افعال العباسیین تجاه الائمه علیهم السلام

علی الرغم من الضعف الذی انتاب هیکل الخلافه فی هذا العصر ، والانحلال الذی بدا یستشری فی اوصال الدوله العباسیه ، فقد بقی العباسیون علی نفس المنوال الذی سار علیه اسلافهم ابان عصر القوه والزدهار فی التصدی لمدرسه الائمه علیه السلام علیهم السلام وشیعتهم والنکایه بهم؛ذلک لان علاقه الحاکم بالامام تقوم علی اساس ثابت، وهو الخوف من نشاط الامام ودوره الایجابی فی الحیاه الاسلامیه ، والشعور بخطوره هذا الدور حتی وصل لدی الزعامات العباسیه فی هذا الفتره الی درجه الرعب ، فطوقوا الامام بحصار شدید ورقابه صارمه علیه ، وتربصوا به وباصحابه ، واخیرا تامروا علی حیاته فسقط شهیدا فی محراب الجهاد ولما یبلغ الثلاثین.
کان العباسیون یعیشون اوضاعا سلبیه علی مستوی الالتزام الدینی ، وقدم غالبیتهم نموذجا سیئا فی هذا الاتجاه ، فکانوا یضیقون ذرعا بای امام من معاصریهم ، لما یتمتع به من سمو المکارم ومن شخصیه علمیه وروحیه فذه تجتذب مختلف اوساط الامه ، التی ترى فی الامام الممثل الحقیقی لسیره السلف الصالح والمصداق الاصیل لرساله السماء، وعندما تری تلک الاوساط تذمر الامام فی موافقه تجاه السلطه وعدم رضاه عنها تزداد تمسکاً به، ومن هنا یبرز تخوف السلطهمن الانقلاب على نظامها لمصلحه خط الامامه، الامر الذی تحرص معه على ربط الامام بالجهاز الحاکم وتقریبه بشتى الوسائل، کالسجن کما فعل الرشید مع الامام الکاظم علیه السلام، او ولایه العهد کما فعل المأمون مع الامام الرضا علیه السلام، او الحجز والحصار کما فعل العباسیون من المعتصم الی المعتمد مع الامام الجواد والهادی والعسکری علیه السلام وذلک لدوام مراقبه الامام وتحدید حرکته وفصله عن اتباعه وموالیه ومحبیه المؤمنین بمرجعیته الفکریه والروحیه.
لقد رافق الامام العسکری علیه السلام اباه فی رحلته المضیقه من المدینه المنوره الی سامراء ولما یزل صبیا، وذلک حینما استدعى الامام الهادی علیه السلام من قبل المتوکل الى عاصمه البلاط العباسی انذاک، لیکون محجوزا ومراقبا ومعزولا عن قاعدته العریضه، وبعد ان وافاه الاجل فی سنه (۲۵۴هـ) استمر العباسیون بسیاستهم تلک تجاه الامام العسکری علیه السلام وکما یلی:

اولا : مراقبه الإمام علیه السلام وفرض الإقامه الجبریه علیه
فرض العباسیون المعاصرون للامام العسکری علیه السلام الاقامه الجبریه علیه کما فرضوا علی ابیه علیه السلام ، وعملواعلی الحد من حریه حرکته ، سوی انهم اوجبوا علیه ان یرکب الی دارالخلافه فی کل اثنین وخمیس (۱) ، لکفکفه نشاطاته ولیکون تحت مرای ومسمع الخلیفه وجهازه الحاکم.
ولم یکن الرکوب الی دارالسلطان برضا الامام علیه السلام کما لم یکن طریقه الیه مامونا ، فقد جاء فی الروایه عن ابی الحسن الموسوی الخبیری قال : « حد ثنی ابی ، انه کان یغشی ابا محمد علیه السلام بسر من رای کثیرا ، و انه اتاه یوما فوجده وقد قدمت الیه دابته لیرکب الی دارالسلطان ، وهو متغیر اللون من الغضب ، وکان یجیئه رجل من العامه ، فاذا رکب دعا له وجاء باشیاء یشنع بها علیه ، فکان علیه السلام یکره ذلک… » (2).
اما موقف الامام العسکری علیه السلام ازاء الملاحقه والمحاصره والمراقبه التی فرضتها السلطه لتقیید تحرکاته وشل عمله العلمی والحیلوله دون اداء دوره القیادی تجاه قواعده المؤمنه به ، هو احاطه اعماله بالسریه والکتمان والحیطه الا بالمقدار الذی تسمح به الظروف ، کما سار علی نهج ابیه الامام ابی الحسن الهادی علیه السلام الذی عانی من الحصار والرقابه ایضا فی اتخاذ الوکلاء والقوام الثقات الذین یمثلون خط الامامه الاصیل فی اطراف البلاد الشاسعه ، لیکون الامام علیه السلام قادرا علی ممارسه دوره فی نشرالوعی الدینی والعقائدی ، والحفاظ علی مفاهیم الرساله والقیم الاسلامیه المقدسه ، والاتصال مع قواعده الشعبیه فی ظل تلک الظروف العصبیه.
ومن هنا کانت له علیه السلام امتدادت واسعه فی المواقع الاسلامیه ، ویدل علی ذلک عملیه تنظیم الوکلاء والقوام ، اذ کان له وکیل فی کل منطقه له فیها اتباع وشیعته یاتمرون بامره وینضوون تحت ولایته ، وکانوا یتصلون به علیه السلام عن طریق المراسله او المکاتبه ، ویجیبهم عن طریق التواقیع الصادره عنه ، ومن خلالها یمارس ایضا عملیه عزل شخص او تعیین اخر مکانه ، ویعطی سائر ارشاداته لهذا وذلک من اصحابه.
وکان علیه السلام یتبع اقصی اجراءات الحذر والاحتراز فی ایصال تلک التواقیع الى اصحابه و من بین تلک الاجراءات انه کان یضع بعض کتبه فی خشبه مدوره طویله ملء الکف کانها (رجل باب) لیرسلها الی العمری (۳).
وکان اصحابه ایضا یدققون فی خطه ویاخذون منه نسخه لکی لایقعوا فی محذور التزویر ، قال احمد بن اسحاق : « دخلت الی ابی محمد علیه السلام فسالته ان یکتب لانظر الی خطه فاعرفه اذا ورد ، فقال : نعم. ثم قال : یااحمد ، ان الخط سیختلف علیک ما بین القلم الغلیظ والقلم الدقیق فلا تشکن ، ثم دعا بالدواه » (4).
وکان الوکلاء والقیمون یحتاطون کثیرا فی ایصال المال الامام علیه السلام وفی حمل مکاتباته وتواقیعه ، فتجد اوثق وکلائه واعظمهم شاناعثمان بن سعید العمری السمان ، یتجربالسمن تغطیه علی هذا الامرـ یعنی علی نشاطه فی مصلحه الائمه علیه السلام ـ وکان الشیعه اذا حملوا الی ابی محمد علیه السلام مایجب علیهم حمله من الاموال انفذوا الی ابی عمروا ، فیجعله فی جراب السمن وزقاقه ، ویحمله الی ابی محمد علیه السلام تقیه وخوفا (۵).
ان المتبع لدراسه حیاه الامامین العسکریین علیهما السلام یری ان المکاتیب والتواقیع قد اتخذت حیزاً واسعاً من مساحه تراثهما (۶) ، کمایتبین له دورها فی تعمیق الوعی الاسلامی الاصیل ، وتعزیز مبادی مدرسه اهل البیت علیهم السلام ، والتمهید لغیبه ولده الحجه علیه السلام من بعده ، فضلا عن المزید من المکاتبات المتعلقه بالابواب الفقهیه والمسائل الشرعیه المبثوثه فی کتب الفقه والمجامیع الحدیثیه ، وکان للوکلاء دور رئیسی فی ایصالها من والی الامام علیه السلام.
ومن بین وکلاء الامام العسکری علیه السلام : ابراهیم بن عبده النیسابوری(۷) ، وایوب بن نوح بن دراج النخعی (۸)، وجعفر بن سهیل الصیقل (۹) ، وحفص بن عمرو العمری المعروف بالجمال (۱۰) ، وعلی بن جعفر الهمانی البرکمی (۱۱) ، والقاسم ابن العلاء الهمدانی (۱۲) ، وابوعمرو عثمان بن سعید العمری ابنه محمد ، اللذان قال فیهما الامام العسکری علیه السلام علی ما رواه احمد بن اسحاق عنه علیه السلام: «العمری وابنه ثقتان فما ادیا فعنی یؤدیان ، وما قالا فعنی یقولان ، فاسمع لهما واطعهما ، فانهما الثقتان المامونان » (13). ومنهم ایضا محمد بن احمد بن جعفر القمی (۱۴)، ومحمد بن صالح بن محمد الهمدانی (۱۵)، وغیرهم.
من هنا یتضح ان المراقبه والحصار والاقامه الجبریه وغیرها من الممارسات لم تقطع الامام علیه السلام بشکل کلی عن المناطق التی یتملک فیها اتباعا وجماهیر تدین بامامته وتومن بمرجعیته ، بل استطاع ان یکسر بعض حاجز الحصار والاحتجاب القسری بالمکاتبه والوکلاء ، واتاح له هذا الاسلوب ان یمهد ذهنیه شیعته کی تتقبل امر الغیبه دون مضاعفات وتداعیات قد تکون غیر محموده لولا هذا التمهید.

ثانیا : إیداعه علیه السلام السجن
تعرض الامام العسکری علیه السلام خلال خلافه المعتز والمهتدی والمعتمد الی السجن اکثر من مره ، وکانوا یوکلون به اشخاصا من ذوی الغلظه علی ال ابی طالب والعداء لاهل البیت علیه السلام من امثال : علی بن اوتامش (۱۶)، واقتامش(۱۷)، ونحریر(۱۸)، وعلی بن جرین ، وکان المعتمد یسال علی بن جرین عن اخباره علیه السلام فی کل مکان و وقت ، فیخبره انه یصوم النهار ویصلی اللیل (۱۹)، کما کان العباسیون یدخلون علی بعض مسؤولی السجن ومنهم صالح بن وصیف ، فیوصونه بان یضیق علیه ویؤذیه (۲۰).
وکانوا لایفارقونه حتی فی الاعتقال حیث کانت الرقابه السریه تطارده واصحابه بدس الجواسیس بین اصحابه فی السجن ، وکان احدهم یدعی انه علوی وهو جمحی ، وقد هیا کتابا جعله فی طیات ثیابه کتبه الی السلطان یخبره بما یقولون ویفعلون (۲۱).
ویصف ابو یعقوب اسحاق بن ابان طریقه حراسه السجن الذی یودع فیه الامام علیه السلام ومراقبته الصارمه بقوله : « ان الموکلین به لایفارقون باب الموضع الذی حبس فیه علیه السلام باللیل والنهار ، وکان یعزل الموکلون ویولی اخرون بعد ان تجدد علیهم الوصیه بحفظه والتوفر علی ملازمه بابه » (22).
اما موقف الامام علیه السلام من السجن والسجانین ، فهو اقامه الحجه الواضحه علیهم عن طریق افعاله وزهده وعبادته وصلاحه ، وقد استطاع من خلال هذا الاسلوب ان یفرض هیبته علی غالبیتهم ، حتی ان بعضهم یرتعد خوفا وفزعا بمجرد ان ینظر الیه ، قال بعض الاتراک الموکلون به حینما کان فی سجن صالح بن وصیف : « ما نقول فی رجل یصوم النهار ویقوم اللیل کله ، ولایتکلم ولایتشاغل بغیر العباده ، فاذا نظر الینا ارتعدت فرائصنا وداخلنا ما لانملکه من انفسنا » (23).
وحینما حل فی سجن علی بن اوتامش ، وکان شدید العداوه لال البیت علیه السلام غلیظا علی ال ابی طالب ، فضلا عن انه اوصی من قبل السلطه بان یفعل به ویفعل علی ماجاء فی الروایه ، لکنه تاثر بهدی الامام علیه السلام ومکارم اخلاقه ، فوضع خده علی الارض تواضعا له ، وکان لایرفع بصره الیه اجلالا واعظاما ، وخرج من عنده وهو احسن الناس بصیره واحسنهم فیه قولا (۲۴).
وحینما اوصی العباسیون صالح بن وصیف عندما حبس ابومحمد الحسن العسکری علیه السلام عنده بان یضیق علیه ، قال لهم صالح وهو یلعن اعتذاره وعجزه عن هذا الامر : « ما اصنع به وقد وکلت به رجلین من شر من قدرت علیه ، فقد صاروا من العباده والصلاه والصیام الی امر عظیم ». (25)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(۱) المناقب لابن شهر اشوب۴ : ۴۴۶ ، الغیبه/الشیخ الطوسی : ۲۱۵/۱۷۹٫
(۲) الغیبه للشیخ الطوسی : ۲۰۶/۱۷۴ـ مؤسسه المعارف الاسلامیه ـ قم ـ ۱۴۱۷هـ ، بحارالانوار۵۰ : ۲۷۶/۵۰٫
(۳) راجع الروایه فی مناقب ابن شهر اشوب۴ : ۴۶۰٫
(۴) المناقب لابن شهراشوب۴ : ۴۶۶ ، بحارالانوار۵۰ : ۲۸۶٫
(۵) الغیبه الطوسی : ۳۵۴/۳۱۴٫
(۶) راجع مجلد الثانی من کتاب (معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه علیهم السلام) للمولی محمد علم الهدی ابن الفیض الکاشانی ، المتوفی سنه۱۱۱۵هـ ، مکتبه الصدوق ـ طهران ـ وبالنظر لکثره التواقیع والمکاتبات فقد اتخذت ماده للتالیف ، فالف عبدالله بن جعفر الحمیری کتاب (مسائل الرجال ومکاتباتهم ابا الحسن الثالث علیه السلام) وکتاب (مسائل لابی الحسن علی ید محمدبن عثمان العمری) و (مسائل ابی محمد وتوقیعات). والف علی بن جعفر الهمانی مسائل لابی الحسن علیه السلام. راجع : رجال النجاشی : ۲۲۰/۵۷۳ ترجمه محمد بن جعفر الحمیری ، نشر جماعه المدرسین ـ قم ـ ۱۴۱۶هـ ومعجم رجال الحدیث للسید الخوئی۱۱ : ۲۹۳/۷۹۶۸ ـ ترجمه علی بن جعفر الهمانی ـ دارالزهراء ـ بیروت ـ۱۴۰۳هـ .
(۷) معجم رجال الحدیث۱ : ۲۵۰/۲۰۵٫
(۸) رجال النجاشی : ۱۰۲/۲۵۴٫
(۹) معجم رجال الحدیث۴ : ۷۳/۲۱۶۹٫
(۱۰) معجم رجال الحدیث۶ : ۱۴۴/۳۸۰۰٫
(۱۱) معجم رجال الحدیث۱۱ : ۲۹۳/۷۹۶۸٫
(۱۲) راجع : مصباح المجتهد للشیخ الطوسی : ۸۲۶ ـ اعمال شعبان ـ بیروت ـ مؤسسه فقه الشیعه ـ ۱۴۱۱هـ .
(۱۳) الغیبه للشیخ الطوسی : ۳۶۰/۳۲۲٫
(۱۴) معجم رجال الحدیث۱۴ : ۳۱۸/۱۰۰۸۰٫
(۱۵) معجم رجال الحدیث۱۶ : ۱۸۴/۱۰۹۶۷٫
(۱۶) فی بعض المصادر : بارمش اونارمش.
(۱۷) راجع : اصول الکافی/للشیخ الکلینی۱ : ۵۰۸/۸باب مولد ابی محمد الحسن بن علی من کتاب الحجه ـ دارالاضواء ـ بیروت ـ ۱۴۰۵هـ ، الارشاد للشیخ المفید۲ : ۳۲۹ ـ مؤسسه ال البیت علیهم السلام ـ قم ـ ۱۴۱۳هـ ، المناقب لابن شهر اشوب ۴ : ۴۶۲٫
(۱۸) راجع : اصول الکافی۱ : ۵۱۳/۲۶ من الباب السابق ، الارشاد۲ : ۳۳۴٫
(۱۹) اثبات الوصیه/المسعودی : ۲۵۳ ـ انصاریان ـ قم ـ ۱۴۱۷هـ ، مهج الدعوات/السید ابن طاووس : ۳۴۳ ، بحارالانوار۵۰ : ۳۱۴٫
(۲۰) اصول الکافی۱ : ۵۱۲/۲۳ من الباب السابق ، الارشاد۲ : ۳۳۴ ، المناقب لابن شهر اشوب۴ : ۴۶۲٫
(۲۱) المناقب لابن شهر اشوب۴ : ۴۷۰ ، اعلام الوری۲ : ۱۴۱ ، الخرائج والجرائح لقطب الدین الراوندی۲ : ۶۸۲/۱و۲ ـ مدرسه الامام المهدی علیه السلام ـ قم ، بحار الانوار۵۰ : ۵۴/۱۰و۳۱۲/۱۰٫
(۲۲) بحارالانوار۵۰ : ۳۰۴/۸۰عن عیون المعجزات.
(۲۳) الکافی۱ : ۵۱۲/۲۳من الباب السابق ، الارشاد۲ : ۳۳۴٫
(۲۴) الکافی۱ : ۵۰۸/۸ من الباب المتقدم ، الارشاد۲ : ۳۲۹٫
(۲۵) الکافی۱ : ۵۱۲/۲۳ من الباب المتقدم ، الارشاد۲ : ۳۳۴٫