الذکر» باشد، در این صورت می توان گفت بر هدایت است، وگرنه خلاف آن است. معیار سنجش عمل را نیز پیامبر اکرم (ص) در حدیث ثقلین بیش از بیست جا به امت معرفی کرده است[۱۰۶] که اگر انسان طبق هدایت آنان عمل کند، نجات می یابد، وگرنه هلاک و گمراه خواهد شد.[۱۰۷] بنابراین، دو حدیث حضرت رسول خدا (ص) به دیدگاه تشیع بسیار نزدیک است.
برخی دیگر از روایات اهل سنت نیز به صراحت از اهل بیت (ع) نام برده و تصریح کرده اند که اهل ذکر همان اهل بیت اند. این روایات را بزرگانی همچون طبری (متوفای۳۱۰ ق)،[۱۰۸] ثعلبی،[۱۰۹] حاکم حسکانی، از اعلام قرن پنجم،[۱۱۰] شهرستانی (متوفای ۵۴۸ق)،[۱۱۱] قرطبی (متوفای ۶۷۱ق)،[۱۱۲] ابن کثیر (متوفای ۷۷۴ق)،[۱۱۳] خواجه عبدالله انصاری[۱۱۴] و آلوسی (متوفای ۱۲۷۰ق)[۱۱۵]نقل کرده اند.
حاکم حسکانی در ذیل آیه &#۶۴۸۳۱;فسئلوا اهل الذکر&#۶۴۸۳۰; هشت حدیث را به طرق مختلف از امام علی و امام باقر نقل کرده است. امام باقر (ع) در حدیثی درباره اهل ذکر فرموده است: «هم الائمه من عتره رسول الله (ص) و تلا و انزلنا علیکم ذکراً رسولاً.»[۱۱۶]
شهرستانی در تفسیر خود، روایتی را از امام صادق (ع) آورده است که شخصی از آن حضرت پرسید: کسانی که در نزد ما هستند می گویند: در آیه &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون&#۶۴۸۳۰; تحقیقاً ذکر تورات و اهل ذکر، علمای یهودند. امام فرمود: «و الله اذاً یدعوننا الی دینهم بل نحن و الله اهل الذکر الذین امرالله تعالی برد المسأله الینا»![۱۱۷]
امام در این حدیث تفکر اهل کتاب بودن اهل ذکر را بهشدت کوبیده و با سوگند اهل ذکر را منحصر در اهل بیت نموده و مرجع سؤال را اهل ذکر که همان اهل بیت هستند، دانسته است. در حدیثی از جابر جعفی آمده است که وقتی آیه &#۶۴۸۳۱;فاسئلوا&#۶۴۸۳۰; نازل شد، علی فرمود: «نحن اهل الذکر».[۱۱۸]
برخی دیگر از احادیث حتی شأن نزول آیه را هم درباره اهل بیت، مخصوصاً امام علی (ع) می داند. یوسفبن موسی القطان در تفسیر خود از سدی چنین نقل می کند:
کنت عند عمربن الخطاب فاذا بکعب بن الاشرف و ما لک بن صیف و حی بن اخطب و ساق سؤالهم عمراً عن عرض السموات و الارض و عیه عن الجواب فاذا بعلی دخل فأجابهم، ثم ذهب علی الی رسول الله و نقل له ما حصل فنزلت هذه الایه &#۶۴۸۳۱;فسئلوا اهل الذکران کنتم لاتعلمون&#۶۴۸۳۰;.[۱۱۹]
این روایت از سدی نقل شده و او از تابعین است. بنابراین، چگونه می تواند بگوید: از رسول خد شنیدم! احتمالاً اسم راوی آخر از قلم ناقل افتاده است؛ زیرا در روایتی دیگر از همین طریق مذکور روایتی آمده و در آن سدی از حارث نقل می کند که امام علی فرمود: «ما اهل الذکر هستیم.»[۱۲۰] در این روایت شأن نزول آیه را همان جواب امام علی (ع) به مردم و نقل قصه به پیامبر می داند. در اینجا روشن است که آیه در شأن امام علی نازل شده است.
۱۴٫ ائمه (ع) بر منحصر بودن اهل ذکر در مورد خود تأکید کرده اند. یوسفبن موسی القطان به نقل از حارث چنین می آورد: «سألت علیاً عن هذه الایه فسئلوا اهل الذکر. فقال: و الله انا لنحن اهل الذکر.»[۱۲۱] در این روایت باید به دو نکته توجه شود: الف. معصوم مثل ما نیست که برای هر چیز قسم بخورد. قسم ما و قسم معصوم با یکدیگر تفاوت می کند. قسم خوردن امام می رساند که در آن زمان هم بعضی در مورد «اهل الذکر» تردید داشتند.
ب. در «انا لنحن»، «ان» برای تأکید مطلب است و «لام» در «لنحن» هم برای تأکید است. دو تأکید پشت سر هم و قسم می رساند که مراد از «اهل الذکر» فقط و فقط اهل البیت (ع) هستند. به علاوه، این روایت شأن نزول آیه را منحصر در امام علی (ع) کرده است؛ بنابراین، آیه هیچ ربطی با اهل کتاب ندارد و جداگانه از سیاق نازل شده است.
۱۵٫ برخی گفته اند اگر اهل البیت را «اهل الذکر» بدانیم، معقول نیست که کفار و مشرکان از آنان سؤال کنند، در حالیکه هنوز رسالت خود پیامبر را قبول ندارند! اما پاسخ این گفته روشن است؛ زیرا خود قرآن، اهل البیت را در مقابل کفار به عنوان گواه رسالت آن حضرت معرفی می کند و می فرماید: &#۶۴۸۳۱;و یقول الذین کفروا لست مرسلاً قل کفی بالله شهیداً بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب&#۶۴۸۳۰;.[۱۲۲] در این آیه شهادت &#۶۴۸۳۱;من عنده علم الکتاب&#۶۴۸۳۰; را در مقابل کفار صحیح دانسته است. این سوره مکی است و طبق روایات فریقین، &#۶۴۸۳۱;من عنده علم الکتاب&#۶۴۸۳۰;، امام علی (ع) است.[۱۲۳] به هر حال، دو نظریه اخیر، یعنی اهل قرآن و اهل البیت بودن اهل ذکر را روایات فریقین تأیید می کنند.جمعبندی
احادیث شیعه درباره تفسیر «اهل الذکر» در آیه ۴۳ سوره نحل، متواتر یا لااقل متظافرند؛ بدون آنکه در میان آنها تعارضی باشد. همه این احادیث در تبیین «اهل الذکر» با پیام های متنوع، همداستان اند و آن را بر اهل بیت رسالت (ع) تطبیق کرده اند. برخی ظهور آیه را هم درباره آنان دانستهاند.
دیدگاههای مفسران شیعه به دو دسته تقسیم شده است. یک دسته اهل بیت را یکی از مصادیق اهل ذکر معرفی می کند و از سیاق آیه بهره می برد. البته ضعف این دیدگاه گذشت و معلوم شد که این دیدگاه صحیح نیست و ممکن است متأثر از برخی دیدگاههای اهل سنت شده باشد. در این دیدگاه به همه روایات وارده و مضامین آنها توجه کافی نشده است.
دسته دوم، اهل بیت را تنها مصداق اهل ذکر معرفی کرده است و برگرفته از روایاتی است که از خود پیامبر، امام علی، امام باقر، امام صادق (ع)، حارث و سدی و دیگران نقل شده است. این دیدگاه با مضمون آیه و روایات یکی است و صحیح است و نه فقط ظاهر آیه، بلکه شأن نزول آیه را هم اهل بیت می داند. در دعا[۱۲۴]و زیارات[۱۲۵] ماثور هم اهل ذکر بر ائمه (ع) اطلاق شده است. اهل ذکر همانها هستند که قول و فعل و تقریرشان حجت است و از سهو و خطا بهدورند.
روایات اهل سنت نیز به پانزده نظریه تقسیم شده اند. ابطال نظریه اهل کتاب بیان شد و دو نظریه دیگر که اهل ذکر، اهل قرآن و اهل بیت هستند، از دیدگاه برخی دانشمندان اهل سنت صحیح است. این دو نظریه به شخص پیامبر و اهل بیت آن حضرت می رسد و کاملاً به دیدگاه شیعه نزدیک است.
پس، بنا بر هر دو دیدگاه سنی و شیعه، اهل ذکر در همه امور زندگی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی بشر، مرجع مطلق اند. این اهل ذکر، تنها اهل بیت پیامبرند که به همه کتب و دستورهای دینی و شرایع انبیای گذشته آگاهی دارند.فهرست مآخذ:
۱٫ قرآن مجید.
۲٫ احقاق الحق و ازهاق الباطل، نور الله الحسینی المرعشی الششتری (۱۰۱۹ق)، مطبعه الاسلامیه، تهران، ۲۱ ج، بی تا.
۳٫ اصول کافی، محمدبن یعقوب کلینی، ترجمه محمدباقر کمره ای، انتشارات اسوه، قم،۶ ج، ۱۳۷۵٫
۴٫ الاصابه فی تمییز الصحابه، احمدبن علیبن حجر العسقلانی، (متوفی ۸۵۲ ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۸ ج، ۱۹۹۵ م.
۵٫ اضواء علی السنه المحمدیه، محمد الوریه، مؤسسه انصاریان، قم، ۱۹۹۵ م.
۶٫ الاساس فی التفسیر، سعید حوی، دارالسلام، قاهره، ج۱۰، ۱۹۹۱ م.
۷٫ اسباب نزول القرآن، ابیالحسن علیبن الواحدی، دار للثقافه الاسلامیه، ریاض، ۱۹۸۴ م.
۸٫ الاستیعاب فی معرفه الصحابه، ابی عمر یوسفبن عبداللهبن محمدبن عبدالبر القرطبی (متوفای ۴۶۳ ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۴ ج، ۱۹۹۵ م.
۹٫ اسد الغابه فی معرفه الصحابه، عز الدین ابیالحسن علیبن محمدبن عبدالکریم الجزری المعروف بابن الاثیر (م۶۳۰ ق)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۵ ج، بی تا.
۱۰٫ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت،۱۱۰ ج، ۱۹۸۳م.
۱۱٫ البرهان، هاشم الحسینی البحرانی، انتشارات دارالتفسیر، قم، ۴ ج، ۱۳۷۵٫
۱۲٫ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی. وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، تهران، ۱۴۱۷ هـ.ق. ۱۴ ج.
۱۳٫ تفسیر ابی السعود، محمدبن محمد المصطفی العمادی الحنفی (م ۹۸۲ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۶ ج، ۱۹۹۹م.
۱۴٫ تفسیر البغوی (معالم التنزیل)، ابی محمد الحسینبن مسعود الفراء البغوی الشافعی (متوفای ۵۱۶ق)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۵ ج، ۲۰۰۰ م.
۱۵٫ تفسیر البیضاوی (انوار التنزیل و اسرار التأویل)، ناصرالدین ابی السعید عبداللهبن عمربن محمد الشیرازی البیضاوی (م ۷۹۱ق)، دارالکتب العلمیه. بیروت، ۲ ج، ۱۹۸۸م.
۱۶٫ تفسیر البحر المحیط، محمدبن یوسف الشهیر بأبی حیان الاندلسی (متوفای ۷۴۵ ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۸ ج، ۱۹۹۳م.
۱۷٫ البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ابی العباس احمدبن محمدبن عجیبه (۱۱۶۱ ـ ۱۲۲۴ق)، حسن زکی، قاهره، ۱۹۹۹م.
۱۸٫ التبیان فی تفسیر القرآن، ابی جعفر محمدبن الحسن الطوسی (۳۸۵ ـ ۴۶۰ق)، مکتب الاعلام الاسلامی، بی جا، ۱۰ ج، ۱۴۰۹ق.
۱۹٫ التفسیر و المفسرون، محمد هادی معرفت، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، مشهد، ۲ ج، ۱۳۷۷٫
۲۰٫ تفسیر الفتح الربانی (مختصر تفسیر)، محمدبن علی الشوکانی، ۴ ج، بی تا، بی نا، بی جا، ۱۹۹۵م.
۲۱٫ تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان (گازر)، ابوالمحاسن الحسینبن الحسن الجرجانی، بی تا، بی نا.
۲۲٫ تفسیر الجلالین، جلالالدین محمدبن احمد المحلی علامه جلال الدین عبدالرحمنبن ابی بکر السیوطی، دارالحکمه، دمشق، بی تا.
۲۳٫ تفسیر الحسن البصری، الجامعه العربیه احسن العلوم، کراتشی، ۵ ج، ۱۹۹۳م.
۲۴٫ تفسیر خلاصه منهج الصادقین، ملا فتحالله کاشانی، واحد انتشارات اسلامیه، تهران، ۶ج، ۱۳۶۳٫
۲۵٫ تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطور تفسیر، جواد ترندک، بی جا، بی نا، ۱۳۷۷٫
۲۶٫ تفسیر سفیان الثوری، ابی عبداللهبن سعیدبن مسروق الثوری الکوفی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۹۸۳م.
۲۷٫ تفسیر السمرقندی (بحر العلوم)، نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم السمرقندی (م ۳۷۵ق)، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۳ج، ۱۹۹۳م.
۲۸٫ تفسیر شریف لاهیجی، بهاءالدین محمدبن شیخعلی الشریف اللاهیجی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، ۴ج، ۱۳۸۱٫
۲۹٫ التفسیر الصحیح (موسوعه الصحیح المسبور فی التفسیر بالمثور)، أ. د حکمت بن بشیر بن یاسین، دار الماثر المدینه النبویه، ۴ج، ۱۹۹۹م.
۳۰٫ تفسیر الصافی، محمد بن المرتضی بالمحسن الفیض الکاشانی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۵ج،۱۹۸۲م.
۳۱٫ تفسیر عاملی، ابراهیم عاملی، کتابخانه صدوق، تهران، ۱۳۵۹٫
۳۲٫ تفسیر عیاشی، ابی النصر محمد بن مسعود بن عیاش اسلمی السمرقندی، المکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران ۲ج، بی تا.
۳۳٫ تفسیر الفخر الرازی (التفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب)، محمد الرازی فخرالدین ابن العلامه ضیاء الدین عمر (۵۴۴ ـ۶۰۴ق)، دار الفکر، بیروت، ۳۲ج در ۱۶م، ۱۹۸۵م.
۳۴٫ تفسیر عبدالرزاق، عبدالرزاق بن همام الصنعانی (متوفای ۲۱۱ق)، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۳ج، ۱۹۹۹م.
۳۵٫ تفسیر فرات الکوفی، ابیالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات الکوفی، مؤسسه الطبع و النشر، تهران، ۱۹۹۰م.
۳۶٫ تفسیر الفرقان، محمد الصادقی، انتشارات فرهنگی اسلامی، تهران،۳۰ ج، ۱۴۰۶ق.
۳۷٫ تفسیر القاسمی (محاسن التأویل)، محمد جمال الدین القاسمی (متوفای ۱۳۳۲ ق)، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۹ج، ۱۹۹۷م.
۳۸٫ تفسیر القرآن، ابی المظفر السمانی منصور بن محمد بن عبدالجبار التمیمی المروزی الشافعی السلفی، دار الوطن، ریاض، ۵ج، ۱۹۹۷م.
۳۹٫ تفسیر القرآن، عز الدین عبدالعزیز بن عبدالسلام السلیمی الدمشقی الشافعی (۵۷۸ ـ ۶۶۰ق)، دار ابن حزم، بیروت، ۳ج، ۱۹۹۶م.
۴۰٫ تفسیر القرآن الکریم واعرابه و بیانه، محمدعلی طه الدره، دارالحکمه، دمشق، ۱۶ج، ۱۹۸۶٫
۴۱٫ تفسیر القرآن العظیم، عماد الدین ابوالفداء اسمعیل بن کثیر القریشی دمشقی (م ۷۷۴ ق)، دارالمعرفه، بیروت، ۴ج، ۱۹۸۷م.
۴۲٫ تفسیر القران الکریم، عبدالله شبر (۱۲۴۲ق)، دارالهجره، قم، ۱۹۶۶م.
۴۳٫ التفسیر القرانی للقرآن، عبدالکریم الخطیب، دار الفکر العربی، ۸ج، بی تا، بی جا.
۴۴٫ التفسیر القمی، ابی الحسن علی بن ابراهم القمی، مطبعه النجف، بیروت، ۲ج، ۱۹۶۸م.
۴۵٫ تفسیر کتاب الله العزیز، هود بن محکم الهواری، دارالغرب الاسلامی، بیروت، ۴ج،۱۹۹۰م.
۴۶٫ تفسیر الکشاف والبیان (تفسیر ثعلبی)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۲۰۰۲م.
۴۷٫ تفسیر مقاتل بن سلیمان، البینه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۷۹م.
۴۸٫ تفسیر الماوردی، ابی الحسن علی بن محمد بن حبیب الماوردی البصری (۳۶۴ ـ ۱۵۰ق)، البینه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۷۹م.
۴۹٫ تفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، وهبه الزحیلی، دارالفکر، دمشق، ۳۲ ج در ۱۶ م، ۱۹۹۱م.
۵۰٫ تفسیر المراغی، احمد المصطفی المراغی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۰ج، ۱۹۹۸م.
۵۱٫ تنویر المقیاس من تفسیر ابن عباس، المکتبه الشعبیه، بی تا، بی جا.
۵۲٫ التفسیر الواضع، محمد محمد حجازی، دارالتفسیر، قاهره، ۳ج، ۱۹۷۹م.
۵۳٫ تفسیر هدایت، محمدتقی مدرسی، مترجم احمد آرام، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۸ج، ۱۳۷۸٫
۵۴٫ تهذیب التهذیب، شهابالدین ابی الفضل احمدبن علیبن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۲ج، ۱۹۹۴م.
۵۵٫ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۲۷ ج، ۱۳۶۹٫
۵۶٫ جامع البیان، ابی جعفر محمدبن جریر طبری (م ۳۱۰ ق)، دارالفکر، بیروت، ۱۵ج، ۱۹۸۸م.
۵۷٫ الجامع لاحکام القرآن، قطبی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۲۰ج، بی تا.
۵۸٫ جوامع الجامع، ابی الفضل بن الحسن طبرسی (م ۵۴۸ق)، مؤسسه النشرالاسلامی، قم،۲ ج، ۱۴۱۵٫
۵۹٫ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، عبدالرحمن بن مخلوف الثعالبی، المکتبه العصریه، بیروت، ۳ج، ۱۹۹۷م.
۶۰٫ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، عبدالله شبر، مکتبه الالفین، الکویت، ۶ج، ۱۹۸۶م.
۶۱٫ حاشیه الشهاب (عنایه القاضی و کفایه الراضی علی تفسیر البیضاوی)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۸ج.
۶۲٫ حاشیه العلامه الصاوی علی تفسیر الجلالین، احمد الصاوی المالکی، دارالجیل، بیروت ۴ج در ۲م، بی تا.
۶۳٫ الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، شهاب الدین ابی العباس بن یوسف بن محمد بن ابراهیم المعروف بالسمین اطلبی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۸ج، ۱۹۹۳م.
۶۴٫ روض الجنان و روح الجنان، جمال الدین ابوالفتوح رازی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ۲۰ج، ۱۳۷۲٫
۶۵٫ روح المعانی، ابی الفضل شهاب الدین السید محمود آلوسی، انتشارات جهان، تهران، ۳۰ ج در ۱۰م، بی تا.
۶۶٫ الروضه من الکافی، ابی جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق الرازی کلینی (م ۳۲۹ ق)، انتشارات علمیه اسلامیه، ۲ج در یک م، بی جا، بی تا.
۶۷٫ زاد المسیر فی تفسیر علم التفسیر، ابی الفرج جمال الدین عبدالرحمن بن علی بن محمد الجوزی (۵۹۷ ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۸ج، ۱۹۹۴م.
۶۸٫ سنن ابن ماجه، ابی عبدالله محمد بن یزید القزوینی ابن ماجه (۲۰۷ ـ ۲۷۵ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۲ج، بیتا.
۶۹٫ سنن ترمذی، ابی عیسی محمدبن عیسی بن سوره (م ۲۷۹ ق)، دار الفکر، بیروت، ۵ج، ۱۹۹۴م.
۷۰٫ سنن الدارمی، ابی محمد عبدالله بن بهرام الدارمی، دار الفکر، بیروت، ۲ج، بی تا.
۷۱٫ شرح صحیح مسلم، محیالدین ابی ذکریا یحیی بن شرف النووی الشافعی (۶۳۱ ـ ۶۷۶ق)، دار القلم، بیروت، ۱۸ج در ۹م، ۱۹۸۷م.
۷۲٫ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، الحاکم الحسکانی، تحقیق محمدباقر محوری، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
۷۳٫ صحیح بخاری، ابی عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری، دارالجیل، بیروت، ۹ج در ۳م، بی تا.
۷۴٫ صفوه التفاسیر، محمد علی صابونی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۳ج، بی تا.
۷۵٫ غرائب القرآن و رغائب الفرقان، نظامالدین النیسابوری (م ۷۲۸ ق)، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۶ج، ۱۹۹۶م.
۷۶٫ فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، عبدالمنعم احمد تعیلب، دارالسلام، قاهره، ۷ج، ۱۹۹۵م.
۷۷٫ فتح القدیر، محمد الشوکانی (م ۱۲۵۰ق)، دارالمعرفه، بیروت، ۵ج، ۱۹۹۶م.
۷۸٫ قاموس قرآن، علی اکبر قریشی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۷ج در ۳ م، ۱۳۷۲٫
۷۹٫ کشف الاسرار و عده الابرار، خواجه عبدالله انصاری، امیرکبیر، تهران، ۱۰ج، ۱۳۷۶٫
۸۰٫ الکشاف، زمخشری (۴۶۷ ـ ۵۳۸ ق)، دارالمعرفه، بیروت، ۴ج، بی تا.
۸۱٫ کنز الدقائق، محمدرضا القمی مشهدی، موسسه الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، تهران،۲۰ج، ۱۹۹۱م.
۸۲٫ کنز العمال، المتقی الهندی، مؤسسه الرساله، ۱۸ج، بی جا، ۱۹۸۹م.
۸۳٫ کتاب السنه، ابی بکر عمرو بن عاصم الضحاک بن مخلد الشیبانی (متوفای ۲۸۷ق)، بقلم البانی المکتب الاسلامی، ۲ ج در ا م، چاپ دوم، بیروت، ۱۹۹۳م.
۸۴٫ اللباب فی علوم الکتاب، ابی حفص عمر بن علی ابن عادل لدمشقی الحنبلی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ج۲۰، ۱۹۹۸م.
۸۵٫ مفردات القرآن، راغب اصفهانی. دارالقلم، دمشق، ۱۹۹۷م.
۸۶٫ متشابه القرآن و مختلفه، ابوجعفر محمدبن علی بن شهر اشوب المازندرانی (۵۸۸ ق)، انتشارات بیدار، ۲ج، بی جا، بی تا.
۸۷٫ مجله علوم حدیث، سال ۳، شماره ۴، قم، ۱۳۷۷٫
۸۸٫ مختصر تفسیر الخازن، علاء الدین علی بن محمد البغدادی، الیمامه، بیروت، ۳ج، ۱۹۹۴م.
۸۹٫ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابی محمد عبدالحق الاندلسی (۴۶۲ق)، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۵ج، ۱۹۹۳م.
۹۰٫ مرأه العقول، محمد باقر مجلسی (ت ۱۱۱۱ق)، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۲۶ ج، ۱۳۶۳٫
۹۱٫ مسند احمد بن حنبل، دار صادر، بیروت، ۶ ج، بی تا.
۹۲٫ مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.
۹۳٫ المقتطف من عیون التفاسیر، مصطفی الخیری المنصوری، دارالسلام، قاهره، ۵ج، ۱۹۹۶م.
۹۴٫ المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه، ابن حجر احمد بن علی العسقلانی (۷۷۳ ـ ۸۵۲ق)، دار المعرفه، بیروت، ۵ج، ۱۹۹۳م.
۹۵٫ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، عبدالکریم محمد المدرس، محمد علی الغره داغی، ۷ج، بی جا، بی تا.
۹۶٫ مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار (تفسیر شهرستانی)، امام محمد بن عبدالکریم شهرستانی، چاپ اول، شرکه النشر احیاء کتاب.
۹۷٫ نظم الدرر فی تناسب الایات و السور، بهرانالدین ابی الحسن ابراهیم بن عمر ابقاعی، دار الکتاب الاسلامی، قاهره، ۲۲ج، ۱۹۹۲م.
۹۸٫ نهج البلاغه، سید رضی، بی نا، بی جا، بی تا.
۹۹٫ نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ۴ج، ۱۳۷۰٫
۱۰۰٫ الوسیط فی تفسیر القرآن، المجید ابی الحسن علی بن احمد الواحدی النیسابوری (م ۴۶۸ق)، دار الکتب العلمیه بیروت، ۴ج، ۱۹۹۴م.
۱۰۱٫ ینابیع الموده، سلیمان القندوزی الحنفی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۳ج در ۱ م، ۱۹۹۷م.پینوشتها:
۱٫ قاموس قرآن، ماده «ذ،ک،ر».
۲٫ مفردات، ماده «ذ،ک،ر».
۳٫ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ماده «ذ،ک،ر».
۴٫ بقره (۲): ۱۰۵٫
۵٫ احزاب (۳۳): ۳۳٫
۶٫ المیزان، ج ۷، ص ۱۹۱٫
۷٫ تفسیر تقریب القرآن، ج ۱۴، ص ۹۹٫
۸٫ متشابه القرآن و مختلفه، ج ۲، ص ۴۹٫
۹٫ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۲٫
۱۰٫ المیزان، ج ۱۲، ص ۴۱۲٫
۱۱٫ همان، ج ۱۴، ص ۳۵۶٫
۱۲٫ تفسیر تقریب القرآن، ج ۱۴، ص ۹۹٫
۱۳٫ احزاب (۳۳): ۳۳٫
۱۴٫ مائده (۵): ۳٫
۱۵٫ بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۹۵٫
۱۶٫ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۶۳٫
۱۷٫ همان، ج ۳، ص ۵۸٫
۱۸٫ شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۳۳۴٫
۱۹٫ خلاصه التذهیب، به نقل از: تفسیر الفرقان، ج ۱۴، ص ۳۶۱٫
۲۰٫ الکشف و البیان، ج ۶، ص ۲۷۰٫
۲۱٫ تفسیر صافی، ج ۳، ص ۱۳۷٫
۲۲٫ تفسیر نمونه، ذیل آیه «اهل الذکر» .
۲۳٫ متشابه القرآن و مختلفه، ج ۲، ص ۴۹٫
۲۴٫ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۲٫
۲۵٫ طلاق (۶۵): ۱۰ ـ ۱۱٫
۲۶٫ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۶۳٫
۲۷٫ همان، ج ۳، ص ۵۸٫
۲۸٫ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۵۲ – ۱۵۹٫
۲۹٫ مرأه العقول، ج ۲، ص ۴۲۶ – ۴۳۱٫
۳۰٫ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۲ – ۱۸۸٫
۳۱٫ تفسیر السمرقندی، ج ۲، ص ۳۶۳٫
۳۲٫ تفسیر عبدالرزاق، ج ۲، ص ۳۸۲٫
۳۳٫ فتح الغدیر، ج ۳، ص ۲۰۷٫
۳۴٫ جامع البیان، ج ۸، ص ۱۰۸٫
۳۵٫ تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج ۲، ص ۴۷۰٫
۳۶٫ تفسیر سعید بن جبیر، ص ۱۹۸٫
۳۷٫ الدر المنثور، ج ۵، ص ۱۳۳٫
۳۸٫ زاد المسیر، ج ۴، ص ۳۲۸٫
۳۹٫ صفوه التفاسیر، ج ۲، ص ۱۲۸٫
۴۰٫ تفسیر ابی السعود، ج ۴، ص ۶۴٫
۴۱٫ الجوهر الحسان، ج ۲، ص ۴۰۹٫
۴۲٫ تفسیر القرآن (السمانی)، ج ۳، ص ۳۷۰٫
۴۳٫ تفسیر الثعالبی، ج ۴، ص ۸۱٫
۴۴٫ فتح الرحمن، ج ۴، ص ۲۱۶۹؛ تفسیر القرآن العظیم، ج ۲، ص ۵۹۲؛ جامع البیان، ج ۸، ص ۱۰۹؛ شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۳۳۴٫
۴۵٫ تفسیر الحسن البصری، ج ۴، ص ۱۰۰٫
۴۶٫ تفسیر المراغی، ج ۱۴، ص ۸۷٫
۴۷٫ الکشاف، ج ۲، ص ۶۰۷٫
۴۸٫ تفسیر فخر رازی، ج ۲۲، ص ۱۴۴٫
۴۹٫ تفسیر البغوی، ج ۳، ص ۲۸۴٫
۵۰٫ البحر المحیط، ج ۵ ص ۴۷۸؛ (انبیا): ۱۰۵٫
۵۱٫ اللباب فی علوم الکتاب، ج ۱۲، ص ۶۱٫
۵۲٫ تفسیر القرآن العظیم، ج ۳، ص ۲۱۰٫
۵۳٫ الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۰، ص ۱۰۸٫
۵۴٫ روح المعانی، ج ۱۴، ص ۱۳۳؛ الجامع الاحکام القرآن، ج ۱۰، ص ۱۰۸٫
۵۵٫ الدر المنثور، ج ۵، ص ۱۳۲؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۲۸۸٫
۵۶٫ نحل (۱۶): ۳۵٫
۵۷٫ المیزان، ج ۱۲ ص ۳۷۳٫
۵۸٫ اسباب نزول القرآن، ص ۲۸۵٫
۵۹٫ تفسیر فخر رازی، ج ۲۲، ص ۱۴۴٫
۶۰٫ غرائب القرآن، ج ۵، ص ۷٫
۶۱٫ تفسیر عیاشی، ج۲، ص ۲۰۳٫
۶۲٫ تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص ۵۹۱٫
۶۳٫ آل عمران (۳): ۶۴، ۷۰، ۷۱،۷۲ ۷۵، ۱۱۰٫
۶۴٫ بقره (۲): ۱۰۹٫
۶۵٫ آل عمران (۳): ۹۹٫
۶۶٫ نساء (۴): ۷۷٫
۶۷٫ بقره (۲): ۱۰۹٫
۶۸٫ مائده (۵): ۵۹٫
۶۹٫ تفسیر هدایت، ج ۶، ص ۶۲٫
۷۰٫ تفسیر المراغی، ج ۵، ص ۲۱۴٫
۷۱٫ بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۸۷٫
۷۲٫ غرائب قرآن، ج ۴، ص ۲۶۴؛ الدر المصون، ج ۴، ص ۳۲۸٫
۷۳٫ مائده (۵): ۱۰۳٫
۷۴٫ مسند احمد بن حنبل، ج۳، ص ۳۸۷؛ سنن الدارمی، ج ۱، ص ۱۱۶؛ قریب به همین مضمون، البانی، حدیث جابر را حسن می داند: کتاب السنه، ج ۱، ص ۲۷٫
۷۵٫ صحیح بخاری، ج ۹، ص ۳ و ۱۳۶٫
۷۶٫ همان، ص ۱۳۶٫
۷۷٫ رک: الدرالمنثور، ج ۵، ص ۱۳۳؛ تفسیر کتاب الله العزیز، ج ۲، ص ۳۷۱٫
۷۸٫ التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص ۹۶٫
۷۹٫ آل عمران (۳): ۷۵٫
۸۰٫ آل عمران (۳):۷۱٫
۸۱٫ تفسیرالماوردی، ج ۳، ص ۴۳۸٫
۸۲٫ المحرر الوجیز، ج ۳، ص ۳۹۵٫
۸۳٫ همان، ج ۴، ص ۷۵٫
۸۴٫ الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۰، ص ۱۰۸٫
۸۵٫ التفسیر الصحیح، ج ۳، ص ۳۷۸٫
۸۶٫ الکشف و البیان، ج ۶، ص ۲۷۰٫
۸۷٫ الدر المنثور، ج ۵، ص ۱۳۳؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۲۸۹؛ روح المعانی، ج ۱۴، ص ۱۳۴٫
۸۸٫ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲؛ سنن ترمذی، ج ۵، ص ۴۰۰؛ ینابیع الموده، ج ۱، ص ۵۶ و ۵۷٫
۸۹٫ در المنثور، ج ۵، ص ۱۳۳٫
۹۰٫ حدیث ثقلین با عبارات گوناگون و به طرق مختلف در کتب اهل سنت آمده است. رجوع شود به: مسند احمد بن حنبل، ج ۳، ص۱۷؛ سنن ترمذی، ج ۵، ص ۴۳۳؛ در المنثور، ج ۲، ص ۲۸۵٫ در المنثور عبارت «انی تارک فیکم خلیفتین» دارد. نیز رجوع شود به: الهوامش التحقیقیه، ملحق به کتاب المراجعات، که در آن بیش از صد منبع ذکر شده است.
۹۱٫ اشاره به حدیث سفینه است. ر.ک: به کنز العمال، ج ۱۲، ص ۹۸، ح ۳۴۱۶۹٫
۹۲٫ جامع البیان، ج ۸، ص ۱۰۹٫
۹۳٫ الکشف و البیان، ج ۶، ص۷۷۰٫
۹۴٫ شواهد التنزیل، ج۱، ص ۳۳۴ تا ۳۳۷٫
۹۵٫ مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج ۱، ص ۱۹۹٫
۹۶٫ الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۱، ص ۲۷۲٫
۹۷٫ تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص ۵۹۱٫
۹۸٫ شواهد التنزیل، ج۱، ص ۳۳۷٫
۹۹٫ کشف الاسرار، ج ۶، ص ۲۱۴٫
۱۰۰٫ روح المعانی، ج ۱۴، ص ۱۳۴٫
۱۰۱٫ مفاتیح الاسرار، ج۱، ص ۱۹۹٫
۱۰۲٫ جامع البیان، ج ۸، ص ۱۰۹؛ الکشف و البیان، ج ۶، ص ۷۷۰؛ الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۱، ص ۲۷۲؛ روح المعانی، ج ۱۴، ص ۱۳۴٫
۱۰۳٫ تفسیرِ یوسف بن موسی القطان. اسم تفسیرِ یوسف القطان خلاصه تذهیب الکمال است و بنده موفق به یافت اصل آن نشدم. نقل از: تفسیر الفرقان، ج ۱۴، ص ۳۶۱٫
۱۰۴٫ شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۴۳۲٫
۱۰۵٫ همان.
۱۰۶٫ رعد (۱۳): ۴۳٫
۱۰۷٫ تفسیر البحر المحیط، ج ۵، ص ۳۹؛ الجامع لاحکام القرآن، ج ۹، ص ۳۳۶٫
۱۰۸٫ به دعایی که سید بن طاووس درباره روز غدیر از شیخ مفید ذکر کرده است مراجعه کنید: مفاتیح الجنان، ص ۴۶۲٫
۱۰۹٫ ر.ک. به: زیارت جامعه کبیره.
* طلبه مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث مدرسه عالی امام خمینی (ره)
هیچ نظری وجود ندارد