تأثیر عوامل اجتماعی بر گرایش افراد به اعتیاد ، سرقت و روسپیگری (۱)

پیش درآمد
هر گونه رفتاری که با چشمداشت های جامعه یا گروه معینی در داخل جامعه سازگار نباشد ، « انحراف » نامیده می شود . انحراف به دوری جستن از هنجارها اطلاق می شود و زمانی رخ می دهد که یک فرد یا یک گروه معیارها و هنجارهای مقبول جامعه را رعایت نکند . ما معمولا انحراف را به رفتاری منفی مانند بزهکاری یا جنون اطلاق می کنیم . ولی فردی که معیارهای جامعه را نادیده می گیرد و یا زیر پا می گذارد ، نیز به همین سان فردی منحرف است . رفتار و کنش های انحراف آمیز را هنجارهای اجتماعی حاکم بر یک فرهنگ مشخص می سازند .(۱)انواع آسیب های اجتماعی عبارتند از : سرقت ، روسپیگری و انحرافات جنسی ، اعتیاد به مواد مخدر ، طلاق یا از هم گسیختگی خانواده و خودکشی . (۲)کوئن (۳) نمونه های انحراف در فرهنگ ایران را چنین معرفی می کند : آدمکشی ، تجاوز به عنف ، دزدی ، همجنس بازی ، اعتیاد به مواد مخدر فحشاء .ستوده (۱۳۷۶) در بحث از علل کجروی های اجتماعی و سه گونه نظریه و تبیین را مطرح می سازد :(۴)۱. تبیین زیست شناختی کجروی های اجتماعی ۲. تبیین روان شناختی کجروی های اجتماعی ۳. تبیین جامعه شناختی کجروی های اجتماعی . نویسنده فوق در مورد سه تبیین فوق ، اینگونه اظهار نظر می کند : برخی از آسیب شناسان اجتماعی بر این باورند که عوامل زیست شناختی مانند نقص جسمانی و وضعیت خاص ژنتیکی را باید علت کجروی اجتماعی دانست . بسیاری از روان شناسان و روانکاوان علل رفتارهای انحرافی را بر حسب شخصیت فرد کجرو توجیه و تبیین می کنند و بر این باورند که برخی از گونه های شخصیت ، بیشتر از گونه های دیگر گرایش به تبهکاری و ارتکاب جرم دارند . جامعه شناسان ریشه بسیاری از کجروی های اجتماعی را در محیط و شرایط اجتماعی جستجو می کنند و علل زیرساز بسیاری از آنها را در خود جامعه می دانند .سلیمی و داوری (۱۳۸۰) در مورد علل کجروی ، از نگرش زیستی و روانی ، نگرش های جامعه شناختی و نگرش روانشناختی اجتماعی سخن می گویند . آنان در مورد نگرش های روان شناختی اجتماعی کجروی معتقدند : تبیین های روان شناختی اجتماعی ، پدیده های انسانی و اجتماعی را بر حسب ابعاد کنش متقابل موجود در درون موقعیت های اجتماعی تبیین می کند . و به همین نحو ، ماهیت این دست پدیده ها را نیز چیزی فراتر از ابعاد همین کنش متقابل نمی داند ، و کجروی را پدیده ای می داند که در خلال فرآیندهای کنش متقابل اجتماعی ، فرا گرفته می شود . این فراگیری نیز ناشی از فرآیندهایی مانند یادگیری شرطی ، تقویت ، مشاهده و الگو سازی و همچنین بر چسب اجتماعی است . (۵)اکبری (۱۳۸۱) علل بزهکاری را این گونه بیان می کند : ۱. عوامل طبیعی و جغرافیایی ۲. عوامل اجتماعی ۳. عوامل اجتماعی ثانوی (مطبوعات ، رادیو ، تلویزیون ، سینما و الکل) ۴. عوامل اقتصادی ۵. مهاجرت ۶. عوامل خانوادگی (تبعیض ، خشونت ، لوس کردن و توجه بیش از حد والدین ، سن والدین ، عقب ماندگی خانوادگی ، از دست دادن والدین ، عدم حضور والدین در خانواده ، انحراف والدین ، بی سوادی ، بازداشتگاه ، تعداد افراد خانواده) ۷. عوامل سیاسی ۸. ارزش های تربیت خانواده .(۶)وی ، عواملی را که موجب سرقت کودکان و نوجوانان می شود بدین ترتیب بیان می کند : الف . عوامل روانی – عاطفی (فقر عاطفی ، ناکامی ، حساسیت ، تجربه های دوران کودکی ، احساس ناامنی ، پرخاشگری ، خودنمایی) و ب . عوامل اجتماعی – اقتصادی (فقر اقتصادی ، فقر فرهنگی ، نابرابری اجتماعی ، ناکامی ، زندگی در محله های جرم خیز ، خانواده های گسسته ، معاشرت با دوستان و همسالان ، بیکاری ، عدم تخصص ، مهاجرت) .(۷)به اعتقاد کلارک (۱۹۸۷) بروز جرم بستگی به ۱) محیط اولیه و تربیت شخص ، ۲) وضعیت اجتماعی – اقتصادی فرد ۳) شرایط موجود زندگی شخص ، ۴) بحران ها و اتفافات زندگی فرد ، ۵) عوامل شخصی و ۶) عوامل موقعیتی دارد . ۸اکبری عوامل اعتیاد به مواد مخدر را در شش دسته « اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی ، روانی و طبیعی » تقسیم بندی می کند . (۹)کریم پور (۱۳۶۴) عوامل موثر در اعتیاد را به صورت زیر طبقه بندی می نماید :۱. علل نژادی ، توارثی و بیولوژیکی ۲. علل جسمی ۳.علل روانی ۴. علل اجتماعی ۵. علل فرهنگی ۶. علل خانوادگی۷ . علل شغلی ۸ . علل اقتصادی ۹. علل وجود سابقه اعتیادهای قبلی .کارگر (۱۳۷۹) ، عوامل موثر در اعتیاد را این گونه مطرح و طبقه بندی می کند :۱. عوامل فردی شامل وراثت ، ارضای حس کنجکاوی ، لذت طلبی و هوسرانی ، فرار از موقعیت ناخوشایند ، عدم آگاهی نسبت به عواقب خطرناک اعتیاد ، اضطراب ، افسردگی و احساس پوچی ، غفلت جوانی ، تجرد و تاهل ، عشق خود بزرگ جلوه دهی ، ضعف ایمان مذهبی ، سود طلبی۲. عوامل اجتماعی و خانوادگی شامل معاشرت با دوستان ناباب ، مهاجرت از روستا به شهر ، ماشیننیزم ، از بین رفتن قبح و زشتی اعتیاد ، سابقه اعتیاد در خانواده ، آشفتگی و نابسامانانی خانواده۳. عوامل اقتصادی شامل استعمارگران برای آلوده کردن نسل جوان و تسلط بر آنان .کرباسی و وکیلیان (۱۳۷۷) در مورد علت های اعتیاد نوجوانان و جوانان معتقدند که صاحبنظران با استفاده از نظریه های مختلف چون (۱) نظریه بیولوژیکی ، فیزیولوژیکی – (۲) نظریه روان پویایی ، (۳) نظریه یادگیری رفتاری – اجتماعی و (۴) دیدگاه شناختی علل اعتیاد ، را مطرح ساخته اند .گیل و چیمن (۱۹۸۹) که علت ارتکاب عمل بزهکارانه این است که فرد احساس پیوند قوی با جامعه را ندارد . (۱۰) ستوده (۱۳۷۶) ، مهم ترین عوامل موثر در کجروی های اجتماعی را خانواده ، مدرسه ، گروه همسالان و وسایل ارتباطی جمعی معرفی می کند .(۱۱) سلیمی و داوری بر این نکته تاکید می ورزند که میزان بزه دیدگی بر حسب تغییر متغیرهای جمعیتی – اجتماعی تنوع می پذیرد .(۱۲)دقت در مجموعه نظریات مذکور بیانگر این است که می توان « عوامل اجتماعی » را یکی از عوامل موثر بر انواع بزهکاریها و انحرافات قلمداد نمود و از این منظر ، به بحث ، بررسی و پژوهش پرداخت هر کدام از مولفه های تشکیل دهنده عوامل اجتماعی را مورد تحقیق و تفحص قرار دارد .کوئن در مورد تبیین های جامعه شناختی انحراف می نویسد که :(۱۳)جامعه شناسان در تبیین علت های رفتار انحراف آمیز بر حسب اجتماعی شدن ناقص ، رهیافت های گوناگونی را در پیش گرفته اند . برابر با یکی از این رهیافتها ، فردی که درست اجتماعی نشده است ، هنجارهای فرهنگی را در شخصیت خود عجین نمی سازد ، و برای همین نمی تواند میان رفتار شایسته و رفتار ناشایسته تمایز گذارد . بنابر رهیافت دوم ، فرد منحرف نخست باید منحرف شدن را یاد بگیرد . جامعه شناسان معتقدند که بسیاری از صورت های رفتار انحراف آمیز از شخصی به شخص دیگر انتقال می یابند . این فراگرد آموزشی نیز همان مکانیسم های فراگردهای آموزشی دیگر را دارد . رهیافت سوم ، انحراف را نتیجه نارسائی های موجود در یک فرهنگ و ساختار اجتماعی یک جامعه می داند . هر جامعه نه تنها هدف های فرهنگی تجویز شده ای دارد ، هر گاه این وسایل در دسترس کسی گذاشته نشود ، احتمالاً شخص به رفتار انحراف آمیز دست می زند .ادوین . اچ ساترلند نظریه ای را در این زمینه مطرح ساخته است که با رهیافت دوم همسان است . ساترلند می گوید : برای آن که شخصی تبهکار گردد ، نخست باید بگیرد که چگونه تبهکار شود . وی سپس ادامه می دهد که این یادگیری در نتیجه کنش متقابل اجتماعی فرد با دیگران حاصل می شود . بیشتر افراد یا گروه های غیر منحرف . ساترلند ارتباط متقابل با این گروه ها را بر حسب بسامد ، اولویت ، دوام و شدت اندازه گیری کرد . هر چه سطح تماس فرد با افراد یا گروه های منحرف برحسب این چهار متغییر بالاتر باشد ، احتمال رفتار انحراف آمیز شخص نیز بیشتر می شود. برعکس ، اگر سطح تماس فرد با افراد یا گروه های غیر منحرف ، باز هم برحسب این چهار متغیر ، بیشتر باشد ، احتمال رفتار غیر انحراف آمیز شخص نیز بیشتر می شود .از سوی دیگر ، تاثیر گروه همسالان در دوره بلوغ به اوج می رسد ؛ یعنی دوره ای که این گروه سنی طبق سلیقه ها ، نحوه پوشش ، اصطلاحات ، نهادها ، ارزش ها و قهرمانان خود آماده شکل بخشیدن به یک خرده فرهنگ متمایز می باشد ، گروه همسالان از طریق اعطای پاداش یا انتقاد و تحریم ، در قبال همنوایی یا ناهمنوایی اعضا با هنجارهای گروه ، تاثیر بسیار نیرومندی را بر رفتار و شخصیت اجتماعی آنان اعمال می کنند .(۱۴)سلیمی و داوری در مورد نقش همنشینان بزهکار می گویند .(۱۵)احتمال بزهدیدگی افرادی که رابطه ء شخصی ، اجتماعی یا شغلی نزدیکی با بزهکاران و مجرمان بالقوه دارند ، بیش از افرادی است که این ارتباط را ندارند . احتمال کنش متقابل اجتماعی افرادی که در ویژگی های جمعیتی – اجتماعی با مجرمان بالقوه اشتراک دارند ، با این دسته از مجرومان بیشتر است . همین امر نیز سب می شود که احتمال بزهدیدگی این افراد ، به دست آن مجرمان ، فزونی یابد .کر ، نلسون و لامبرت(۱۶) بیان می کند نوجوانان تعداد زیادی ا ز موادی را که استعمال می کنند ، از دوستان و همسالان خود به دست می آورند . در گروه های نزدیک ، به نظیر دسته ها و خوابگاه ها ، مصرف مواد مخدر به مراتب بیشتر از کل جمعیت دانش آموزان در یک سن مخصوص می باشد . عوامل اجتماعی اولیه ای که از سوی انجمن ملی معتادان (۱۹۸۳) ، به عنوان فشار گروه بر نوجوانان عنوان شده اند ، عبارتند از : رقابت ، فرار و فشار . افرادی مانند لویت ۱۷ و دیگران ، (۱۹۸۴) این مطلب را به صورت قوی تری عنوان کرده اند : استعمال و مصرف مواد از هر نوع ، مستقیماً با برخوردهای گروهی با دوستان ، در رابطه است . در گروه های بزرگتر ، چنین الگویی به موقعیت های اجتماعی ، فرهنگی وابسته است . که در مناطق انبوه شهری ، مصرف کنندگان و غیر مصرف کنندگان مواد ممکن است به عنوان دوستانی آزاد مخلوط باشند ، بدن اینکه عادات خود را به دیگران انتقال دهند . از آنجا که نوجوانان در حالت گروهی انگیزه های کنترل کمتری دارند ، استعمال مواد ممکن است به رفتارهای ضد اجتماعی و رفتاری های خطرناک (مانند پرخاشگری ، پز دادن های خطرناک ، دزدی ، و بازی های جنسی) منجر شود . بدیهی است که چنین رفتارهایی تنش ، افسردگی و از خود بیگانگی بیشتری را به وجود می آورند .بر این اساس ، می توان گفت : با اینکه مدرسه تاثیر اساسی در رشد شخصیت نوجوانان بازی می کنند ، اما گاه مشاهده می گردد که خوب محیط مدرسه و آموزشگاه جرم زا بوده و شرایط مناسب را برای ارتکاب جرم فراهم می کند . در کشور فرانسه تعداد بزهکاری در محیط کار و مدرسه در سال ۱۹۵۹ ، ۵۰/۹۰ درصد جرایم را تشکیل می داده است . طبق بررسی هایی که برای اولین بار در تهران از سال ۴۸ تا ۵۲ در کانون اصلاح و تربیت انجام گرفت نیز تعداد مرتکبین تقریباً در همین حدود بوده است .(۱۸)اگر چه تاثیر گروه همسالان در تصمیمات نوجوانان و جوانان مبنی بر استفاده از مواد مخدر مهم است ، اما کسانی که دارای احساس بالای شایستگی و اثر بخشی در خود می باشند ، کمتر بوسیله همسالان خود تحت تاثیر قرار می گیرند . (۱۹) انحرافاتی که عمدتاً جنبه ژنتیکی دارند و از سنین قبل از نوجوانی – یعنی از دوران کودکی – خود را به اشکال گوناگون نشان می دهند ، عموماً در دوران بزرگسالی هم ادامه می یابند . معمولاً افراد مبتلا به چنین انحرافاتی ، در گروه همسالان خود هم حالتی خصمانه دارند . چنین امری چهره ای نامحبوب در بین همسالان از آنان می سازد . همچنین موجب ایجاد مشکلاتی برای آنان در مدرسه می گردد . چنین منحرفینی معمولاً مربوط به خانواده های غیر سازمان یافته با والدینی بی توجه و خصومت آمیز می باشند .(۲۰)نوع دوم انحرافات ، که معمولاً همزمان با شروع سن نوجوانی آغاز می گردند ، عمدتاً جنبه محیطی دارند . یعنی کسانی که تحت تاثیر محیطی شکل می گیرند و ایجاد می شوند. چنین منحرفینی هنجارها و استانداردهای جامعه را فرا گرفته اند از این رو ، به مراتب بهتر از منحرفین گروه اول اجتماعی شده و یا از جامعه پذیری برخوردار گردیده اند . داشتن گروه همسالان برای این دسته امری ضروری است .(۲۱) این افراد نیاز دارند که در بین همسالان خود از محبوبیت برخوردار باشند . معمولاً فعالیت های انحرافی آنان در بین گروه همسالان رخ می دهد . از این رو ، چنین کجرفتاری هایی اغلب با میزان فشار گروهی اعمال شده مطابقت دارند . چنین نوجوانانی مربوط به خانواده هایی هستند که والدینشان به دقت از آنان مراقبت نمی کنند . چنین رابطه ای فرزند را در معرض پذیرش فشار گروه همسالان آسیب پذیرتر می سازد .(۲۲)گروه های فرعی که از پذیرش اجتماعی نسبت به هم برخوردار گردیده اند ، می تواند . مشتمل بر نوجوانان و جوانانی باشد . که با یک گروه فرعی منحرف مرتبط هستند و ارزش های آن گروه فرعی را پذیرفته اند . چنین طبقه ای ممکن است دارای چنین خصوصیاتی باشد : ۱. دارای رفقا و شرکائی هستند . ۲. با همراهی و مشارکت دیگران دست به سرقت می زنند . ۳. به یک دسته و جمعیت خاص تعلق دارند . ۴. از منزل و مدرسه فرار می کنند . افراد متعلق به چنین گروه هایی ، کمترین مشکل را در ارتباط با همسالان و هم گروه های خود دارند .(۲۳)مصرف دارو و مواد غیر مجاز نیز عموماً مرتبط با چنین دسته ها و گروه هایی است . بسیاری از افراد آن گروه ها ، با خرید و فروش چنین داروها و مواد سایر فعالیت های خود را ادامه می دهند . (۲۴) فشار گروهی ، یکی از دلائل مصرف داروهای غیر مجاز توسط نوجوانان است . مصرف چنین داروهایی عمدتاً در نوجوانان دیده می شود . آنان به چندین علت دست به چنین مصرفی می زنند .مارکویتز(۲۵)(۲۰۰۳) نیز اظهار می دارد ، نوجوانانی که چنین داروهایی را مصرف می کنند ، بیشتر محتمل است که دوستانی داشته باشند که آنان نیز از چنین داروهایی مصرف نمایند ؛ زیرا اولاً ، تحت تاثیر دوستان خود قرار می گیرند و ثانیاً ، ممکن است بوسیله مصرف داروی غیر مجاز خود گروه مشابه خود را پیدا کنند .(۲۶) از این رو ، به اعتقاد وار (۱۹۹۳) دوستان بیشترین نقش را در انحراف و کجرفتاری ایفا می کنند . و بار تولاس(۲۷)(۱۹۹۳) نیز گروه های منفی و منحرف همسالان را به عنوان سوء مصرف مواد و تعارض در خانواده ، یکی از پیش بینی کننده های انحراف نوجوانان معرفی می کند . دمبو(۲۸)، شمیدلر(۲۹)ویلیام(۳۰)و تکه (۳۱)(۱۹۹۲) ارتباطات بین همسالان را از جمله عوامل سوق دهنده نوجوانان به سوی مصرف ماری جوانا معرفی می کند . بنابراین ؛ بیهوده نیست که هانی (۳۲) و زیمبارد(۳۳)(۱۹۹۸) بیان می کنند که حتی افراد خوب هم ممکن است تحت تاثیر نیروها و فشارهای موقعیتی ، واکنش های کجرفتارانه از خود نشان دهند . (۳۴)
پی‌نوشت‌ها:

* استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان .۱ . بروس کوئن ، درآمدی به جامعه شناسی ، ترجمه محسن ثلاثی ، ص ۱۶۰ .۲ . هدایت الله ستوده ، آسیب شناسی اجتماعی ، ص ۱۴۹ .۳ . بروس کوئن ، در آمدی به جامعه شناسی ، ترجمه محسن ثلاثی ، ص ۱۶۴ .۴ . هدایت الله ستوده ، همان ، ص ۸۹ ، ۱۰۵ ،۱۲۲ .۵ . علی سلیمی ، و محمد داوری ، جامعه شناسی کجروی ، زیر نظر غلامرضا صدیق اورعی ، ص ۱۸۷ .۶ . ابوالقاسم اکبری ، مشکلات نوجوانی و جوانی ، ص ۱۷۲ – ۱۸۰ .۷ . همان ، ص ۱۳۶ – ۱۴۰ .۸ . منیژه کرباسی و منوچهر وکیلیان ، مسائل نوجوانان و جوانان ، ص ۱۳۵ – ۱۳۶ .۹ . اکبری همان ، ص ۲۳۸ – ۲۳۹ .۱۰ . منیژه کرباسی و منوچهر وکیلیان ، همان ، ص ۱۴۹ .۱۱ . ر . ک : هدایت الله ستوده ، آسیب شناسی اجتماعی ، ص ۱۳۸ .۱۲ .سلیمی ، داودی ، همان ، ص ۳۴۵ .۱۳ . بروس کوئن ، همان ، ص ۱۴۶ .۱۴ . هدایت الله ستوده ، آسیب شناسی اجتماعی ، ص ۴۴ .۱۵ . سلیمی و داودی ، همان ، ص ۳۴۳ – ۳۴۲ .۱۶ .کرنکسون و لامبرت ترجمه جوادیان ، ۱۳۸۰ ، ص ۲۶۹ .۱۷ .Levitl18 . منیژه کرباسی و منوچهر وکیلیان ، همان ، ص ۱۴۲۱۹.C.f.Davison ,G.C;Neale,J.M&Kring,A.M,Abnormal psychology,(ninth ed).England:John Wiley&Sons,Inc20.C.f.Wicks-Nelson and Israel,Behavior disorders of childhood (3rd.ed).21.C.f.Freyvogel,S.Which Adolescent,Cease Delinquent Behavior and Which continue!Adolescent Development at the Pennsylvania.22.C.f.Ibid23.C.f Wicks-Nelson and Israel,Behavior disorders of childhood(3rd.ed)24.C.f Mehta,S.Substance Abuse In Adolescence.Adolescent Development at the pensylvania.25.Markowits26.C.f.Markwits,L.Who Is at Risk for substance Use?Development at the pensylvanic.27.Bartollas28.Dembo29.Schmeidler30.William31.Wothke32.Haney33.Zimbardo34.C.f.Shelters,K.Merijuana.Development at the Pensylvania.
منبع:نشریه اسلام و پژوهش های تربیتی شماره
 

بازدیدها: ۰