آیا بانوان نیز در حجه الوداع و واقعه غدیر حضور داشته‌اند؟
با توجه به این نکته که حج بر زنان نیز – در صورت استطاعت – واجب است، طبیعی است که آنان هم در مراسم حج حضور داشتند، بویژه با توجه به این‌که از قبل اعلام شده بود که این حج، آخرین حج پیامبر اسلام(ص) است؛ به همین دلیل بانوانی زیادی در مراسم حجهالوداع حضور داشتند، بدیهی است که بسیاری از آنان در بازگشت همراه کاروان‌ها حضور داشتند. اما به دلیل اشتهار نداشتن مانند بسیاری از مردان نامشان در تاریخ ذکر نشده است. بسا ممکن است حدود یک سوم، یا بیشتر و یا کمتر از جمعیت چندین هزار نفری حاضر در روز غدیر را جمعیت زنان تشکیل داده باشد. اما در عین حال منابع روایی و تاریخی نام تعدادی از بانوان برجسته و مشهور را که در حجه الوداع حضور داشتند، ذکر کرده‌اند؛ مانند:
۱٫ حضرت زهرا(س): جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: «در سال دهم، خبر رسید که پیامبر(ص) تصمیم به حج دارند. تعداد بسیاری از مردم به مدینه آمدند. همه آنها خواهان این بودند که آنچه او عمل می‌کند؛ انجام دهند. پیامبر(ص) از مدینه خارج شد و مردم نیز به همراه او راه افتادند، تا این‌که وارد ذو الحُلیفه شدیم. … سپس علی(ع) از یمن به ما ملحق شد و حضرت فاطمه(س) را دید که لباسی رنگی پوشیده و سرمه کشیده بود…».[۱]
۲٫ همسران پیامبر: بنابر روایات شیعه و سنی، پیامبر(ص)، برای هر یک از سفرهای خود، یکی از همسرانش را که با قرعه انتخاب می‌شد، به همراه می‌برد؛[۲] لذا طبیعی بود که در این سفر معنوی و مهم، دست کم یکی از آنها را با خود همراه داشته باشد.
۳٫ اسماء بنت عمیس: امام باقر(ع) می‌فرمایند: اسماء بنت عمیس در حجه الوداع، محمد بن ابی‌بکر را به دنیا آورد… پس از ایام نفاس، پیامبر به او دستور داد که برای احرام غسل کند و … .[۳] شبیه این نقل در منابع اهل سنت نیز ذکر شده است.[۴]
۴٫ برخی زنان و نقل حدیث غدیر: واقعه غدیر پس از حجه الوداع واقع شد و بسیاری از مسلمانان در آن حضور داشته و آن‌را نقل نمودند. از این میان برخی بانوان نیز راوی این واقعه‌ی بزرگ بوده، که نشان از حضور آنان دارد. از جمله آنها، حضرت زهرا(س)، برخی از همسران پیامبر(ص)، ام‌هانی و فاطمه دختر حمزه بوده‌اند. [۵]
۵٫ از برخی نقل‌ها و دستورات پیامبر چنین استفاده می‌شود که تعداد بیشتری از زنان، در حجه الوداع حضور داشته‌اند: از جمله امام باقر(ع) فرمودند: پیامبر به برخی از زنان ضعیف اجازه داد؛ در شب، از مزدلفه به سمت منا حرکت کنند.[۶]
[۱]. شیخ طوسی، الامالی، ص ۴۰۱، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق؛ أزدی سِّجِسْتانی، أبو داود سلیمان بن الأشعث، سنن أبی داود، محقق، محمد محی‌الدین عبد الحمید، ج ۲، ص ۱۸۲، بیروت، المکتبه العصریه، بی‌تا.
[۲]. ر.ک: شیخ مفید، الاختصاص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص ۱۱۸، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق؛ بخاری، محمد بن إسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله و سننه و أیامه(صحیح البخاری)، محقق، محمد زهیر بن ناصر الناصر، شرح، تعلیق، دیب البغا، مصطفى، ج ۳، ص ۱۵۹، بیروت، دار طوق النجاه، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛
[۳]. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۴، ص ۴۴۹، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج ۱، ص ۱۷۹، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۴]. مسلم بن الحجاج، أبو الحسن القشیری، صحیح مسلم، محقق، عبد الباق، محمد فؤاد، ج ۲، ص ۸۸۶، بیروت، دار إحیاء التراث العرب، بی‌تا؛ ابن ماجه قزوینی، أبو عبد الله محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج ۲، ص ۱۰۲۲، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
[۵]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع) ، ج ۳، ص ۲۶، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
[۶]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج ۱، ص ۳۲۲، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
هیچ نظری وجود ندارد