فلسفه پدیداری فرقههای مختلف: تمامی ادیان در درون خود فرقهها و شاخهها و گرایشهای گوناگون و بعضا متفاوتی دارند، طرح تفصیلی این موضوع در دو دین بزرگ یهودی و مسیحی در اینجا امکان نداشته و تنها به ذکر علل پدیداری فرقههای مختلف در اسلام اشاره میشود؛ امّا قبل از آن تذکر دو نکته ضروری است اوّلاً این علل گاهی در پیدایش یک جریان با یکدیگر تداخل میکنند و برخی اوقات هر علتی موجب پدید آمدن گروه خاصی گشته و در مواقعی علتی در مؤسس آن جریان نقش چشمگیر داشته و علت دیگری در پیرو و پذیرنده آن مؤثر بوده است.ثانیا، دو مسأله شاخص و ریشهای منشأ بسترسازی برای پدید آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است. یکی در نخستین زمان رحلت رسول اکرم(ص) و مربوط به مسأله خلافت و امامت است و دیگری مرتبط با ماجرای حکمیّت در جریان جنگ صفین، (نگا: فی علم الکلام، احمد محمود صبحی، بیروت دار النهضه، چاپ اوّل، ۱۴۰۵ ق، ج ۱، صص ۳۲ ـ ۳۴). اما علل: ۱. ضعف فکری و فرهنگی:
اصولاً محدودیت قوای ادراکی انسان و عدم توانایی او برای حلّ قطعی همه مسائل اعتقادی، از جمله مهمترین علل اختلاف انسانهاست، در مواردی که مسأله به روشنی قابل حلّ نیست هر کس به حدس و گمان میرسد که ممکن است با حدس و گمان دیگران متفاوت باشد. در این صورت است که اختلاف نظرها آشکار میشود. حضرت رسول(ص) در مدت کوتاه رسالتش فرصت بیان همه مطالب را برای مردم نیافت؛ از این رو، لازم بود از سوی رسول خدا(ص) جانشینی همچون اوکه معصوم باشد کار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوی ادامه دهند ولی چنین نشد. یکی از علل پیدایش غلات را در همین امر میتوان جست، (نگا: بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت مؤسسه الوفاء، چاپ دوّم، ۱۹۸۳ م، ج ۲۵، ص ۲۸۸، روایت ۴۴).
2. تعصبات قبیلهای:
پس از وفات پیامبر(ص)، مردم به جای این که در مراسم خاکسپاری شرکت کنند، هر گروهی مدعی شد که حق خلافت از آن اوست. بنابر شواهد تاریخی هیچ یک از انصار و مهاجران در تعیین جانشین پیامبر(ص) از قرآن و سنت رسول خدا(ص) یا از مصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن در این بود که جانشینی پیامبر حق گروه انصار است یا مهاجر و چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج بود این دو نیز به رقابت برخاستند و به دلیل همین مخالفت مهاجران غالب شدند، (نگا: جانشینی حضرت محمد(ص)، ویلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمایی، جواد قاسمی و… مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، ۱۳۷۷ ش، صص ۴۷ ـ ۶۵ و قیام حسین(ع)، دکتر سید جعفر شهیدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهمن ۱۳۵۹، صص ۲۶ ـ ۳۶).
3. مادی:
از منابع تاریخی و روایی معلوم میشود گروهی بوده و هستند که مثلاً با جعل مطالب و اخبار غلوآمیز و انتشار آن، توجه عدهای را به خود جلب کرده و از مواهب و فضل و بخششهای مادی آنان بهرهمند شوند؛ مانند مغیره بن سعید که در تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جدیدی احداث کرده و گروهی متشکل پدید آورد تا به اهداف مادی و دنیایی خود برسد، (نگا: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ دوّم، ۱۳۸۵ ق، ج ۸، ص ۲۱ و شهرستانی ابوالفتح، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، چاپ دوّم، بی تا، ص ۸۳). یا برخی برای آن که میخواستند در محیط اسلامی راهی برای مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعی پیدا کنند تا تودههای ناآگاه مسلمان به آن ایمان آورده آنگاه به کمک همین تودههای ناآگاه تشکیلاتی به وجود آورده و به اهداف خود که همان بسط اباحهگری بوده دست یابند. برخی از مورخان ملل و نحل یکی از علل پیدایش فرقه غلات را همین امر دانستهاند، (نگا: الاشعری، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوّم، ۱۳۶۰ ش، صص ۵۱ ـ ۵۲).
4. سیاسی:
سیاستبازانی که بیشتر به اهداف غلط خود میاندیشند برای نیل به مقصود خود از حربههای گوناگونی استفاده میکنند و یکی از این حربههای قوی و کارآمد ایجاد فرق و نحلههای گوناگون مذهبی است. اینان با به وجود آوردن چنین فرقههایی یک سلسله مسائل و آموزههای دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود میکردند تا به آن آسیب وارد کرده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخی از اخبار در مورد ائمه(ع) که به دور از حقیقت و واقعیت است، (نگا: الذهبی، ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ اوّل، ۱۳۸۲ ق، ج ۲، ص ۴۵). یا پدیداری فرقه کیسانیه که پیروان مختار بن ابی عبیده ثقفی تلقی شدهاند برای تضعیف دیدگاه و حرکت مختار از سوی مخالفانش پدیدار شد، (نگا: صفری فروشانی، نعمتالله، غالیان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، ۱۳۷۸ ش، صص ۸۳ ـ ۸۹).
5. گسترش حوزه جغرافیایی اسلام :
با فتوحات مسلمانان، به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه حکومت اسلامی شدند. گروهی از این افراد که مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشکلات خود برای مسلمانها پرداختند و آنها که بر دین خود باقی مانده بودند در این مسائل با مسلمانان مجادله میکردند این مسأله در اواخر حکومت بنیامیه و اوائل حکومت عباسیان به دلیل ترجمه فلسفه یونان شدت بیشتری گرفت و باعث پدیداری برخی از فرقهها شد. بر اساس گزارش دکتر حسین عطوان، قدریهدیدگاههای خود را از تأثیرپذیری یهودیان و مسیحیان مسلمان شده شامی صورت میدادند، (نگا: فرقههای اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، دکتر حسین عطوان، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، ۱۳۷۱ ش، صص ۳۱ ـ ۳۳ و نیز نگا: تاریخ الجدل، محمد ابو زهره، قاهره، دار الفکر العربی، صص ۷۶ ـ ۸۱ و نیز المیزان، علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره)، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج ۵، ص ۲۷۶).
6. منع حدیث:
یکی دیگر از عوامل پدیداری فرقههای گوناگون اسلام شد، زیرا با جلوگیری از ضبط و تدوین حدیث که در واقع ترجمان اصلی و مفسر حقیقی وحی به شمار میرفت، اسرائیلیاتی وارد آموزههای دینی شد و موجب پدیداری هرج و مرج در اعتقادات اعمال، اخلاق و آداب و حتی جوهره و کنه دین وارد کرد و این خود موجب پیدایش بدعتهای یهودی و مسیحی در آموزههای اسلام گردید، (نگا: معالم المدرستین، علامه سید مرتضی عسگری، قم، کلیه اصول الدین و المجمع العلمی الاسلامی، چاپ ششم، ۱۴۱۶ ق (۱۹۹۶ م)، ج۲، ص ۵۷) این موضوع را به خوبی میتوان در تفاسیر قرآن رهیابی کرد، (در این باب نگا: پژوهشی در باب اسرائلیات در تفاسیر قرآن، دکتر محمدتقی دیاری، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ ش، مجموع کتاب).این موارد بخشی از علل پیدایش فرقهها در اسلام بود.برای توضیح بیشتر خوب است دانسته شود حدیث افتراق امت به گروههای مختلف در متون معتبر شیعه واهل سنت نقل شده است. از منابع اهل سنت در «سنن ابی داود» (حدیث شماره ۳۹۸۱) آمده است: «… ان رسول اللّه(ص) قام فینا فقال الا ان من قبلکم من اهل الکتاب افترقوا اثنتین و سبعین مله و ان هذه المله ستفترق علی ثلاث و سبعین. اثنتان و سبعون فی النار و واحده فی الجنه…؛… پیامبر خدا(ص) برخاست و فرمود: همانا اهل کتاب پیش از شما به هفتاد و دو فرقه گراییدند و این امت به زودی هفتاد و سه فرقه خواهد شد. از میان آنان هفتاد و دو فرقه در آتشاند و یکی در بهشت».در این جا باید توجه داشت که رستگاری تنها یک فرقه درمیان دیگر فرقهها، امر عجیب و غریبی نیست؛ زیرا راه حق و صراط مستقیم الهی که پیامبر اکرم(ص) بدان دعوت فرموده است یکی بیش نیست. پس اگر اختلاف و دگرگونی و چند دستگی پدید آید، ناشی از بدعت و وارد کردن تعالیم غیر دینی در دین است و گریز از بخشی از آموزههای دینی است. اکنون این سؤال پدید میآید که راه شناخت فرقه ناجیه چیست و آنان چه کسانیاند؟ عقل و منطق حکم میکند که بهترین راه شناخت رستگاران، سخن و تعالیم خود پیامبر است که از افتراق امت و نجات و فلاح تنها یک گروه از میان همه گروهها خبر داده است.با توجه به روایات رسیده از پیامبر(ص) متوجه میشویم که راه رستگاری پیروی از قرآن و اهلبیت(ع) است؛ زیرا قرآن کتاب معصوم و خطاناپذیر الهی است. قطعا چنین کتابی مفسر و مجری معصوم میطلبد و آن همان عترت پیامبر(ص) است؛ زیرا پیامبر(ص) در حجهالوداع و در آخرین وصیت فرمودند: «… انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی ما ان تمسکتم بها لن تضلوا بعدی ابدا و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما…؛ من دو چیز گرانبها در میان شما میگذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیت خویش. تا زمانی که به آن دو چنگ زنید پس از من هرگز گمراه نخواهید شد. آن دو از یکدیگر جداییپذیر نیستند تا آن که در حوض (کوثر) بر من وارد آیند.پس بنگرید که پس از من با آن دو چه میکنید»، (بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۰۰).این حدیث به طور متواتر در متون شیعه و اهل سنت یافت میشود. همچنین برحسب روایت دیگری پیامبر(ص) فرمودند: «ستفترق امتی علی ثلاثه و سبعین فرقه منها فرقه ناجیه والباقون هالکون. فالناجون الذین یتمسکون بولایتکم و یقتبسون من علمکم ولا یعلمون برأیهم فأولئک ما علیهم من سبیل فسالت عن الائمه فقال عدد نقباء بنی اسرائیل؛ به زودی امت من هفتاد و سه فرقه خواهند شد که تنها یکی از آنها رستگار و بقیه هلاک خواهند شد. نجات یابندگانشان کسانیاند که به ولایت شما (اهل بیت«ع») چنگ زنند واز کردار شما الگو گیرند و به رأی خویش [در مقابل شما ]عمل نکنند…»، (بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۳، ح ۱۶۸).در روایت دیگری نیز آمده است که پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) فرمودند: «یا علی مثلک فی امتی مثل المسیح عیسی بن مریم افترق قومه ثلاث فرق فرقه مؤمنون و هم الحواریون و فرقه عادوه و هم الیهود و فرقه غلوا فیه فخرجوا عن الایمان و ان امتی ستفترق فیک ثلاث فرق فرقه شیعتک و هم المؤمنون و فرقه عدوک و هم الشاکون و فرقه تغلوا فیک و هم الجاحدون وانت فی الجنه یا علی و شیعتک و محب شیعتک و عدوک والغالی فی النار؛ ای علی! مثل تو در امت من همانند مثل عیسی بن مریم است که امتش سه فرقه شدند: ۱- گروه مؤمنان که حواریون بودند، ۲- گروه دشمنان یعنی یهود، ۳- گروه غلو کنندگان که از دایره ایمان برون رفتند. همانا امت من نیز در مورد تو سه گروه میشوند: ۱- شیعیان تو که آنان مؤمنانند، ۲- دشمنان که همان تردید کنندگانند، ۳- گروهی که در مورد تو غلو میکنند و آنان حق ستیزند. ای علی! تو و شیعیان و دوستداران پیروانت در بهشتید ودشمنان و غلو کنندگان در تو اهل دوزخند»،(بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۲۶۴، ح ۴). ازاینرو درباره این که کدام یک از فرقهها و مذاهب، به سنت پیامبر(ص) نزدیکتر هستند. به دلایل مختلف عقلی، روایی و تاریخی میتوان شیعیان دوازدهامامی را معرفی کرد. زیرا نزدیکترین افراد به پیامبر(ص) که مطابق سنت او عمل میکردند امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و فرزندان ایشان بودند و شیعیان به دنبال پیروی کامل از این بزرگان هستند و کسانی هم چون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که آگاهترین مردم به کلام خدا و سنت پیامبر(ص) در عصر بعد از صدر اسلام بودند. شیعیان بیشترین بهره را از احادیث آن دو بزرگوار دارند تا آنجا که به عنوان مذهب جعفری شهرت یافتهاند. اینگونه شواهد به طور اجمال نزدیکی شیعیان به سنت پیامبر(ص) را تأیید میکند و حتی میتوان گفت شیعیان «اهل سنت واقعی» هستند. ناگفته نماند، نباید سنت پیامبر(ص) به برخی اعمال ظاهری خلاصه کرد. اگر چه در اعمال ظاهری دیگر مذاهب نیز خلاف سنت بسیار مشاهده میشود از آن جمله «تکتف در نماز» که از زمان خلیفه دوم آغاز شده است. برای آگاهی بیشتر ر.ک: ۱ـ رهبری امام علی(ع) در قرآن و سیره پیامبر (ترجمه المراجعات)، مترجم: سید محمد سیاهپوش۲ـ آنگاه هدایت شدم تیجانی سماوی ۳ـ بررسی مسائل کلی امامت ابراهیم امینی ۴ـ الغدیر علامه امینی ۵ ـ عتبات الانوار میر حامد حسینی لکنهوی ۶ـ شبهای پیشاور سلطان الواعظین شیرازی
بازدیدها: ۰
هیچ نظری وجود ندارد