کثرت ذکر خدا
امام زین العابدین فرمود: «إِنَّما شِیعَتُنا … اَلْمُسَبِّحوُنَ اِذا سَکتَ النّاسُ»؛ «همانا شیعیان ما کسانى هستند که تسبیح خدا مىگویند، آنگاه که دیگران ساکتاند».[۱]
امام صادق نیز فرمود: «شِیعَتُنا اَلَّذین اِذا خَلَوا ذَکَروُا اللّه کَثیِرا»؛ «شیعیان ما کسانىاند که هرگاه خلوت مىکنند، خدا را بسیار یاد مىکنند».[۲]
مفهوم ذکر و حقیقت آن
«ذکر»؛ در لغت به معناى یادآورى و حاضر کردن معنایى در ذهن و قلب است. این معنا گاه در مقابل غفلت و عدم توجه و گاه در برابر نسیان و فراموشى به کار مىرود.
این واژه، در اصطلاح خاص و مورد نظر، عبارت است از به یاد خدا بودن و خدا را یاد کردن که این خود بر دو قسم است:
۱٫ ذکر لفظى و زبانى:
آن یاد کردن خدا به وسیله زبان، یا گ فتن برخى اذکار مخصوص است؛ مانند: «سبحان اللّه»، «الحمد للّه» و امثال آنها.
۲٫ ذکر قلبى و درونى:
یاد کردن خدا در قلب و دل آدمى است که ممکن است با ذکر لفظى نیز همراه باشد.
ذکر و تسبیح خدا گفتن به لفظ و ذکر مخصوصى بستگى ندارد؛ بلکه دایره وسیعى داشته و تمام ذکرها و عبادتهاى زبانى و غیر زبانى را شامل مىشود؛ هرچند در این بحث، عبادات خاص مورد نظر نیست و بیشتر، یاد درونى خداوند و گفتن اذکار خاص لفظى و زبانى مقصود است.
اما آنچه از اذکار و اقسام ذکر ـ اعم از عبادات و غیر عبادات ـ از اهمیت و ارزش بالاترى برخوردار است؛ ذکر قلبى و درونى است به این معنا که انسان، خدا را با قلب و درون خویش یاد نماید و او را واقعا حاضر و ناظر بر اعمالش بداند؛ نه اینکه تنها یاد خدا را بر زبان جارى کند، اما در قلب و درون او اثرى از خدا نباشد و اساسا معناى ذکر و به یاد کسى یا چیزى بودن نیز همین است که آن کس یا آن چیز در ذهن و قلب انسان حاضر باشد، اما اگر فردى بگوید، من به یاد کسى یا چیزى هستم، ولى این یاد تنها در محدوده زبان او باشد، هیچ ارزشى نداشته و چیزى جز لقلقه زبان نخواهد بود.
ذکر درونى و قلبى زمانى ذکر و یاد خدا خواهد بود که در عمل اثر خود را نشان دهد. اثر ذکر حقیقى آن است که اعمال انسان رنگ خدایى به خود بگیرد. آنچه را خدا دوست دارد انجام دهد و آنچه را خدا زشت و قبیح مىشمارد، ترک گوید.
امام صادق در مورد ذکر حقیقى مىفرماید:
«مِن اَشَدِّ ما فَرَضَ اللّهُ عَلى خَلقِهِ ذِکرُ اللّهِ کَثیرا، ثُمَّ قالَ: لا اَعنِى سُبحانَ اللّهِ وَالحَمدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ و اللّهُ اَکبَرُ و إِن کانَ مِنهُ، و لکِن ذِکرَ اللّهِ عِندَ ما اَحَلَّ و حَرَّمَ. فَإِن کانَ طاعَهً عَمِلَ بِها و إِن کانَ مَعصِیَهً تَرکَها»؛
«یکى از سختترین و مهمترین امورى که خداوند بر بندگانش واجب کرده، بسیار به یاد خدا بودن است. سپس فرمود: مقصود من گفتن ذکرهایى مانند: سبحاناللّه و الحمدللّه و لا اله الاّ الله و الله اکبر نیست؛ هرچند اینها نیز نوعى ذکر و یاد خداست؛ لیکن مقصود از یاد خدا هنگام برخورد با حلال و حرام است؛ پس اگر آن عمل، طاعت خداست آن را انجام دهد و اگر آن عمل، معصیت خداست، آن را ترک گوید».[۳]
پیامبر اکرم نیز فرمود:
«مَن أَطاعَ اللّهَ فَقَد ذَکَرَ اللّهَ و إِن قَلَّت صَلاتُهُ و صِیامُهُ و تِلاوَتُهُ لِلقُرآنِ و مَن عَصَى اللّهَ فَقَد نَسِىَ اللّهَ و إِن کَثُرَت صَلاتُهُ و صِیامُهُ و تِلاوَتُهُ لِلقُرآن»؛
«هرکس خداى متعال را اطاعت کند، خداوند را یاد کرده است؛ هرچند نماز و روزه و قرائت قرآن او کم باشد و هرکس خدا را معصیت نماید، او را فراموش کرده است؛ هرچند نماز و روزه و قرائت قرآن او بسیار باشد».[۴]
ذکر حقیقى، بر اساس این روایات؛ آن است که انسان، خدا را در قلب و درون خود حاضر نماید و این حضور بر اعمال او نیز اثر گذارده، حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام بشمارد، اما اگر ذکر خدا در اعمال انسان اثرى نداشته باشد و باعث پرهیز از حرام خدا نشود، در حقیقت، انسان به یاد خدا نبوده است؛ هرچند شبانه روز به نماز و دعا و ذکر الهى مشغول باشد.
تا فراموشت نگردد غیر حق در حقیقت نیستى ذاکر بدان
چون فراموشت شود مادون حق ذاکرى گرچه نجنبانى زبان
اهمیّت ذکر، در آیات و روایات
قرآن کریم در آیات بسیارى، مؤمنان را به یاد خدا فرمان داده و براى کسانى که ذکر خدا را بر زبان و قلب جارى نمایند پاداش فراوانى ذکر نموده است.
«یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اذکُرُوا اللّهَ ذِکرًا کَثیرا * و سَبِّحوهُ بُکرَهً و اَصیلا»؛
«اى کسانى که ایمان آوردهاید، خدا را بسیار یاد کنید و صبح و شام او را تسبیح نمایید».[۵]
در آیهاى دیگر ـ ذکر خدا را در همه حالتها از صفات مؤمنان برشمرده است ـ مىفرماید:
«اَلَّذینَ یَذکُرُونَ اللّهَ قِیـمـًا وقُعودًا و عَلى جُنوبِهِم»؛ «(آنان) کسانىاند که خداوند را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که به پهلو خوابیدهاند، یاد مىکنند».[۶]
سپس در آیهاى دیگر، مؤمنان را به ذکر قلبى و نهانى سفارش کرده، مىفرماید:
«واذکُر رَبَّکَ فى نَفسِکَ تَضَرُّعـًا وخیفَهً ودونَ الجَهرِ مِنَ القَولِ بِالغُدُوِّ والأصالِ ولا تَکُن مِنَ الغـفِلین»؛
«پروردگارت را در دل خود و از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان نباش».[۷]
در روایات اسلامى نیز به ذکر و یاد خدا اهمیت فراوانى داده شده است که برخى از آنها اشاره مىکنیم؛
خداوند متعال به حضرت موسى وحى کرد که اى موسى! «لا تَدَع ذِکرِى عَلى کُلِّ حالٍ»؛ « در هیچ حالى ذکر مرا رها نکن».[۸]
از آیات و روایات پیش گفته فهمیده مىشود که انسان، موظف است همیشه و در همه حال به یاد خدا باشد؛ زیرا غفلت از یاد خدا باعث سقوط انسان در دام شیطان و انحراف او از راه حق مىشود. البته یاد خدا در همه حال بدین معنا نیست که انسان در هر لحظه، موظف باشد نام و یاد خدا را بر زبان جارى نماید و یا در ذهن خود حاضر کند و جز خدا به چیزى دیگر فکر نکند؛ بلکه به این معناست که خدا بر تمام اعمال و حرکات انسان سیطره داشته باشد و هرگاه به کار حرام و گناهى برخورد کرد، این سیطره الهى که بر وجود او سایه افکنده، او را از انجام آن کار حرام باز دارد. شخصى به رسول خدا عرض کرد:
« سُئِلَ، اَىُّ العِبادِ اَفضَلُ دَرَجَهً عِندَ اللّهَ یَومَ القِیامَهِ؟ قال: اَلذّاکِروُنَ اللّهَ کَثِیرا، قُلتُ: یا رسولَ اللّهِ، و مِنَ الغازِى فِى سَبیِلِ اللّهِ؟ قالَ: لَو ضَرَبَ بِسَیفِهِ فِى الکُفّارِ والمُشرِکیِنَ حَتى یَنکَسِرَ و یَختَضِبَ دَما لَکانَ الذّاکِروُنَ اللّهَ کَثِیرا اَفضَلُ»؛
«از رسول خدا پرسیدند: مقام چه کسى در روز قیامت نزد خدا بالاتر است؟ حضرت فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد مىکنند. من سؤال کردم: یا رسول اللّه! حتى از آنان که در راه خدا مىجنگند؟ حضرت فرمود: بلى، اگر آنقدر با کفار و مشرکان بجنگند تا شمشیرشان بشکند و در خون خود رنگین شوند باز هم آنان که بسیار ذکر خدا مىکنند برترند».[۹]
امام صادق در حدیثى دیگر مىفرماید:
«ما مِنْ شَىءٍ اِلاّ و لَهُ حَدٌ یَنتَهِى اِلَیه … اِلاَّ الذِّکرَ فَإِنَّ اللّهَ لَم یَرضَ فِیِه بِالقَلِیلِ و لَم یَجعَل لَهُ حَدّا یَنتَهِى اِلَیه»؛
«هیچ عبادتى نیست مگر اینکه خداوند براى او حدّى قرار داده که بدان منتهى مىگردد؛ مگر ذکر که خداوند به اندک آن راضى نگردیده و براى آن حدّ و اندازهاى قرار نداده است».[۱۰]
خداوند هر عبادتى را که بر مؤمنان واجب نموده و یا آنان را به انجام آن ترغیب کرده، برایش اندازهاى قرار داده است؛ مثلاً اگر روزه را واجب کرده، مدت آن را یک ماه قرار داده است؛ اگر نماز را واجب نموده، تعداد رکعات و وقت آن را مشخص کرده است؛ اگر به حج فرمان داده زمان و حدّ مشخصى را براى آن تعیین نموده است؛ اما براى ذکر و یاد خود حدّى را تعیین نکرده و تنها بندگان خود را به ذکر زیاد سفارش کرده است که بیانگر محبوب بودن آن در نزد خداست و نشان مىدهد که خداوند دوست دارد بندهاش زیاد به یاد او باشد.
داستانى از حضرت سلیمان بن داود
در روایات نقل شده است که لشکرگاه حضرت سلیمان صد فرسخ بود و جنّیان براى او بساطى از طلا و نقره بافته بودند که دو فرسخ طول و یک فرسخ عرض داشت و تخت او را که از طلا بود در وسط آن قرار داده بودند و در اطراف آن ششصد تخت دیگر که از طلا و نقره بود قرار داشت و مردم نیز در اطراف او بودند و اطراف مردم را نیز جنیان و پرىرویان احاطه کرده بودند. پرندگان نیز به وسیله بالهاى خود بر تخت آن حضرت سایه مىافکندند و باد نیز مأمور بود که این بساط را به هر جا که سلیمان دوست داشت، جابه جا نماید.
گویند: روزى این بساط از کنار مزرعهاى عبور کرد. کشاورز گفت: خداوند به خاندان داود سلطنت بزرگى داده است و با این سخن، آرزوى داشتن چنین تاج و تختى را نمود. باد این سخن کشاورز را به گوش سلیمان رسانید. آن حضرت دستور توقف داد و از تخت خویش فرود آمد و به نزد کشاورز رفت و به او فرمود: اینکه من نزد تو آمدم براى آن بود که آرزوى چیزى را کردى که قدرت دسترسى به آن را ندارى، ولى این را بدان که:
«لَتَسبِیحَهٌ واحِدَهٌ یَقبَلُها اللّهُ تَعالى خَیرٌ مِمّا اُوتِىَ آلُ داودَ»؛
«تنها یک تسبیح و ذکر خداوند بهتر است از آنچه خدا به خاندان داود عطا کرده است».
در روایتى دیگر درباره برترى یک ذکر بر ملک سلیمان آمده است:
«لاَِنَّ ثَوابَ التَسبِیحَهِ یَبقى و مُلکَ سُلیمانَ یَفنى»؛ «زیرا پاداش یک تسبیح باقى مىماند؛ ولى ملک سلیمان فانى مىشود».[۱۱]
آثار و برکات ذکر خدا
به یاد خدا بودن و ذکر خدا را بر زبان جارى کردن، آثار و فواید بسیارى به همراه دارد که به برخى از مهمترین آنها اشاره مىکنیم:
۱٫ آرامش و اطمینان قلب:
اضطراب و نگرانى، یکى از بزرگترین مشکلاتى است که در طول تاریخ، دامنگیر بشر بوده و همیشه او را رنج و آزار داده است. ریشه این نگرانى و اضطراب، یا آینده تاریک و ناشناختهاى است که انسان براى خود احساس مىکند و یا احساس پوچى و بىهدفى در زندگى و یا فقر و بیمارى و یا عوامل دیگرى است که آرامش و آسایش را از انسان سلب مىکند. تنها عاملى که مىتواند به همه این نگرانیها پایان دهد و آرامش را براى انسان به ارمغان بیاورد یاد و ذکر خداوند متعال است. قرآن کریم مىفرماید:
«اَلَّذینَ ءامَنوا تَطمَنُّ قُلوبُهُم بِذِکرِ اللّهِ اَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطمَنُّ القُلوب»؛
«(هدایت یافتگان) کسانىاند که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا آرام مىگیرد. آگاه باشید! که با یاد خدا دلها آرامش مىیابد».[۱۲]
فلسفه این امر نیز روشن است؛ زیرا کسى که یاد خدا را در دلش زنده کند و بر چنین تکیهگاه مطمئن و نیرومندى تکیه نماید دلیلى براى نگرانى و اضطراب باقى نمىماند؛ زیرا او مىداند که چنین نیروى توانا و بىهمتایى قادر است تمام مشکلات و نگرانیهاى او را برطرف نماید و او را در دنیا و آخرت به سعادت ابدى برساند؛ اما اگر به واسطه وسوسههاى شیطان و دیگر مشکلات، اضطرابى به درون او راه یابد، با یاد خدا و تکیه بر او این اضطراب از بین خواهد رفت و جاى خود را به اطمینان و قوت قلب خواهد داد؛ اما کسى که از یاد خدا غافل باشد و خدا در قلب و زندگى او حضور نداشته باشد، زندگى سخت و پرمشقتى خواهد داشت.
خداوند متعال مىفرماید:
«و مَن اَعرَضَ عَن ذِکرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَهً ضَنکـًا»؛ «هرکس از یاد من روى برگرداند، زندگى سختى خواهد داشت».[۱۳]
۲٫ دورى شیطان:
دلى که یاد خدا درآن جاى دارد، راهى براى ورود شیطان به آن نیست. در روایتى امیرالمؤمنین مىفرماید:
«ذِکرُ اللّهِ مَطَردَهُ الشَّیطانِ»؛ «ذکر خدا موجب طرد و رانده شدن شیطان مىگردد».
اما دلى که از یاد و ذکر خدا تهى شده باشد شیطان بر آن مسلط شده، جایگزین یاد خدا مىگردد:
«و مَن یَعشُ عَن ذِکرِ الرَّحمـنِ نُقَیِّض لَهُ شَیطـانـًا فَهُوَ لَهُ قَرین»؛
«هرکس از یاد خدا روى بگرداند، شیطان را بر آن برانگیزیم تا یار و همنشین دائم او گردد».[۱۴]
آرى! دلى که از یاد خدا غافل شد، مطاف و جایگاه شیطان مىشود. شیطان همواره بر گرد دل و قلب او دور مىزند و به دنبال رخنهاى مىگردد تا به مرکز فرماندهى تمام افکار و اعمال انسان وارد شود و اگر این سنگر فرماندهى به تصرف شیطان درآمد، انسان را تسلیم و فرمانبردار خود مىنماید و به سادگى از این جایگاهى که با زحمت به دست آورده خارج نخواهد شد و غفلت از یاد خدا همان روزنه و فرصتى است که شیطان براى ورود به این مرکز فرماندهى به دنبال آن است.
مستقرگاه روح است این حصار بازداریدش ز دشمن زینهار
دشمنان هستند افزون از شمار در کمین بنشسته در دور حصار
تا بگیرند این حصار بىنظیر تا نمایند آن خلیفه حق اسیر
عقل را در چاه ظلمانى کنند پس در آن اقلیم ویرانى کنند
عقل را دور افکنند از بزم روح پس بر او بندند ابواب فتوح
دور او گیرند پس اهریمنان سوى خود خوانند او را هر زمان
۳٫ دورى از گناه:
مهمترین پیامدهاى ذکر خدا، دور شدن انسان از گناه و معصیت است؛ زیرا کسى که به یاد خدا مىافتد و یاد او را در دل و درون خود زنده مىگرداند سعى مىکند آنچه را خدا دوست دارد انجام دهد و از آنچه نهى کرده، اعراض و اجتناب نماید؛ از این رو انسان ذاکر، همیشه مطیع خداست و از گناه و معصیت دورى مىکند.
امام صادق مىفرماید:
«مَن کانَ ذاکِرا لِلّه عَلَى الحَقِیقَهِ فَهُو مُطِیعٌ و مَن کانَ غافِلاً عَنهُ فَهُوَ عاصٍ والطّاعَهُ عَلامَهُ الهِدایَهِ وَالمَعصِیَهُ عَلامَهُ الضَّلالَهِ و اَصلُهما مِنَ الذِّکِر والغَفلَهِ»؛
«کسى که حقیقتا به یاد خدا باشد، مطیع و فرمانبردار خداست و آن کس که از یاد او غافل باشد گناهکار است. اطاعت؛ نشانه هدایت است و گناه، نشانه گمراهى؛ و منشأ این دو، یاد خدا و غفلت از او است».[۱۵]
۴٫ بصیرت درونى:
یاد خدا و تداوم آن در زندگى انسان باعث مىشود خداوند به انسان، بصیرت عطا کرده، چشم دل و درون او را برابر حقایق باز نماید و وقتى شخصى داراى چشم بصیرت شد، دیگر به انحراف کشیده نمىشود، راه را از چاه تشخیص مىدهد و شیطان نمىتواند در او نفوذ کرده، او را از راه حق منحرف نماید.
در حدیث شریف قدسى آمده است:
«إِذا کانَ الغالِبُ عَلَى العَبدِ الاِشتِغالَ بِى، جَعَلتُ بُغیَتَهُ و لِذَّتَهُ فِى ذِکرِى، فَاِذا جَعَلتُ بُغیَتَهُ و لِذَّتَهُ فِى ذِکرِى عَشِقَنى و عَشِقتُهُ فاِذا عَشِقَنِى و عَشِقتُهُ رَفَعتُ الحِجابَ بَینِى وَ بَینَهُ، و صَیَّرتُ ذلِکَ تَغالُبا عَلَیه، لا یَسهوُا اِذا سَهَا النّاسُ. اُولئِکَ کَلامُهُم کَلامَالاَنبِیاءِ، اُولئِکَ الأَبطالُ حَقا»؛
«هرگاه بندهاى که در بیشتر حالات به یاد من باشد، لذت او را در ذکر خود قرار مىدهم و آنگاه که لذتش را در یاد خود قرار دادم، او عاشق من مىشود و من نیز عاشق او مىشوم و آنگاه که او عاشق من شد و من نیز عاشق او شدم، پرده حجاب را از میان خود و او برمىدارم و حالت او را چنین قرار مىدهم. او دیگر مانند مردم، سهو و اشتباه نمىکند. سخن چنین افرادى، همچون سخن پیامبران مىشود. آنان قهرمانان حقیقىاند».[۱۶]
۵٫ یاد کردن خداوند از آنان:
کسى که به یاد خدا باشد خداوند نیز همواره، به ویژه در مواقع حساس به یاد اوست. دیگر نمىگذارد شیطان او را فریب دهد و به گناه آلوده سازد. او را از مرگهاى ناگهانى نگه مىدارد. به هنگام وحشت و خوف، پناه اوست. در گردنههاى برزخ و قیامت از او پشتیبانى مىکند و در نهایت، او را از آتش جهنم نجات مىدهد.
قرآن کریم مىفرماید:
«فَاذکُرونى اَذکُرکُم»؛ «مرا یاد کنید تا شما را یاد نمایم».[۱۷]
اما کسى که از یاد خدا غافل شود، خداوند نیز او را فراموش مىکند؛ بلکه کارى مىکند که شخص خود را نیز فراموش نماید چنان که در آیهاى دیگر مىفرماید:
«و لا تَکونوا کَالَّذینَ نَسُوا اللّهَ فَاَنسـهُم اَنفُسَهُم اُولکَ هُمُ الفـسِقون»؛
«مانند کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند؛ در نتیجه خداوند نیز آنها را به خود فراموشى مبتلا کرد. آنها فاسق و گناهکاراند».[۱۸]
خودفراموشى از بلاهاى بسیار بزرگى است که گاه خدا انسان را به آن دچار مىکند. کسى که خود را فراموش کرد، در اندیشه نجات خود نخواهد بود. او به این فکر نمىافتد که چرا خدا او را به این جهان آورده و چرا زندگى مىکند و سرنوشت و آینده او چه خواهد شد. به این فکر نیست که چه دردهایى در وجودش قرار دارد و گناه و معصیت، چه زخمهایى بر روح او وارد مىکند. چنین فردى به طور کلى خود را فراموش کرده و از خود غافل است و به جاى آنکه به فکر سرنوشت و آیندهاش باشد، غرق در مادیات و افکار پوچ و پست دنیایى مىشود و هنگامى چشم خود را مىگشاید که زمان از دست او رفته و مرگ، جان او را از تن خاکىاش خارج کرده است. این جاست که مانند بسیارى از گناهکاران، از خدا درخواست مىکند که خدایا! مرا دوباره به دنیا برگردان تا کارهاى صالحى را که ترک کرده بودم، انجام دهم؛ ولى این تقاضایى است که هرگز به آن پاسخ مثبتى داده نخواهد شد.
۶٫ آمرزش و پاداش بزرگ خداوند:
پاداش کسانى که خدا را بسیار یاد مىکنند، آمرزش گناهان، رستگارى و اجر عظیمى است که جز خداوند متعال، کسى از آن آگاه نیست.
قرآن کریم در این باره مىفرماید:
«اِنَّ … الذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرًا والذّاکِرتِ اَعَدَّ اللّهُ لَهُم مَغفِرَهً و اَجرًا عَظیمـا»؛
«همانا مردان و زنانى که بسیار ذکر خدا مىگویند، خداوند براى آنان مغفرت و پاداش عظیمى فراهم ساخته است».[۱۹]
در روایتى نیز از امام صادق یا امام باقر علیهماالسلام نقل شده است که فرمودند:
«لا یَکتُبُ الَمَلَکُ اِلاّ ما سَمِعَ، و قال اللّهُ عَزَّوجَلَّ «واذکُر رَبَّکَ فى نَفسِکَ تَضَرُّعـًا وخیفَهً»فَلا یَعلَمُ ثَوابَ ذلِکَ الذِّکرِ فِى نَفس الرَّجُلِ غَیرُ اللّهِ لَعَظَمَتِهِ»؛
«فرشتگان، تنها چیزهایى را مىنویسند که شنیده مىشود و خداوند فرموده است: یاد کن پروردگارت را در دل با تضرع و خوف و ثواب این ذکر پنهانى به حدّى است که جز خداى متعال، کسى بدان آگاه نیست».[۲۰]
از این روایت به دست مىآید که ثواب و پاداش ذکر پنهانى، بالاتر از ذکرى است که انسان آن را آشکار نماید؛ چرا که در ذکر پنهانى و درونى اخلاص بیشترى هست و انسان آن را تنها براى رضاى خدا انجام مىدهد.
برخى از اذکار خاص و زبانى
چنانکه در ابتداى بحث مطرح شد؛ یکى از اقسام ذکر ـ که آثار و برکات فراوانى در دنیا و آخرت براى انسان به دنبال دارد ـ ذکر زبانى است. از اینرو پیروان اهل بیت افزون بر اینکه در درون خود باید به یاد خدا باشند، از ذکر لفظى و زبانى نیز غفلت نکنند و همچون پیشوایان معصوم خود، زبانشان همیشه به ذکر خدا مشغول باشد؛ چنان که در روایتى امام صادق در احوال پدر بزرگوارشان مىفرماید:
«او [امام باقر ] بسیار ذکر خدا مىگفت. هر وقت با او راه مىرفتم ذکر خدا مىگفت و هرگاه با او غذا مىخوردم زبانش به ذکر خدا مشغول بود. حتى آنگاه که با مردم سخن مىگفت از ذکر خدا غفلت نمىکرد و به «لا اله الاّ اللّه»، گفتن مشغول بود. گاه ما را جمع مىکرد و سفارش مىنمود که ذکر خدا بگوییم و نیز مىفرمود که قرآن را تلاوت کنیم و هر کدام از ما که قرآن نمىخواند، دستور مىداد که ذکر خدا بگوید».[۲۱]
یاد خدا و ذکر لفظى، از چنان اهمیّتى برخورداراست که حتى در پستترین مکانها و حیوانىترین حالات همچون مکان تخلى و هنگام مجامعت نیز مؤمنان به گفتن برخى اذکار خاص سفارش شده‌اند.[۲۲]
بر این اساس، انسان باید از تمام فرصتها و لحظههاى زندگى براى ترقى معنوى و ارتباط با خدا و کسب درجات و مقامات آخرتى استفاده کند.
در روایتى از رسول اکرم نقل شده است:
«ما مِن ساعَهٍ تَمُرُّ بِابِنِ آدَمَ لَم یَذکُرِ اللّهَ فیِها اِلاّ حَسِرَ عَلَیها یَومَالقِیامَهِ»؛
«هیچ ساعتى نیست که بر فرزند آدم بگذرد و در آن ذکرى نگفته باشد، جز اینکه در روز قیامت بر آن حسرت مىخورد».[۲۳]
یکى از نامهاى روز قیامت «یوم الحسره» است؛ یعنى روزى که بسیارى از انسانها و حتى انسانهاى مؤمن و نیکوکار در آن روز حسرت مىخورند؛ گناهکاران بدان جهت حسرت مىخورند که چرا عمل نیکى انجام ندادهاند و نیکوکاران به آن دلیل حسرت مىخورند که چرا اعمال خیر بیشترى انجام ندادهاند و چرا از تمام لحظههاى عمرشان براى آخرت خود استفاده نکردهاند. با این وجود اگر بخواهیم از افرادى که در آن روز حسرت مىخورند نباشیم باید امروز به فکر آن روز باشیم و یکى از اعمال و عباداتى که مىتواند از حسرت انسان در قیامت جلوگیرى نماید به یاد خدا بودن و گفتن ذکر است. اذکارى که در روایات به گفتن آنها توصیه شده، فراوان است؛ ولى به برخى از آنها که سفارش بیشترى شده اشاره مىکنیم:
در مورد تسبیح حضرت زهرا ÷ که چه اذکارى است، چند روایت وجود دارد؛ ولى مشهور آن است که عدد آن یکصد مرتبه است؛ به این ترتیب که سى و چهار مرتبه «اللّه اکبر»، سى و سه مرتبه «الحمد للّه» و سى و سه مرتبه «سبحاناللّه» گفته شود.
در مورد فضیلت این تسبیح، روایات بسیارى نقل شده است:
از امام صادق سؤال کردند: مقصود از ذکر کثیر در آیه شریفه «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اذکُرُوا اللّهَ ذِکرًا کَثیرا» چیست؟ حضرت فرمود: «کسى که تسبیح فاطمه÷ را بگوید، خدا را بسیار ذکر نموده است».[۲۴]
همچنین آن حضرت به یکى از اصحاب خود به نام «ابى هارون مکفوف» فرمود:
«إِنّا نَأمُرُ صِبیانَنا بِتَسبِیح فاطِمَهَ ÷کَما نَأمُرُهُم بِالصَّلاهِ فَاَلزِمهُ فَاِنَّهُ لَم یُلزِمهُ عَبدٌ فَشَقِىَ»؛
«ما کودکان خود را به تسبیح فاطمه ÷دستور مىدهیم؛ همانگونه که آنان را به نماز دستور مىدهیم؛ پس بر آن مداومت نمایید؛ زیرا بندهاى که ملازم با این ذکر باشد، شقى و بدبخت نخواهد شد».[۲۵]
و در روایتى دیگر فرمود:
«تَسبِیحُ فاطِمَهَ ÷ فِى کُلِّ یَومٍ و فِى دُبُرِ کُلِّ صَلاهٍ اَحَبُّ اِلَىَّ مِن صَلاهِ اَلفِ رَکعَهٍ فِى کُلِّ یَومٍ»؛
«تسبیح فاطمه زهرا ÷ در هر روز و به دنبال هر نماز براى من محبوبتر است از هزار رکعت نماز در هر روز»[۲۶].
- «لا حول و لا قوه الاّ باللّه العلى العظیم»
از جمله اذکار دیگرى که بسیار در روایات به گفتن و مداومت بر آن سفارش شده و داراى فضیلت و پاداش زیادى است ذکر «لا حول و لا قوه الاّ باللّه العلى العظیم» است.
رسول خدا فرمود:
«مَن اَرادَ کَنزَ الجَنَّهِ فَعَلَیه بِلا حَولَ و لا قُوَّهَ اِلاّ بِاللّهِ»؛ «کسى که طالب گنج بهشتى است، پس بر او باد به ذکر لا حول و لا قوه الاّ باللّه».[۲۷]
آن حضرت در حدیثى دیگر فرمود:
«اِذا قال العَبدُ لا حَولَ و لا قُوَّهَ اِلاّ بِاللّه قال اللّهُ عَزَّوجَلَّ لِلمَلائِکَهِ: اِستَسلَمَ عَبدِى اِقضوُا حاجَتَهُ»؛
همین که بنده ذکر «لا حول و لا قوه الاّ باللّه» بگوید: خداوند ـ عزوجل ـ به فرشتگان مىگوید: بنده من خود را تسلیم کرد. حاجتش را برآورده سازید».[۲۸]
سلمان فارسى نیز در روایتى مىگوید:
«خلیل من، رسول خدا مرا به هفت چیز سفارش کرد که در هیچ حالتى آنها را ترک نخواهم کرد. یکى از آنها گفتن زیاد ذکر، «لا حول و لاقوه الاّ باللّه العلىالعظیم» است؛ زیرا آن گنجى از گنجهاى بهشتى است».[۲۹]
- «استغفر اللّه ربّى و اتوب الیه»
استغفار نمودن از اذکارى است که هم در آیات قرآن و هم در روایات، در مورد آن سفارش فراوانى شده و مؤمنان مأمور شده‌اند که در تمام ایام عمر خود، به ویژه بعد از هر گناه این ذکر را بر زبان جارى نمایند و با گفتن آن لکه سیاه گناه را از قلوب خود بزدایند و نگذارند که سیاهى و پلیدى گناه، تمام قلب آنان را فرا بگیرد.
قرآن کریم مىفرماید:
«ومَن یَعمَل سوءًا اَو یَظلِم نَفسَهُ ثُمَّ یَستَغفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفورًا رَحیمـا»؛
«کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب استغفار کند خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت».[۳۰]
پیامبر اکرم مىفرماید:
«لِکُلِّ داءٍ دَواءٌ و دَواءُ الذُّنوبِ اَلاِستغفارُ»؛ «براى هر دردى، دوایى است و دواى گناهان، استغفار است».[۳۱]
امام صادق نیز مىفرماید:
«مَنِ استَغفَرَ اللّهَ عَزَّوجَلَّ بَعدَ العَصرِ سَبعیِنَ مَرَّهً غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذلِکَ الیَوم سَبعَمِائَهِ ذَنبٍ. فَان لَم یَکُن لَهُ فَلأَبیِهَ فَاِن لَم یَکُن لِأَبِیهِ فَلاُِمِّهِ فَاِن لَم یَکُن ِلاُمِّهِ فَلاَِخِیهِ فَاِن لَم یَکُن لاَخیِهِ فَِلاُختِهِ فَاِن لَم یَکُن ِلاُختِهِ فَلِلاقرَبِ»؛
«هرکس در آخر هر روز، هفتاد بار استغفار نماید، خداوند هفتصد گناه از گناهان او را مىبخشد؛ پس اگر خود، گناهى نداشته باشد گناهان پدرش را مىبخشد و اگر پدرش گناه نداشته باشد، گناهان مادرش را و در غیر این صورت، گناهان برادر یا خواهرش را مىآمرزد و اگر آنان [نیز] گناهى نداشته باشند، گناه هرکس که به وى نزدیکتر است، آمرزیده مىشود».[۳۲]
در احوال پیامبر اکرم نقل شده است که آن حضرت با اینکه هیچ گناهى نداشتند، در شبانهروز، هفتاد بار این ذکر را بر زبان جارى مىنمودند.[۳۳]
- ذکر صلوات «اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد»
یکى دیگر از ذکرهاى بسیار مهم و بافضیلتى که لازم است شیعیان اهل بیت همواره دهان خویش را با آن معطر نمایند، ذکر صلوات بر محمد و آل محمد است.
این ذکر چنان اهمیتى دارد که خداوند متعال در قرآن کریم خود و تمام ملائکه خویش را جزء کسانى دانسته که بر آن حضرت او درود مىفرستند و به مسلمانان نیز سفارش کرده با گفتن این ذکر به این خاندان بزرگوار درود فرستند.
خداوند قرآن مىفرماید:
«اِنَّ اللّهَ ومَلکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى النَّبىِّ یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا صَلّوا عَلَیهِ وسَلِّموا تَسلیمـا»؛
«همانا خداوند و فرشتگان او بر پیامبر درود مىفرستند. اى کسانى که ایمان آوردهاید! شما هم بر پیامبر سلام و صلوات بفرستید».[۳۴]
شیعه و اهل سنت از صحابه پیامبر مانند ابو سعید خدرى، ابن عباس و عبداللّه بن عمر و دیگران روایت کردهاند که وقتى آیه یاد شده نازل شد، مسلمانان از رسول خدا سؤال کردند: یا رسول اللّه؛ ما سلام دادن به شما را آموختهایم، اما چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟» آن حضرت در پاسخ فرمود:
«قُولُوا: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، کَما صَلَّیتَ عَلى اِبراهیمَ و عَلى آلِ ابراهیمَ»؛
«بگویید: خدایا! بر محمد و آل محمد درود فرست، همانگونه که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادى».[۳۵]
در روایات فراوان دیگرى نیز به ذکر صلوات اهمیت فراوانى داده شده و براى آن پاداش عظیمى ذکر گردیده است.
امام صادق درباره فضیلت این ذکر مىفرماید:
«فَاَکثِرُوا الصَّلاهَ عَلَیهِ، فَاِنَّهُ مَن صَلّىِ عَلَى النَبِىِّ صَلاهً واحِدَهً صَلَّى اللّهُ عَلَیهِ اَلفَ صَلاهٍ و فِى اَلفِ صَفٍ مِنَ المَلائِکَهِ، وَ لَم یَبقِ شَىءٌ مِمّا خَلَقَهُ اللّه إلاّ صَلّى عَلَى العَبدِ لِصَلاهِ اللّهِ و صَلاهِ مَلائکَتِهِ، فَمَن لَم یَرغَب فِى هذا فَهُوَ جاهِلٌ مَغرُورٌ قَد بَرِىءَ اللّهُ مِنهُ و رَسوُلُهُ و اَهلُ بیتِهِ»؛
«زیاد بر پیامبر اسلام درود بفرستید؛ زیرا هرکس یک صلوات بر پیامبر بفرستد خداوند هزار صلوات در هزار صف از ملائکه خویش بر او مىفرستد و تمام مخلوقات خداوند نیز به سبب صلوات خداوند و ملائکه او بر این بنده، بر او درود مىفرستند؛ پس کسى که رغبت و اشتیاقى به این ذکر نداشته باشد، جاهل مغرور است که خدا و رسول او و اهل بیت رسول او از وى بیزاراند».[۳۶]
در روایتى دیگر آمده است که شخصى به امام صادق عرض کرد:
«إِنّى دَخَلتُ البَیتَ و لَم یَحضُرنِى شَىءٌ مِنَ الدُّعاءِ إلاّ الصَّلاهُ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ، فَقالَ: اَمَّا إنَّهُ لَم یَخرُج اَحَدٌ بِاَفضَلَ مِمّا خَرَجتَ به»؛
«من وارد مسجد الحرام یا خانه کعبه شدم ولى هیچ دعایى جز صلوات بر محمد و آل محمد به ذهنم نرسید (آیا به من پاداشى مىدهند؟) حضرت فرمود: به هیچ کس چیزى بهتر از آن چه به تو داده شده، ندادهاند».[۳۷]
از امام رضا نیز روایت شده است:
«مَن لَم یَقدِر عَلى ما یُکَفِّرُ بِهِ ذُنُوبَهُ فَلیَکثُر مِنَ الصَّلاهِ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ فَاِنَّها تَهدِمُ الذُّنُوبَ هَدَما»؛
«هرکس توانایى ندارد کارى کند که گناهانش از بین برود باید زیاد بر محمد و آلمحمد صلوات بفرستد. همانا صلوات بر محمد و آل محمد گناهان را از بین مىبرد».[۳۸]
خوف و رجا
امیرالمؤمنین على فرمود:
«أَلا مَن سَأَلَ عَن شیِعَهِ اَهلِ البَیتِ… فَهُم والجَنَّهُ کَمَن رَآها فَهُم عَلَى الاَرائِکِ مُتَّکِئُونَ و هُم والنّارُ کَمَن أَدخَلَها فَهُم فیِها مُعذَّبُونَ»؛
«آگاه باشید! کسى که از شیعیان اهل بیت سؤال نماید یکى از اوصاف آنان این است که گویا بهشت را مىبینند در حالى که بر تختهاى آن تکیه زدهاند و از طرفى دیگر، گویا داخل جهنم شده‌اند و در آن معذب هستند».[۳۹]
امام صادق نیز در حدیثى فرمود: «وَاللّهِ ما شیِعَهُ عَلِىٍّ إِلاّ مَن … رَجا ثَوابَهُ و خافَ عِقابَهُ»؛ «به خدا سوگند! شیعه على نیست مگر کسى که به ثواب الهى امیدوار باشد و از عقاب او بترسد».[۴۰]
[۱]. صفات الشیعه، ص ۲۹٫
[۲]. الکافى، ج ۲، ص ۴۹۹٫
[۳]. وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۵۲٫
[۴]. معانى الاخبار، ص ۳۹۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۵۷٫
[۵]. احزاب ۳۳ ۴۱ و ۴۲٫
[۶]. آل عمران ۳ ۱۹۱٫
[۷]. اعراف ۷ ۲۰۵٫
[۸]. الکافى، ج ۲، ص ۴۷؛ عللالشرایع، ج ۱، ص ۸۱٫
[۹]. المیزان، ج ۱۶، ص ۳۳۲٫
[۱۰]. الکافى، ج ۲، ص ۴۹۸؛ وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۱۵۴٫
[۱۱]. مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۳۲۳؛ عده الداعى، ص ۲۴۷٫
[۱۲]. رعد ۱۳ ۲۸٫
[۱۳]. طه ۲۰ ۱۲۴٫
[۱۴]. زخرف ۴۳ / ۴۳، ۳۶٫
[۱۵]. مصباح الشریعه، ص ۵۵٫
[۱۶]. میزان الحکمه، ج ۲، ص ۹۷۲٫
[۱۷]. بقره ۲ ۱۵۲٫
[۱۸]. حشر ۵۹ ۱۹٫
[۱۹]. احزاب ۳۳ ۳۵٫
[۲۰]. الکافى، ج ۲، ص ۵۰۲؛ وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۶۳٫
[۲۱]. بحارالانوار، ج ۴، ص ۲۹۷٫
[۲۲]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۴۹؛ مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۲۸۳٫
[۲۳]. ممجع الزوائد، ج ۱۰، ص ۸۰؛ میزان الحکمه، ج ۲، ص ۹۶۶٫
[۲۴]. وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴۴۳؛ بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۳۳۱٫
[۲۵]. الکافى، ج ۳، ص ۳۴۳٫
[۲۶]. همان.
[۲۷]. مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۳۶۸٫
[۲۸]. المحاسن، ج ۱، ص ۴۲٫
[۲۹]. همان، ص ۱۱٫
[۳۰]. نساء ۴ ۱۱۰٫
[۳۱]. الکافى، ج ۲، ص ۴۳۹؛ میزان الحکمه، ج ۲، ص ۹۹۷٫
[۳۲]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۰٫
[۳۳]. وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴۸۲؛ مکارم الاخلاق، ص ۳۱۳٫
[۳۴]. احزاب ۳۳/ ۵۶٫
[۳۵]. مجمع البیان، ج ۷ ـ ۸، ص ۵۷۹؛ صحیح بخارى، ج ۶، ص ۲۷؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۲۴۴٫
[۳۶]. الکافى، ج ۲، ص ۴۹۲؛ وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۹۳٫
[۳۷]. عده الداعى، ص ۱۵۰؛ وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۹۳٫
[۳۸]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۹۴؛ روضهالواعظین، ص ۳۲۲٫
[۳۹]. بحارالانوار، ۶۵، ص ۱۹۳؛ نهج السعاده، ج ۱، ص ۴۵۶٫
[۴۰]. صفات الشیعه، ص ۷؛ بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۱۶۸٫
منبع: برگرفته از کتاب سیمای شیعه از نگاه اهل بیت؛ اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی
برای مشاهده کتاب اینجا را کلیک کنید.