چهارده رحل گشوده مراسم قرآن خوانی «صفه»آن قدر قدمت دارد که شاید تاریخ شروع این مراسم در گرد و غبار تاریخ گم شده باشد. البته بعضی مورخان معتقدند که مراسم قرآن خوانی ویژه در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)پس از شهادت ایشان شروع شد؛ یعنی بیش از ۱۲قرن است که مراسم صفه در سرزمین خراسان برپاست . اما اسناد و وقف نامه هایی هم وجود دارند که شهادت می دهند مراسم قرآن خوانی صفه در حرم مطهر امام رضا(ع)از سال ۱۲۷۶هجری قمری شروع شده و تا امروز که صفحه های سالشمار عدد ۱۴۳۰هجری قمری را نشان می دهد ادامه دارد.درست زمانی که خورشید طلو ع می کند و آفتابش را روی حرم مطهر رضوی پهن می کند صدای قرآن خوانی مراسم صفه هم طنین انداز می شود؛ صبح ها نیم ساعت بعد از طلوع آفتاب و شب ها بلافاصله بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء. مراسم صفه قبلاً در رواق دارالحفاظ -یعنی در رواق پیش روی حضرت-برپا می شد ولی اکنون این مراسم قرآن خوانی در رواق دارالسلام -رواق زیبای جنوب شرقی حرم مطهر و در شرق دارالحفاظ انجام می شود.ابتدا تعدادی از فراشان (خادمان به چهار دسته حفاظ، فراشان، دربانان و کفش داران تقسیم می شوند(محل برگزاری مراسم صفه را آماده و زائران را به بیرون از رواق دارالسلام هدایت می کنند. آنها قبل از شروع مراسم با احترام خاصی ۱۴رحل و قرآن نفیس در اندازه های بزرگ را به محل برگزاری مراسم می آورند. این رحل ها و قرآن ها به دو قسمت مساوی تقسیم شده و در سمت چپ و راست جلوی رواق دارالسلام به طور منظم و با فاصله یک اندازه از یکدیگر گذاشته می شوند.هفت قرآن نفیس در سمت راست و هفت قرآن نفیس در سمت چپ قرار می گیرد و خادمان،۱۴شمعدان لاله زیبای تک شعله را نیز جلوی هر یک از رحل ها می گذارند . قرآن ها و رحل های مراسم صفه با احترام خاصی دست به دست می شوند؛ انگار نور روی دست ها می چرخد و در فضا پاشیده می شود.یکی از خدام، شمع های داخل لاله ها را روشن می کند. ۱۴خادم وارد دارالسلام می شوند و هر یک پشت رحل ها می ایستند. خدام و فراشان کشیک روز هم در سمت چپ و راست با حالت خشوع و احترام می ایستند . سرکشیک خدام، معاون کشیک و سادات در بالای رواق می نشینند . جلوی هر سر کشیک هم یک شمعدان روشن قرار می گیرد که روی سنگفرش ها روشنی می ریزد.قرآن ها گشوده می شوند. شمع ها آب می شوند . ۱۴مرد سرمه ای پوش پشت رحل ها با احترام زانو می زنند. آنها ۱۴قاری و حافظ قرآن هستند که به حفاظ معروفند و این مقام را یا به ارث برده و یا به صورت افتخاری دریافت کرده اند. آنها یکی پس از دیگری پشت رحل های گشوده قرار می گیرند. زائران هم از دور ناظر بر اجرای مراسم هستند. زمزمه های قرائت قرآن بلند می شود. انگار فضا جان می گیرد. در و دیوار رواق هم صدا زمزمه می کنند. کلمات آهنگین در فضا می پیچد و گوش ها را نوازش می دهد. قلب ها کم کم می لرزند و چشم ها بارانی می شوند. قاری «صدق الله العلی العظیم »را می گوید. دست های راست چسبیده بر سمت چپ سینه هاست، جایی روی قلب ها. هر یک از حفاظ یک فقره از مدیحه ۱۴معصوم (ع)یا ۱۲امام (ع)را که از منشئات خواجه نصیر الدین طوسی است با صدای بلند، زیبا و آهنگین می خواند. حفاظ زمانی که در خواندن مدیحه ۱۴معصوم (ع)به نام مبارک امام رضا(ع)می رسند همگی قیام می کنند و با ادای احترام به حضرت دوباره می نشینند . هر یک از حفاظ به نوبت مدیحه را می خواند و چون نوبت به دیگری می رسد، او هم خطبه و مدیحه امام بعد را می خواند. به محض شروع فقره چهاردهم و با بیان نام مبارک امام زمان (عج)بار دیگر همه قیام می کنند. پس از اتمام فقره چهاردهم مدیحه ،خطیب حفاظ، خطبه مخصوصی را قرائت می کند. با پایان یافتن مراسم، خدام سجده شکر به جای می آورند. سپس سرکشیک یا معاون او به جمع آوری قرآن ها، رحل ها و لاله ها می پردازد. این وسایل با کمال احترام دست به دست می گردند تا به اتاق مخصوص نگهداری قرآن ها در زاویه جنوب شرقی رواق دارالحفاظ انتقال یابند.
مراسم صفه در اسناد در اسناد تاریخی آمده است که حدود یک قرن و نیم پیش مردی به نام «امام وردیخان بیات مختاری »سنت قرآن خوانی صفه را ثبت کرد. او در وقف نامه ای تعیین کرد که درآمد حاصل از موقوفه ای را برای مخارج این مراسم مصرف کنند. بیات مختاری مقرر کرد که خادمان حفاظ در رواق توحید خانه (یکی از رواق های شمالی حرم مطهر و بین رواق دار الفیض و صحن انقلاب )صبح و شام کلام الله مجید را تلاوت کنند و ۱۲بند توسل خواجه نصیر الدین طوسی را هم بخوانند.این مراسم مدت ها در توحید خانه انجام می شد تا اینکه صاحب نظران به دلیل شکوه و عظمت این مراسم و برای نزدیک تر شدن به روضه منوره تصمیم گرفتند این مراسم را به دارالحفاظ که در گذشته سوابقی در برپایی این گونه مراسم داشت منتقل کنند. از آن زمان تا همین چند سال قبل، مراسم صفه در دارالحفاظ برگزار می شد ولی حالا به دلیل شلوغی این رواق، این مراسم قرآنی را به رواق دارالسلام منتقل کرده اند.در وقف نامه بیات مختاری آمده هر سال مقدار ۲۲خروار گندم و مبلغ ۱۶تومان نقد رایج خزانه که این مبلغ مساوی ۱۶۰ریال ناصر الدین شاهی بود برای برگزاری مراسم صفه در نظر بگیرند. در این وقف نامه آمده است که خطیب و صدرالحفاظ ،هر یک دو خروار گندم و مبلغ دو تومان نقد دریافت کنند. ۱۲نفر حفاظ دیگر هم هر کدام یک خروار و ۵۰من گندم و یک تومان نقد بگیرند. حفاظ بر اساس وقف نامه موظف هستند در مراسم صفه هر نفر در شام یک جزء و در صبح یک جزء قرآن تلاوت کنند. در ضمن حفاظ باید در این مراسم ،مشئات خواجه نصیر الدین طوسی را با صدای خوش و زیبا بخوانند و ثواب تلاوت کلام الله مجید را به ارواح مطهر انبیا و ۱۴معصوم (ع)هدیه کنند.علاوه بر وقف نامه امام وردیخان بیات مختاری که به آن اشاره شد، حاج قاسم ملک التجار -یکی از واقفان بزرگ آستان مقدس رضوی -هم در سال ۱۲۷۷هجری قمری برای برگزاری مراسم صفه وقف نامه ای نوشت که بر اساس این وقف نامه، مراسم صفه ملک التجار بلافاصله بعد از مراسم صفه بیات مختاری در حرم مطهر برگزار می شود.
مراسمی در قرق خادمان
آیین غبارروبی یکی از پرشکوه ترین مراسم در بقعه منور، آیین غباروربی است که با تشریفات مخصوصی انجام می شود. مراسم غبارروبی چند نوبت در سال و همزمان با اعیاد مذهبی یا میلاد مسعود یکی از معصومان (ع)توسط تولیت آستان قدس رضوی و همراهانشان صورت می گیرد. اما شیوه اجرای این مراسم به این شکل است که ابتدا در روز و ساعتی معین شده، خادمان ،حریم رضوی را کاملاً خلوت می کنند و کلیه درهای ورودی آن را می بندند. خادمان این کار را به اصطلاح «قرق کردن» می گویند . پس از این کار ،در ضریح مطهر توسط تولیت آستان قدس گشوده می شود . سپس نذورات مردم به تدریج جمع آوری می شود. در تمام طول این مراسم، تلاوت روحبخش قرآن یا مداحی و مرثیه سرایی برای اهل بیت (ع)در حریم رضوی طنین انداز است . بعد از جمع آوری نذورات ،درون مضجع شریف و ضریح مقدس با عطر و گلاب شست و شو می شود. در ضمن شرح غبارروبی هم هر نوبت در صورتجلسه ای تنظیم و به امضای تولیت و دیگر مقامات شرکت کننده در این آیین می رسد. در پایان هم از طرف تولیت آستان قدس به هر یک از دعوت شدگان، هدیه ای که شامل مقداری غبار داخل ضریح و نبات متبرکه است اهدا می شود.
تغییر و تحول در صبحگاه
آیین تحویل کشیک همه روزه پس از پایان مراسم صبحگاهی صفه و در حدود یک ساعت بعد از طلوع آفتاب ،زمان کشیک خادمان روز قبل تمام می شود و نوبت کشیک بعدی فرا می رسد. تعویض کشیک خادمان در حرم هم دارای مراسم خاصی است که اصطلاحاً به آن «تغییر و تحول »می گویند. خادمان هر دو کشیک -اعم از خادم، فراش و دربان -در محل رواق گنبد حاتم خانی یا دارالسعاده حاضر می شوند. آنها دوصف تشکیل می دهند که در هر یک از این دو صف، خدمه یک کشیک به ترتیب خدام، دربانان و فراشان می ایستند . آنها باید با حالت خشوع و خضوع و احترام مقابل یکدیگر بایستند. در این هنگام، سرکشیک یا معاون کشیکی که خدمتش به اتمام رسیده و در اول صف و نزدیک به روضه منوره قرار دارد با صدای رسا خطبه ای قرائت می کند. این خطبه هم شامل ستایش پروردگار، ثنای ائمه اطهار (ع)،ذکر نام مبارک حضرت رضا(ع)و امام زمان (عج)است. بعد از خواندن خطبه، تمام خدمه از اینکه توفیق این خدمتگزاری نصیب آنها شده است سجده شکر به جا می آورند. سپس خدمه کشیکی که خدمتشان به پایان رسیده است با خدمه ای که خدمتشان شروع شده مصافحه می کنند و مراسم تحویل کشیک پایان می یابد.
حزن و اندوه در صحن انقلاب
آیین شب های شهادت همه ساله در دو روز از سال، صحن انقلاب اسلامی جلوه گاه عظمت دربار ولایتمدار حضرت رضا(ع)است؛ یکی در شب عاشورا و دیگری شب شهادت حضرت رضا(ع). قبل از فرا رسیدن این شب ها، تولیت آستان قدس از مقامات کشوری و لشکری و خانواده های معظم شهدا و ایثارگران و خادمان حرم دعوت می کند. که بعد از اقامه نماز مغرب و عشا در رواق دارالحکمه حضور یابند . ابتدای مراسم با سخنرانی یکی از واعظان شروع می شود . پس از ذکر مصیبت ،دعوت شدگان به صحن انقلاب اسلامی فراخوانده می شوند. البته قبل از ورود دعوت شدگان ،خدمه دور تا دور صحن انقلاب با در دست داشتن شمع های افروخته می ایستند . سپس دعوت شدگان وارد صحن انقلاب می شوند و در ایوان نقاره خانه به حالت خضوع می ایستند. بعد از آن ،خادمان ،حفاظ و قاریان قرآن با در دست داشتن لاله و شمع روشن با حزن و اندوه و با لباس خدمت به شکل دسته جمعی از مقابل خدمه و سایر دعوت شدگان عبور می کنند. آنها به مناسبت ایام، خطبه می خوانند. خطبه با نام مبارک امام زمان (عج)ادامه می یابد و با ذکر نام رهبر معظم انقلاب اسلامی خاتمه پیدا می کند.
لاله های افروخته در خیابان
آیین شام غریبان مراسم شام غریبان، یکی از مراسم های معنوی و با شکوهی است که پس از پیروزی انقلاب مرسوم شد. این مراسم هم در دو شب از سال -شب های بعد از شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع)و حضرت امام رضا(ع)برگزار می شود. آیین شام غریبان به دلیل برگزاری میان عموم مردم، شناخته شده تر از مراسم های دیگر خادمان است. در شب بعد از شهادت که شام غریبان به حساب می آید ،تمام خادمان آستان قدس رضوی در محل دارالتولیه (سازمان مرکزی آستان قدس رضوی که نزدیک چهار راه شهدای شهر مشهد است)جمع می شوند.آنها پس از نماز مغرب و عشا در صف هایی منظم با در دست داشتن شمع های افروخته به سمت حرم حرکت می کنند. خادمان این مسیر را در حال زمزمه اشعار حزن انگیز می گذرانند و این در حالی است که ۱۴نفر از دربانان با در دست داشتن لاله های افروخته ،جلوی صف ها در حرکت هستند . خادمان پس از ورود به صحن جمهوری اسلامی به محضر مطهر امام (ع)تسلیت عرض می کنند. آنگاه بعد از مداحی مداحان اهل بیت (ع)،مراسم شام غریبان به پایان می رسد.
منبع:نشریه ضمیمه آیه آبان ماه ۸۸