عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی)

{وَوَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدَی} «و تو را گمشده یافت و هدایت کرد.»
خداوند در این آیات، پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) را به عنوان یک فرد «ضال» معرفی می‌کند و این معرفی مربوط به دوران کودکی و جوانی اوست. ظاهر لفظ «ضالّ» به معنی گمراه در امور دینی و معادل «کفر»، «شرک»، و… دانسته شده است. یعنی پیامبر(صلی الله و علیه و آله) پیش از این در گمراهی بود ولی در پرتو نعمت الهی، هدایت یافت و بر هدایت مردم گمارده شد، پس معصوم کامل نیست!!([۱])
عده‌ای از حشویه گفته‌اند که پیامبر پیش از نبوت کافر بود و به این آیه استدلال نموده‌اند.([۲])
آنچه از مراجعه به انواع مشتقات([۳]) این کلمه در کتب لغت، به نظر پژوهنده نزدیک‌تر به واقع می‌رسد، این است که معنای این مادّه، اختفاء و غایب بودن است. اگر به گمشده «ضالّه» استعمال می‌شود، به دلیل غایب شدن آن از دید انسان است. بنابراین «ضلال» به حسب لغت از اوصاف رذیله و نواقص بشریه نیست. گرچه صفت رذیله یکی از مصادیق آن است.([۴])
حدیثی که از امیر المؤمنین(علیه السلام) نقل شده است می‌تواند مؤید این مطلب باشد.
حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: ضلالت بر چند قسم است:
۱٫ ضلالت پسندیده؛ ۲٫ مذموم؛ ۳٫ نه پسندیده و نه مذموم؛ ۴٫ ضلالت به معنای فراموشی.
ضلالت پسندیده؛ ضلالتی است که منسوب به خداوند است. مانند آیه مبارکه {یضِلُّ اللهُ مَنْ یشاءُ}([۵]) این ضلالت، ضلالت مردم، از مسیر بهشت به دلیل فعل خود آنها است.
ضلالت مذموم مثل آیه مبارکه {وَ أضَلَّهُمُ السَّامِرِی}([۶]) {وَ أضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدی}([۷]) و امثال این زیاد است.
امّا ضلالت منسوب به بت‌ها قول خدای تعالی در قصه حضرت ابراهیم است که فرمود: {وَ اجْنُبْنی وَ بَنِی أنْ نَعْبُدَ اْلأَصْنامَ * رَبِّ إِنَّهُنَّ أضْلَلْنَ کَثیراً مِنَ النّاسِ}([۸]) و بتها در حقیقت نمی‌توانند شخصی را گمراه کنند، و در حقیقت مردم به وسیله آنها گمراه می‌شوند و در هنگام عبادت آنها کافرند.
و أما ضلالت به معنای نسیان مثل آیه مبارکه {أنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الاُخْری}([۹]) خداوند متعال نیز ضلال را در مواضعی از کتابش ذکر نموده است؛ بعضی را ظاهراً به پیامبرش نسبت داده است. مانند: {وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی}.([۱۰])و([۱۱])
بعضی از ضلالت‌ها را به خود نسبت می‌دهد که به معنای بیان و ضد هدایت است؛ مانند آیه مبارکه:
{وَمَا کَانَ اللهُ لِیضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّی یبَینَ لَهُم مَّا یتَّقُونَ إِنَّ اللهَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ}.([۱۲])
با بررسی تفاسیر به این نتیجه می‌رسیم که برای کلمه «ضالاً» در آیه مبارکه اقوال مختلفی ذکر شده است. در زیر به چند قول ـ که به نظر پژوهنده به صواب نزدیک‌تر است ـ اشاره می‌کنیم:۱) الف ـ نبود هدایت
این بیانگر نعمت‌هایی است که خداوند در دوران کودکی به پیامبر خود ارزانی داشته است و مراد از ضلالت، نبود هدایت ذاتی است نه زمانی، که با صرف‌نظر از هدایت الهی نه برای پیامبر و نه برای هیچ انسانی، هدایتی نخواهد بود. پس رسول‌خدا(صلی الله و علیه و آله) هم، نفس شریفش ـ با قطع نظر از هدایت خدا ـ ضاله و بی‌راه بود، هرچند که هیچ روزی از هدایت الهی جدا نبوده و از لحظه‌ای که خلق شد، ملازم آن بود.
بنابراین ضلالت در این‌جا بازگشت به فقدان هدایت می‌کند، نه حالت تیرگی و ناپاکی روح و روان و چنین ضلالتی نمی‌تواند معادل شرک باشد.([۱۳])۲) ب ـ غفلت و نداشتن علم
این تفسیر نزدیک به تفسیر سید مرتضی و علامه طباطبایی است. طبق این تفسیر مراد از ضلالت، نداشتن علم به چیزی و انصراف ذهن از آن است. چنان که در آیه {أنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الاُخْری}([۱۴])؛ «(شاهد را دو نفر بگیرید) که اگر یکی فراموش کرد دیگری به یادش بیندازد.» ضلالت به این معنا آمده، و مؤیدش آیه زیر است که می‌فرماید: {وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ}([۱۵])؛ «تو قبل از این از سرگذشت یوسف از بی‌خبران بودی».
بر اساس این تفسیر مقصود آیه مبارکه این است که قبل از این ـ داشتن نبوت و رسالت ـ خداوند تو را به آن هدایت نمود.([۱۶])۳) ج ـ گمنام
واژه «ضال» در لغت عرب به معنی گمنام و مخفی و پنهان نیز به کار می‌رود؛ «ضل الشئ: خفی و غابَ».([۱۷])
در قرآن از زبان مشرکان منکر معاد نقل می‌کند:
{أ اذا ضللنا فی الارض أ اِنّا لفی خلق جدید}.([۱۸])
«آیا هنگامی که ما (مردیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟!».
در این صورت احتمال دارد که مقصود از «ضالّ» گمنامی و ناشناخته بودن او باشد که به وسیله فیض نبوت و نزول وحی، بلند آوازه شد و مردم به فضل و صدق او اعتراف نمودند. بنابراین مقصود از «فهدیٰ» هدایت پیامبر نیست، بلکه هدایت مردم به سوی پیامبر است.([۱۹])و([۲۰])۴) د ـ گمشده
در لغت عرب گاهی این واژه به معنی شخص یا متاع گمشده به کار می‌رود.([۲۱])
بعید نیست که آیه ناظر بر تاریخ دوران کودکی پیامبر(صلی الله و علیه و آله) باشد که در «شعاب مکه» گم شده بود. رحمت الهی شامل حالش شد و خداوند او را به دست دشمنش ابوجهل، به جدش عبدالمطلب برگرداند.([۲۲])
البته در گم شدن حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد که به دلیل رعایت اختصار از ذکر آنها صرف نظر می‌شود.([۲۳])۵) ﻫ ـ متحیر
معنای آیه این است که تو را سرگردان و متحیر یافت که راه کسب در آمد و معاش خود را نمی‌دانستی. پس تو را به راه‌های کسب معاش هدایت کرد. شخصی که راه کسب و معیشتش را نداند گفته می‌شود:
«أنه ضال لایدری إلی أین یذهب و من أی وجه یکتسب»([۲۴])
در نتیجه، هریک از این توجیهات و تأویل‌ها باشد، ضلالت و گمراهی در اعتقاد و کفر و شرک از آیه استفاده نمی‌شود.([۲۵])
———————
[۱]) ر.ک: www.al-shia.org.
[۲]) شرح ‏نهج ‏البلاغه، ۸، ص ۷٫
[۳]) ر.ک: الصحاح، ج ۳، ص ۱۷۴۸؛ لسان العرب، ج ۱۱، ص ۳۹۰؛ القاموس المحیط، ص۱۳۲۴؛ سعید الخوری الشرتونی اللبنانی، أقرب الموارد فی فُصَح العربیه و الشوارد (قم: منشورات مکتبه آیهًْ الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ﻫ.ق)، ج ۱، ص ۶۷۴ باب ضاد؛ البحر المحیط، ج ۱، ص ۲۸٫
[۴]) ر.ک: سیّد مصطفى خمینى، القرآن الکریم (تفسیر)، (بی جا: مؤسسه نشر آثار الإمام الخمینی‏، چ ۱، ۱۴۱۸ﻫ.ق)، ج‏۲، ص ۱۵۹٫
[۵]) ابراهیم / ۴٫
[۶]) طه / ۸۵٫
[۷]) طه / ۷۹٫
[۸]) ابراهیم / ۳۶ و ۳۵٫
[۹]) بقره / ۲۸۲٫
[۱۰]) ضحی/۷٫
[۱۱]) بحارالانوار، ج ۵، ص ۲۰۸٫در ادامه روایت حضرت علی(علیه السلام) در معنای آیه شریفه می‌فرماید: {معناه وجدناک فی قوم لایعرفون نبوتک فهدیناهم بک} «معنای آیه این است که ما تو را در قومی یافتیم که به نبوت تو معرفت نداشتند، پس آنها را به وسیله تو هدایت کردیم» (محقق کتاب)
[۱۲]) توبه/۱۱۵٫
[۱۳]) منشور جاوید، ج ۶، ص ۲۶۹ www.balagh.net؛ المیزان، ج‏۲۰، ص ۳۱۱؛ تنزیه‏الأنبیاء، ص ۱۰۶٫
[۱۴]) بقره / ۲۸۲٫
[۱۵]) یوسف / ۳٫
[۱۶]) ر. ک: تفسیر کشف الأسرار، ج‏۵، ص ۱۳۵؛ مجمع البیان، ج‏۴، ص۵۱۰؛ محمد بن حبیب الله سبزوارى نجفى‏، إرشاد الأذهان فی تفسیر القرآن، ص۶۰۱، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، چ ۱، ۱۴۱۹ ق؛ فضل بن حسن‏، طبرسى، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، ج‏۶، ص ۶۵۸، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس‏، چ ۲، ۱۳۷۷ش؛ تفسیر ملا صدرا (صدر المتالهین)، ج‏۳، ص ۱۲۳؛ ‏مجمع‏ البحرین، ج ۵، ص ۴۰۹؛ بحارالانوار، ج ۱۶، ص۱۳۷٫
[۱۷]) لسان العرب، ج ۱۱، ص ۳۹۲٫
[۱۸]) سجده/۱۰ ـ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
[۱۹]) ر.ک: مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۷۶۷ـ ۷۶۶؛ گنابادى سلطان محمد، تفسیر بیان السعاده، ج‏۴، ص ۲۶۱، بیروت: مؤسسهًْ الأعلمی للمطبوعات‏، چ ۲، ۱۴۰۸ ق‏.
[۲۰]) از امام باقر و امام صادق و امام رضا(علیهم السلام) در توضیح و تفسیر آیه به این معنا اشاره شده است.
ـ عیون أخبار الرضا(علیه السلام): فی خبر ابن الجهم، عن الرضا(علیه السلام) قال الله عز وجل لنبیه محمد(صلی الله و علیه و آله): {ألم یجدک یتیما فآوى} یقول: ألم یجدک وحیدا فآوى إلیک الناس؟ {ووجدک ضالا} یعنی عند قومک «فهدى» أی هداهم إلى معرفتک.
ـ تفسیر علی بن إبراهیم: علی بن الحسین، عن البرقی، عن أبیه، عن خالد بن یزید، عن أبی الهیثم. عن زراره، عن الامامین(علیهم السلام) فی قول الله تعالى: {ألم یجدک یتیما فآوى} أی فآوى إلیک الناس {ووجدک ضالا فهدى} أی هدى إلیک قوما لا یعرفونک حتى عرفوک {ووجدک عائلا فأغنى} أی وجدک تعول أقواما فأغناهم بعلمک. قال علی بن إبراهیم: ثم قال: {ألم یجدک یتیما فآوی} قال: الیتیم الذی لا مثل له، ولذلک سمیت الدره: الیتیمه، لأنه لا مثل لها {ووجدک عائلا فأغنى} بالوحی، فلا تسأل عن شئ أحدا «ووجدک ضالا فهدى» قال: وجدک ضالا فی قوم لا یعرفون فضل نبوتک فهداهم الله بک. (بحارالأنوار، العلامهًْ المجلسی، ج ۱۶، ص ۱۴۱ و۱۴۲، ح ۵ و ۶ دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان). (محقق کتاب)
[۲۱]) لسان العرب، ج ۱۱، ص ۳۹۲٫
[۲۲]) ر.ک: بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۳۷؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۰۵ و ۵۰۶٫
[۲۳]) ر.ک: تنزیه الانبیا، ص ۱۰۶؛ بحار الأنوار، ج ۱۶، ص ۱۳۸٫
[۲۴]) ر.ک: تفسیر بیان السعاده، ج‏۴، ص ۲۶۱؛ نور الثقلین، ج ۵، ص ۵۹۵٫
[۲۵]) مرحوم علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار جلد ۱۶ صفحه ۱۳۸ و ۱۳۷ وجوه هفتگانه‌ای را در این باره بیان کرده است که مطالعه آن برای خوانندگان مفید است. (محقق کتاب)
منبع : اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی

http://shiastudies.com

عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی). عصمت انبیاء (عصمت حضرت محمد (ص) – آیه ۷ الضحی)