ادلّه عقلی عصمت امامان
مقام امامت از عصمت جدا نیست([۱]) و این مطلب را با چند دلیل زیر می‌توان اثبات نمود:
الف امامت؛ استمرار نبوت
مقام امامت آنگونه که از کتاب و سنّت بر می‌آید در رهبری سیاسی جامعه اسلامی خلاصه نمی‌شود، بلکه دنباله نبوّت و کامل‌کننده رسالت است.([۲]) چنین تصویری از مسأله، پیامبر و امام را کنار هم می‌نشاند و دلایل عقلی عصمت را به قلمرو امامت نیز می‌کشاند. با این تفاوت که در این‌جا، به جای ابلاغ وحی، از تبیین معارف وحیانی سخن گفته می‌شود.
ب ـ حفظ شریعت
مسئولیت حفظ دین از خطر تغییر و تحریف و نیز هدایت دینی افراد بر عهده امام است. بدیهی است که انجام در دادن این دو مسئولیت دینی، در گرو مصونیت امام از خطا و انحراف است، به خصوص که هدایتگری در سخن و گفتار خلاصه نمی‌شود، بلکه تأثیر عمل امام در جهت دادن به رفتار جامعه، به مراتب بیشتر از گفتار اوست. به همین دلیل، باید امام در فهم و بیان احکام دینی و نیز در عمل به آنها، مصون از خطا و لغزش باشد تا پیروان خود را به طور صحیح هدایت کند.
برخی در نقد این دلیل گفته‌اند:
امام به تنهایی حافظ دین نیست، بلکه او از طریق کتاب و سنت و اجماع علمای دین و اجتهاد صحیح خود، دین را حفظ می‌کند و هرگاه در اجتهاد خود خطا کند، مجتهدان دیگر او را راهنمایی می‌کنند، چنانکه اگر مرتکب خطایی شود امر کنندگان به معروف او را باز می‌دارند.([۳])
باقلانی معتقد است:
امام وکیل و نائب امت است و امت نیز امام را تسدید و تقویت می‌کنند و هرگاه چیزی را فراموش کند به یادش می‌آورند و او را متنبه می‌کنند. بنابراین مردم نیازی ندارند که امامشان معصوم باشد. همان‌گونه که نیاز نیست امیر و قاضیشان و جمع کنندگان خراج و صدقاتشان معصوم باشند.([۴])
نادرستی این سخن روشن است؛ زیرا کتاب و سنت به خودی خود سخن نمی‌گویند، بلکه نیاز به تفسیر دارد؛ زیرا تمام تفاصیل شریعت در آنها نیامده است. علاوه بر این نفس کتاب نیز نیاز به یک حافظ مورد اطمینان دارد تا آن را از تغییر و تبدیل حفظ کند وگرنه از تحریف و تبدیل در امان نیست. به علاوه اگر کسی نباشد که متواترها را حفظ کند، ممکن است از نقل روایت عمداً یا سهواً عدول کنند و این امر منجر به اخفای اخبار متواتر یا به نقل آحاد و نقل کسی شود که نقلش حجت نیست.
اجماع افرادی که هیچ کدام معصوم نیستند، نیز احتمال خطا و اشتباه را از بین نمی‌برد. از این‌رو نمی‌توان به حکم دیگر مجتهدان اطمینان داشت. امر کنندگان به معروف هم اگر معصوم از خطا نباشند، چه بسا در شناخت معروف خطا نمایند. اخبار آحاد و رأی و قیاس نیز اعتبارشان مورد سؤال است. بنابراین، یگانه راه اطمینان بخش برای حفظ شریعت معصوم است.([۵])
ج ـ لزوم تسلسل
دلیل دیگری که برای اثبات عصمت امامان(علیهم السلام) می‌توان به آن استناد نمود، لزوم تسلسل است([۶]). به این بیان که یکی از دلایل نیازمندی جامعه دینی به امام این است که مردم در شناخت دین و اجرای آن مصون از خطا نیستند. بنابراین، هرگاه امام نیز مصون از خطا و لغزش نباشد، به امام دیگری نیاز است و اگر امام دوم نیز معصوم نباشد، امام دیگری لازم است. اگر رشته همینطور ادامه یابد، به جایی ختم نشده و به تسلسل می‌انجامد و سرانجام به کسی نخواهد رسید که خطا و لغزش جامعه را اصلاح کند و آن را از فساد رهانیده و به صلاح درآورد. پس نتیجه این می‌شود که باید امام مصون از خطا و لغزش باشد.([۷])
خواجه نصیر الدین طوسی دو برهان یاد شده را به این صورت بیان کرده است:
«وَ اِمْتِنَاعُ التَّسَلْسُلِ یُوجِبُ عِصْمَتِهُ وَ لاَنَّهُ حافِظٌ لِلشَّرعِ ولوجوب الانکار علیه لو أقدم علی المعصیه فیضاد أمر الطاعه ویفوت الغرض من نصبه ولانحطاط درجته عن أقل العوام».([۸])
[۱]) ر.ک: انوار الملکوت فى شرح الیاقوت، صص ۲۰۶ـ۲۰۴؛ ابن میثم البحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، ص ۱۷۹ـ۱۷۷، تحقیق: سید أحمد حسینی، بإهتمام: سید محمود مرعشی، قم: مکتبه آیت الله العظمى المرعشی النجفی، چ ۳، ۱۴۰۶؛ کشف المراد، ص ۳۶۵ـ ۳۶۴؛ نهج الحق، صص ۱۵۸ـ۱۵۷؛ ارشاد الطالبیین، صص ۳۳۶ـ۳۳۳؛ تنزیه الانبیاء، ص ۹ـ ۸؛ الشیخ محمد رضا المظفر، عقائد الامامیه، ص ۶۷، تحقیق و تقدیم: الدکتور حامد حنفی داود، قم انتشارات أنصاریان؛ الشیخ الصدوق، معانی الأخبار، ص۱۳۴ـ۱۳۳، تحقیق: تصحیح وتعلیق: علی أکبر الغفاری، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۷۹ش؛ امام شناسى، ج۱، ص۹٫
[۲]) ر.ک: الالهیات، ج ۴، ص ۴۵ـ۲۶؛ امامت و رهبرى، ص ۵۲ـ۵۱؛ پژوهشى در عصمت معصومان، ص۲۸۵ـ۲۸۰٫
[۳]) ر.ک: العقاید و المذاهب الدینیهًْ، ص ۶۵۸٫
[۴]) باقلانی، تمهید الأوائل و تلخیص الدلائل، ص۴۷۶٫
[۵]) ر.ک: الشیخ سدید الدین محمود الحمصی الرازی، المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۶۱، قم: جامعه مدرسین، چ ۱، ۱۴۱۴ق؛ الشریف المرتضی علم الهدی علی بن الحسین الموسوی، الشافی فی الامامهًْ، ج۱، ص۱۲۳، قم: اسماعیلیان، ۱۴۱۰؛ همان، الذخیره فی علم الکلام، ص ۴۳۱، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۱۱ﻫ.ق.
[۶]) همان، ص ۴۳۱٫
[۷]) ر.ک: محمد بن احمد خواجگی شیرازی، النظامیه فی مذهب الامامیه، ص ۱۴۴ـ۱۴۵، تعلیق و تصحیح علی اوجبی، تهران: مرکز نشر فرهنگی قبله، چ ۱، ۱۳۷۵ش.
[۸]) کشف المراد، ص۳۹۰٫
منبع : اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی