راوی به امام صادق (ع)عرض کرد: فدایت شوم! ما را به چیزی نسبت میدهند که کمرهایمان را شکسته و دلهایمان را میرانده و حاکمان به وسیله آن خونهایمان را حلال شمردهاند. حضرت فرمود: آیا منظورت [نام] «رافضه» است؟ گفت: آری، فرمود: نه، به خدا قسم آنان شما را به این نام ننامیدهاند، بلکه خداوند شما را به آن نامیده است. (۱)
به جز واژه «شیعه که بر جماعت مورد نظر اطلاق شده و مفهوم آن را به تفصیل بیان کردیم، نامهای دیگری نیز به ایشان دادهاند. برخی از این نامها از سوی مخالفان عنوان شده و جنبه طعن و بار منفی دارد. برخی نیز از سوی خود ایشان وضع شده و جنبه مثبت دارد؛ برخی نیز ناظر به اعتقاد یا ویژگی خاصی از این گروه است و بار معنایی مثبت یا منفی ندارد. البته ممکن است برخی نامها از جنبههای متفاوت مورد توجه قرار گیرد. نکته دیگر این که تمرکز این بحث، بر نامهایی است که در تاریخ بر شیعه اطلاق میشده است. از این رو ممکن است برخی از این نامها علاوه بر اهمیت تاریخی، اهمیت فرقه شناختی نیز داشته باشند.
۱. امامیه
یکی از نامهای شیعه امامیه است. امامیه به مفهوم اعتقاد به امامت منصوص از سوی پیامبر (ص) برای حضرت علی (ع) است. (۲) بنابراین، این نام جزو اسامی عام شیعه شمرده میشود که تمام فرقههای شیعه را در بر میگیرد. (۳) این نام اگرچه در برهههایی از تاریخ بر عموم شیعیان اطلاق میشده، اما در مواردی برای شیعه امامی در برابر شیعه زیدی به کار میرفته است. به گفته ابن خلدون، امامیه به وجود نص صریح بر امامت امام علی (ع) و فرزندان او از جانب پیامبر (ص) ما معتقدند و از شیخین بیزاری میجویند و از ایشان بدگویی میکنند. اما برخی دیگر از شیعیان برآنند که پیامبر (ص)، فردی مشخص را به جانشینی برنگزیده، اما اوصافی برای امام مشخص کرده که بر علی (ع) منطبق است و چون مردم این اوصاف را در آن حضرت نشناختند و ابوبکر را به امامت برگزیدند، مقصرند. اینان به شیخین بدگویی نمیکنند و زیدیه هستند. (۴)
البته باید توجه داشت که واژه امامیه در عصر امامان، به جماعتی اشاره داشته که بر امام قبلی متوقف نبوده و به تداوم امامت معتقد بودهاند؛ مانند امامیه در برابر واقفیه یا امامیه در برابر زیدیه و … نهایتاً در عصر غیبت صغری، واژه امامیه با واژه اثناعشریه که یکی دیگر از نامهای خاص شیعه است، بر هم منطبق شدند.
در هر صورت، امامیه از نامهایی است که گویای اعتقاد شیعه، به امامت منصوص است و جنبه مثبت یا منفی ندارد. هر دو گروه موافقان و مخالفان این نام را برای شیعه به کار میبرند. (۵)
۲. رافضه
یکی از نامهایی که مخالفان بر گروه شیعه نهادهاند، رافضه یا روافض است. رفض در لغت به مفهوم ترک است و مقصود مخالفان شیعه از این واژه این است که شیعیان را به بدعت و ترک دین متهم سازند. این بدعت در نظر مخالفان شیعه، بیشتر ناظر به بیزاری جستن شیعه از خلفای سه گانه و کسانی است که در طریق آنها مشی میکردهاند.
مقریزی در معرفی رافضه میگوید: روافض کسانی هستند که در حب علی (ع)و دشمنی خلفای ثلاث، عایشه و معاویه غلو میکنند. (۶) با این حال، بسیاری از مورخان و فرقهشناسان از جمله شهرستانی دلیل این نامگذاری را وجهی دیگر دانستهاند؛ او میگوید: شیعیان کوفه هنگامی که از زید بن علی شنیدند وی از شیخین تبری نمیجوید و امامت مفضول را با وجود افضل جایز میداند او را ترک کردند. از این رو به رافضی موسوم شدند. (۷) البته باید توجه داشت که نام رافضه بر تمام گروههای شیعی اطلاق نمیشده؛ بلکه تنها آن دسته از شیعیان را در بر میگرفت که خلافت شیخین را انکار کرده و به امامت منصوص امام علی (ع) از سوی خدا و پیامبر باور داشتند. اما واژه شیعه، واژهای عام است و تمام کسانی را که به نوعی در مقایسه با دیگر خلفا تمایل و اعتنای بیشتری نسبت به امام علی (ع) داشتند، شیعه میگفتند؛ (۸) گرچه عثمانیان تقدیم آن حضرت بر خلفا یا تقدیم ایشان بر عثمان را نیز رفض و بدعت تلقی میکردند. (۹)
۳. علویان علویه
یکی از نامهای مشهور شیعه، به ویژه در دو قرن نخست هجری، علویان یا علویه است؛ چنان که این نام در برابر عثمانیان / عثمانیه، امویان و بعدها در مقابل عباسیان / عباسیه قرار داشته است. (۱۰) این نام بیشتر جنبه سیاسی دارد و از آن رو شیعیان را علوی میگفتند که طرفدار امامت و زعامت امام علی (ع) و فرزندان ایشان بودهاند. در دو قرن نخست هجری این نام بیش از دیگر نامها رایج بوده و گروه موافق و مخالف شیعه را به این نام میخواندند. البته باید به این نکته توجه داشت که گاهی این نام جنبه نسبی مییافت و به گروه یا گروههایی اشاره داشته که در رأسشان فردی از تبار فرزندان امام علی (ع) بودهاند. از این رو ممکن است برخی مورخان این نام را برای عموم شیعه نپذیرند.
نکته دیگر این که در عصر حاضر، این نام به گروهی از شیعیان در ترکیه و سوریه نیز اشاره دارد که گرایشهای صوفیانه نیز دارند؛ هرچند که بر اساس اطلاعات موثق، آنان نیز شیعه دوازده امامی هستند.
۴. ترابی ترابیه
از القاب دیگری که معمولاً مخالفان برای شیعه بر میگزیدهاند، «ترابی» است. این نام به ابوتراب که لقب امام علی (ع) است اشاره دارد و بیشتر «بنیامیه» آن را به کار میبردند؛ چنان که معاویه در سفارش به عبدالله بن حضرمی، هنگام مأموریت وی در بصره گفته است: ربیعه را رها کن که [در بصره] جز آنها کسی از تو جدا نمیشود؛ زیرا همه افراد آن ترابی هستند. (۱۱) همچنین در جنگ توابین در عین الورده کلمات ترابی و ترابیه و ترابیین و ترابیون، آشکارا بر این گروه شیعی خونخواه امام حسین (ع) اطلاق میشده است؛ چنان که ابو مخنف، کتابی به نام اخبار الترابیین بعین الورده داشته است. (۱۲)
۵. حسینیه / حسینیان
یکی از نامهای تاریخی شیعه که در نیمه دوم قرن نخست شایع بوده حسینیه است. این نام، پس از شهادت امام حسین (ع) و تلاشهای شیعیان برای خونخواهی آن حضرت، بر آنان نهاده شد. (۱۳) البته این نام به شاخه حسینی از تبار امامان، در برابر شاخه حسنیان که برخیشان ادعای امامت داشتند نیز اشاره دارد و بنابر این معنا، امروزه دیگر از نامهای تاریخی شیعه شمرده نمیشود.
۶. جعفریه
این نام پس از شکلگیری مذاهب فقهی در قرن دوم، بر شیعه اطلاق شده است. از آنجا که فقه و کلام و معارف شیعه بیشتر در زمان امام صادق (ع) شکل گرفت، مذهب شیعه (به ویژه در حوزه فقه) به نام ایشان معروف شد و تا امروز از مذهب شیعه به مذهب جعفری یاد میشود.
۷. طالبی / طالبیه
طالبی به مفهوم انتساب به علی بن ابی طالب (ع) است. گرچه طالبی در اصل به فرزندان ابو طالب اشاره دارد، اما در برخی منابع تاریخی، به شیعه نیز به طور عام طالبی گفته شده است. (۱۴)
۸. خاصه
این نام بیشتر در متون فقهی و در مقابل لفظ عامه به کار میرود و به معنای شیعه و بیشتر به معنای شیعه اثناعشریه است که فقهشان را از امامان معصوم گرفتهاند.
۹. اصحاب نسق
نام دیگری که برای شیعه ذکر شده اصحاب نسق (امامت پی درپی) است. این نام به مفهوم کسانی است که معتقد به پیوستگی امامت و وصایت در فرزندان امام علی (ع) هستند و بر این باورند که مصادیق و ویژگیهای امامان بنا بر نص پیامبر (ص) تا قیامت مشخص شده است. (۱۵)
۱۰. قطعیه
این نام از زمان شهادت امام کاظم (ع) برای شیعه پدید آمد و در برابر واقفیه بود که معتقد به عدم شهادت یا وفات آن حضرت یا معتقد به توقف در این باره بودند. قطعیه به این دلیل به این نام شناخته شدند که به شهادت امام قطع پیدا کرده و امامت را برای فرزندان آن حضرت یعنی امام رضا (ع)، امام جواد (ع)، امام هادی (ع)، امام عسکری (ع) و امام عصر (عج) دانستند و بدین ترتیب دوازده امامی شدند. (۱۶)
۱۱. اثنا عشریه
از دیگر نامهای مشهور شیعه، اثنا عشریه است که به دلیل اعتقاد شیعه به دوازده امام، به این نام شناخته میشوند. آشکار است که این نام تنها از دوران امام عسکری (ع) به این سو شایع شده و تنها بر گروه شیعه دوازده امامی اطلاق میشود.
پی نوشت:
۱. کلینی، کافی، ج ۸، ص۳۴
۲. جرجانی کتاب التعریفات، ص ۳۷ (ذیل «الامامیه»)
۳. سید محسن امین ،عاملی اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۲۱
۴. ابن خلدون مقدمه، ص۱۹۷.
۵. برای اطلاع بیشتر از دامنه مفهومی واژه «امامیه»، دیدگاههای مختلف درباره آن و جزئیات تاریخی مربوط به ،آن ر،ک علی آقانوری، شیعه و تشیع: مفهوم شناسی، ماهیت و خاستگاه، در مجله شیعه ،شناسی، ش ۱۱، ص ۵۸ – ۶۳
۶. مقریزى، الخطط المقریزیه، ج ۳، ص ۴۰۷.
۷. شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۳۹
۸. رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج ۱، ص ۲۲ و ۲۳.
۹. خلال السنه، ص ۳۸۰ و ۳۸۱. برای اطلاع بیشتر از دامنه مفهومی واژه رافضه و جزئیات تاریخی آن، ر.ک علی آقانوری، خاستگاه تشیع و پیدایش فرقههای شیعی در عصر امامان، ص ۱۰۳ – ۱۱۰؛ همو، شیعه و تشیع مفهوم شناسی، ماهیت و خاستگاه، در مجله شیعه شناسی، ش ۱۱، ص ۵۱ – ۵۸
۱۰. سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۱۹.
۱۱. بلاذری، انساب الاشراف، ج ۲، ص ۴۲۳ (… ودع ربیعه فلن ینحرف عنک أحد سواهم لأنهم ترابیه کلهم)
۱۲. مسعودی، مروج الذهب، ج ۳، ص ۲۹۶.
۱۳. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۰۲؛ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج ۲، ص ۲۳۴
۱۴. طبری، تاریخ طبری، ج ۸، ص۲۳۱، مرعشی، تاریخ طبرستان، ص ۱۶۹
۱۵. ناشی اکبر، فرقههای اسلامی و مسئله امامت، ص ۴۳ و ۱۸۴
۱۶. ر.ک: شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۵۰
منبع: درسنامه تاریخ شیعه (شیعه در عصر امامان تا پایان غیبت صغری)، تالیف: سید لطف الله جلالی، ناشر: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، چاپ دوم: ۱۳۹۳، ص ۴۰ – ۴۵
هیچ نظری وجود ندارد