« علم فقه » نیز همانند همه ی علوم و معارف بشری، علمی است که باید تقسیم بندی و تبویت و ترتیب داشته باشد.تقسیم بندی علوم اولاً به منظور تسهیل و ساده سازی امر تدریس و تدرس صورت می گیرد، و ثانیاً برای مشخص شدن قلمرو و حوزه ی عملکرد آن رشته ی علمی و ارزیابی میزان توانایی آن در رفع نیازهای جامعه ی بشری است.علم فقه- که در واقع همان علم حقوق اسلامی است- نیز به همین صورت است. علم فقه و منابع حدیثی آن از قدیم مبوب بوده، لیکن این تقسیم بندی ها – آن طوری که باید – جامع و ایده آل نبوده است.اولین تقسیم بندی فقهی را در میان علمای شیعه، مرحوم محقق حلی، در کتاب شرائع الاسلام انجام داده است؛ هر چند که پیش از او محدثان نیز در کتاب های حدیثی، تبویب و تنظیم خاصی را دنبال می کرده اند، اما محقق حلی علاوه بر باب بندی، تقسیم بندی کلیی از فقه به دست داده است.مرحوم استاد شهید مطهری در مورد تقسیم بندی فقه و شیوه ی تقسیم محقق حلی چنین می نویسد:« آیا این مسائل گسترده ی فقهی به نحوی دسته بندی شده و تقسیمی بر مبنای صحیح روی آنها صورت گرفته است یا خیر ؟پاسخ این است که متأسفانه، خیر. تقسیم و دسته بندی معروف همان است که محقق حلی ( صاحب شرایع ) در کتاب شرایع آورده است. شهید اول در کتاب قواعد اندکی درباره ی آن توضیحاتی داده است. عجیب این است که شارحان زبردست کتاب شرایع، از قبیل شهید در مسالک و سید محمد، نوه ی او در مدارک و شیخ محمد حسن نجفی در جواهر، کوچک ترین تفسیر و توضیحی درباره ی تقسیم محقق نداده اند. خود شهید اول نیز در کتاب لمعه از روش محقق پیروی نکرده است. » (1)
الف) تقسیم بندی محقق حلیمحقق حلی، فقه را به چهار قسمت کلی تقسیم کرده و هر یک نیز دارای ابواب زیادی هستند که اصطلاحاً هر کدام از باب های فقهی را نیز « کتاب » نامیده است، و آن چهار قسمت از این قرارند:۱) « عبادات »، بخشی از فقه، عبادات نام دارد، و منظور از عبادات آن کارهایی است که برای انسان تکلیف هستند و شرط قبولی این کارها و تکالیف این است که به قصد قربت، یعنی به منظور جلب رضایت الهی انجام گیرد، مانند: نماز.۲) « عقود »، و آن جمع « عقد » است؛ یعنی، آن کارها و مسائلی که قصد قربت شرط صحت آن نباشد و به خواندن عقد و صیغه نیز احتیاج داشته باشد و شرط صحت عقد « ایجاب و قبول » دو طرف عقد باشد، آن ها را « عقود » می نامند. در واقع، عقود همان معاملاتی است که به رضایت دو طرف معامله ( خریدار و مشتری ) نیاز دارد، مانند: بیع، اجاره و نکاح.۳) « ایقاعات »، و آن جمع واژه ی « ایقاع » می باشد. منظور از ایقاع، آن دسته از کارها و معاملاتی است که قصد قربت، شرط صحت آن نیست و نیز به ایجاب و قبول نیاز ندارد؛ یعنی لازم نیست رضایت طرفین عقد در آن جلب شود و صیغه ای است یک جانبه، مانند « ابراء »؛ یعنی صرف نظر کردن کسی از طلب خود و نیز مانند هبه و طلاق.۴) « احکام »، آن اموری که قصد قربت در صحت آن، شرط نمی باشد و در عین حال نیازی به عقد یک جانبه و یا دو جانبه نیز ندارد. حکمی است که خدا تشریع کرده و لازم الاجراست، مانند: دیه، قصاص، حدود، تعزیرات و… .محقق حلی پس از این تقسیم بندی فقه، برای هر یک از قسمت های چهارگانه، ابواب و فصولی نیز ذکر می کند؛ ولی طبق معمول همه ی فقها، به جای کلمه ی « باب » از واژه ی « کتاب » استفاده می کند؛ مثلاً، در بخش عبادت به جای آن که بگوید: « باب الصّلاه »، « کتاب الصّلاه » می نویسد.محقق حلی در کتاب شرایع، بخش عبادات را به ده باب و یا ده کتاب به صور زیر تقسیم می کند:۱) « کتاب طهارَت » : درباره ی مسائل بهداشتی، مثل آب و غسل.۲) « کِتاب صلاه » : راجع به انواع گوناگون نماز و شرایط و ضوابط آن ها، مانند: نماز یومیه، نماز جمعه، نماز جماعت، نماز مسافر، نماز عیدین، نماز خوف.۳) « کِتاب زکات » : درباره ی پرداخت مالیات و وجوه شرعی که در اسلام به عنوان زکات و یا صدقات، واجب شده است، و بیان ضوابط و شرایط و موارد مصرف آن.۴) « کِتاب خُمس » : راجع به مالیاتی از در آمد و کسب و … که باید به عنوان یک پنجم به حاکم شرع و فقیه جامع الشرایط پرداخت شود و بیان موارد مصرف آن.۵) « کتاب صوم » : راجع به روزه ی ماه رمضان و روزه های مستحبی و شرایط و آداب روزه داری.۶) « کِتاب اعتکاف » : اعتکاف در لغت به معنای اقامت در یک محل مخصوصی را می گویند. و در اصطلاح فقها، عبارت است از نوعی عبادت که انسان قصد اقامت سه روز و یا بیش تر در یک مسجدی بنماید و… .۷) « کِتاب حَجّ » : راجع به آیین پر شکوه و مراسم عبادی، سیاسی- جهانی حج و شرایط و آداب آن.۸) « کِتاب عُمرَه » : نوعی حج غیر موسمی و آداب آن.۹) « کِتاب جهاد » : در امر مهم جهاد و آداب و شرایط آن.۱۰) « کِتاب اَمرِ به مَعروُف و نَهیِ از منکر » : درباره ی وظیفه ی سیاسی و اجتماعی بسیار بزرگِ امر به معروف و نهی از منکر است.طبق تقسیم بندی محقق حلی، این ده باب و یا ده کتاب فقهی را جزو عبادات می شمارد؛ یعنی اگر یکی از آن ها به قصد قربت و نزدیکی به خدا انجام نپذیرد، مورد قبول نیست.همین طور محقق، بخش « عقود » را به نوزده کتاب به ترتیب زیر تقسیم می نماید:۱) « کتاب تجارت » : راجع به آداب بازرگانی و معاملات و شرایط صحت و بطلان آن و انواع تجارات خلال و مکاسب حرام.۲) « کِتاب رَهن » : درباره ی گِرو و احکام و مسائل مربوط به آن.۳) « کتاب مُفلِس » : راجع به ورشکستگی افراد و مؤسسات و وظیفه ی حکومت شرع و مردم در قبال آن.۴) « کِتاب حَجرِ » : راجع به احکام مواردی که انسان از مال خودش ممنوع التصرف می شود، مانند دیوانگی و… .۵) « کِتاب ضِمانِ » : در ضمانت و مسائل و شرایط آن.۶) « کِتاب صلح » : درباره قوانین و آداب مصالحه.۷) « کِتاب شرکت » : در شرکت و قوانین مربوط به آن.۸) « کِتاب مُضارِبَه » : راجع به قوانین و رابطه ی سرمایه و کار و قوانین مربوط به این موضوع.۹) « کتاب مزارعه و مساقات » : درباره ی قوانین و آداب کشاورزی و قراردادهای زراعتی و باغ داری و آبیاری در اسلام.۱۰) « کتاب وَدیعه » : راجع به امانتی که به کسی سپرده می شود، با شرط عدم استفاده ی امانتدار و مسائل مربوط به آن.۱۱) « کِتاب عارِیه » : راجع به امانتی که به کسی سپرده می شود، با قید آزادی انتفاع امانتدار.۱۲) « کِتاب اجاره » : راجع به عقد اجاره و مسائل آن.۱۳) « کِتاب وِکالت » : قوانین و مسائل مربوط به وکالت در آن بررسی می شود.۱۴) « کِتاب وُقوفِ وَ صدقات » : راجع به احکام وقف دایم.۱۵) « کِتاب سُکنی و حَبس » : درباره ی مسائل وقف های موقتی.۱۶) « کِتاب سبق وَرمایه » : راجع به مسابقات مرکب های نظامی و جنگی، مثل: اسب، شتر، کشتی و نیز در آن، شرایط و آداب مسابقات تیراندازی، بحث و گفتگو می شود.۱۷) « کتاب وصیت » : راجع به قوانین وصیت و آداب و شرایط وصایت.۱۸) « کِتاب هِبات » : درباره ی قوانین هبه و بخشش.۱۹) « کِتاب نکاح » : راجع به قوانین ازدواج و حقوق زوجین و… .این نوزده کتاب را محقق حلی جزو عقود شمرده است. چنان که استاد شهید مطهری نیز متذکر شده، محقق ابتدا گفتند: ابواب و کتاب های عقود پانزده کتاب می باشد، اما عملاً نوزده کتاب شد؛ علت آن معلوم نیست. حتماً کلمه ی « تِسعه عشر » ( نوزده ) با کلمه ی « خمسه عشر » ( یعنی پانزده ) اشتباه املایی شده است.محقق حلی برای « ایقاعات » نیز یازده کتاب ذکر می کند که عبارتند از:۱) « کتاب طلاق » : راجع به فسخ عقد زوجیت و جدایی زن و شوهر و مسائل مربوط به آن.۲) « کِتاب خُلع و مبارات » : راجع به نوع خاصی از طلاق که به این اسم نامیده می شود.۳) « کتاب ظهار » : درباره ی حرمت ظهار، و آن بدین گونه است که مرد همسر خود را از نظر پشت به مادر خود تشبیه کند.۴) « کِتاب ایلاء » : راجع به حرمت سوگند خوردن مرد برای عدم مقاربت با همسرش و بیان وظیفه ی حاکم شرع در این باره و… .۵) « کتاب لِعان » : لِعان بر وزن « مِیان » که به رابطه ی خانوادگی زن و شوهر در مواردی که همدیگر را به بی عفتی و فحشا متهم سازند و نیز به وظیفه ی حاکم شرع می پردازد.۶) « کِتاب عِتق » : درباره ی آزاد کردن برده ها و اجر و ثواب این کار.۷) « کتاب تدبیر و مُکاتبه و اِستیلاد » : در رابطه با برخی از شیوه های آزاد کردن بردگان.۸) « کِتاب جُعاله » : راجع به قرار داد یک جانبه ی اجاره از طریق اعلان عمومی؛ مثلاً، کسی اعلان کند که هر کس فلان کار را برای من انجام دهد، فلان مبلغ را به او خواهیم پرداخت.۹) « کِتاب اِقرار » : راجع به اقرار و اعتراف متهمان و مجرمان و شیوه ی ارزیابی قضایی این اعترافات.۱۰) « کِتاب أیمان » : ایمان بر وزن « میدان » که جمع « یمین » ( قسم خوردن ) است، و در این کتاب راجع به ارزش قضایی سوگند و شرایط آن سخن گفته می شود.۱۱) « کِتاب نذر » : راجع به نذر شرعی و شرایط آن.فقیه بزرگ شیعه، مرحوم محقق حلی، برای بخش « احکام » فقه نیز یازده کتاب ذکر می کند:۱) « کِتاب صید وَ ذباحَه » : در آداب شکار و سر بریدن حیوانات.۲) « کِتاب اطعمَه و اشرِبه » : درباره ی خوردنی ها و نوشیدنی ها و موارد پاک و حلال و حرام و ناپاک آن.۳) « کتاب غصب » : راجع به مسائل غصب و غاصب و… .۴) « کتاب اِحیاء مَوات » : راجع به قوانین ارضی اسلام و این که چگونه باید زمین های مرده را زنده کرد و… .۵) « کتاب شُفعَه » : راجع به احکام مربوط به موارد حق اولویت در معاملات مشروع.۶) « کتاب لُقَطَه » : راجع به احکام و مسائل چیزهایی که انسان پیدا می کند، مانند پول یا بچه ی شیرخوار که او را « لقیط » می نامند.۷) « کتاب فَرائِض » : درباره ی قانون توریث و توارث در اسلام و بیان مسائل ارث.۸) « کِتاب قَضاء » : راجع به آیین قضاوت و آداب آن و شرایط قاضی و… .۹) « کِتاب شهادات » : راجع به مسائل مربوط به گواهی و شهادت و شرایط ارزش و اعتبار قضایی شهادت شهود.۱۰) « کتاب حُدُود و تَعزیرات » : راجع به قوانین جزایی و کیفری اسلام و تأدیب مجرمان، مانند: حد زانی، محارب و مرتد و سارق و تعزیر و تأدیب عاملان و مرتکبان فحشا.۱۱) « کِتاب قِصاص » : در احکام مجازات جانیان، مانند قاتل و یا کسی که دیگری را مجروح و معیوب نماید و یا به مال او صدمه ای وارد کند.در مورد تقسیم بندی فقه و اطلاع بیشتر از کتاب های فقهی و اصطلاحاتی که در این جا به کار برده شدند، در زبان فارسی مراجعه به کتاب آشنایی با علوم اسلامی، ج۳ بسیار مفید خواهد بود.در این جا یاد آور می شویم که شیخ طوسی (ره) در کتاب گرانقدر الخلاف تنظیم و فصل بندی دیگری از فقه دارد که طبق آن، ابواب و کتاب های فقهی در مجموع، ۸۴ کتاب مستقل می باشند.این تقسیم بندی، به نظر زیبا و جالب تر است که در فصل دوم این کتاب به تفصیل ذکر خواهیم کرد.
ب) تقسیم بندی نجفی خوانساریمرحوم آقا شیخ موسی نجفی خوانساری بر درس مکاسب مرحوم آیه الله نائینی تقریراتی نوشته و در آن، کتاب فقه را به صورت های زیر تقسیم کرده است:۱) عبادات؛۲) معاملات؛۳) عادات ؛۴) احکام.اما خوانساری، کوچک ترین توضیحی درباره ی این اقسام و این که چه ابوابی داخل در عبادات است و چه ابوابی داخل در معاملات یا عادات یا احکام، و اساساً تعریف هر کدام از این ها چیست، نداده است. (۲)
پ) تقسیم بندی دیگرمرحوم مطهری اظهار می دارد که از تقسیم بندی دیگری در فقه آگاه است، اما آن را به طور شفاهی از فقها شنیده و در کتابی ندیده است، و آن تقسیم از این قرار است:۱) عبادات؛۲) معاملات؛۳) سیاسات؛۴) احکام. (۳)اما از علمای معاصر، مرحوم شیخ موسی زنجانی کتابی به نام ألفقهُ عَلی آراءِ فُقَهاء الإسِلام نوشته و در آن کتاب، فقه را تقریباً به صورتی که مرحوم مطهری نقل می کند تقسیم نموده است، که عبارتند از:۱) ابواب العبادات: شامل طهارت، صلات، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.۲) ابواب العقود و الایقاعات: شامل کتاب های تجارت، رهن، حجر و فلس، صلح، حواله، ضمانت و کفالت، شرکت، وکالت، عاریه، مضاربه، اجاره، مزارعه، مساقات، سبق و رمایه، جعاله، عتق، غصب، لقطه، احیاء موات، وقوف و صدقات و هبه، نذر و عهد و یمین، نکاح، طلاق، حضانت ( مسائل مربوط به سرپرستی فرزندان، بعد از طلاق مادر )، نفقات، عقیقه ( احکام قربانی که برای نوزاد ذبح می شود ) و وصیت.۳) ابواب الاحکام و السیاسات: شامل مباحث فرایض ( ارث )، صید و ذبایح، اطعمه، اشربه، قضا، شهادات، کفارات، اقرار، حدود، قصاص، دیات، قسامه ( نوعی سوگند دسته جمعی برای اثبات قتل که احکام خاصی دارد ). (۴)
ت) تقسیم بندی محمصانیدکتر « صبحی محمصانی » یکی از حقوق دانان و علمای اهل تسنن در کتاب حقوقی و فقهی خود تقسیم بندی خاصی از فقه دارد که ملاحظه و مطالعه ی آن بی فایده نخواهد بود. وی ابتدا فقه را به سه قسمت زیر تقسیم می نماید:۱) عبادات، و منظور از آن، مباحث فقهی است که به عقیده و ایمان مربوط می شود و برای کسب کمال معنوی و ثواب اخروی معمول می گردد، مانند: نماز، روزه، حج، زکات و … .۲) قسمتی از فقه که از اصول اخلاقی بحث می کند.۳) احکام قانونی، و منظور، آن بخش از فقه اسلامی است که حد و مرز حقوق قانونی افراد را در زندگی اجتماعی معین می کند.آن گاه محمصانی قسم سوم را به شش قسمت تقسیم می کند:۱) « فقه جزایی »، مانند: مباحث مربوط به قتل، سرقت، زنا، شرب خمر، قذف، جرم شناسی و به طور کلی مباحث حدود، دیات و قصاص.۲) « احوال شخصیه یا فقه خانواده »، مانند : نکاح، طلاق، رضاع و شیر دادن، حضانت، وصیت و ولایت، ارث، نفقه و مسائل عده. (۵)۳) « فقه معاملاتی یا فقه مدنی »، مانند : مباحث فقهی مربوط به اموال و عقود و تصرفات، از قبیل: بیع، اجاره، هبه، عاریه، ودیعه، کفالت، حواله، شرکت، صلح و نیز غصب و اتلاف و جرایم مدنی.۴) « مخاصمات یا فقه قضایی »، مانند : قضا، بینات، دعاوی و مسائل و موضوعاتی که در محاکمات از آن ها استفاده می شود.۵) « سِیَر » ( سیر بر وزن چِیَر، جمع سیره ) مانند: جهاد، عقد ذمه، امان و مسائل مربوط به دارُ الإِسلام و دارالحَرب و مسائل جنگ و صلح؛ و این همان چیزی است که امروزه « حقوق بین الملل » می نامند ( اصول سیاست خارجی ).۶) « احکام السلطانیه » : شامل مباحثی که در اداره ی حکومت مسلمین به کار آید، مانند: وزارت، ولایت، لشکر و ارتش و خلافت و رهبری و مالیات ها، از قبیل: جزیه عشری ( یک دهم ) و خراج (۶) ( این قسمت را نیز می توان اصول سیاست داخلی نامید ).البته در فقه اهل تسنن، کتاب های مستقلی نیز با نام های الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، نوشته ی ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب الماوردی، از علمای قرن پنجم هجری، و کِتابُ السّیاسَهُ الشَّرعیَّه، نوشته ی ابن تیمیمّه و کِتابُ السِّیاسَهُ الشرَّعیّه، نوشته ی عَبدُ الوَهّاب خِلاف، و کتاب احکام السلطانیه، نوشته ی ابویعلی الفراء الحنبلی، و احکام اهل الذمه، نوشته ی ابن قیّم الجوزیَّه و الطَّرقُ الحکمیّه فی السّیِاساتِ الشَّرعیَّه، تألیف ابن جوزیه و … .
ث) تقسیم بندی بحرالعلومبرخی از فقهای اسلام کوشش کرده اند که فقیه را با دید و ملاک دیگری تقسیم بندی کنند. سید محمد بحرالعلوم و سید کاظم طباطبائی از این قبیلند. هاشم معروف الحسنی این تقسیم بندی را پرورش داده و مشخص تر نموده است:۱) حقوق؛۲) احکام.حق و ملکیت، تسلطی است که برای انسان قرار داده شده، مانند: حق تحجیر، حق شفعه.حق، هم اعیان و هم به منافع تعلق می گیرد.اما حکم عبارت است از: ترخیص در انجام دادن و ترک کردن چیزی، و حکم مربوط به حاکم می شود و در اختیار مکلف نیست و انسان اختیار پذیرش و یا رد آن را ندارد، مانند موارد ترخیص از عقود جایز و … . (۷)به هر حال، این ها مباحث فنی و تخصصی است و به همین مقدار بسنده می شود.
ج) یک تقسیم بندی جدیدترتقسیمات محقق حلی در فقه، بر اساس « نیّت » و « انگیزه » صورت گرفته است؛ یعنی ابواب فقهی را بر اساس نیات و انگیزه هایی که مکلفان آن ها را انجام می دهند تقسیم نموده است؛ مثلاً، به قصد تقرب به خدا باید انجام بگیرد و یا قصد و نیت قربت در آن، شرط نیست.تقسیم بندی محمصانی نیز بر اساس « دنیا و آخرت » و « فرد » و « اجتماع » انجام گرفته است.اما تقسیم بندی دیگری از فقه می توان صورت داد- همچنان که برخی از فقها، چنان که یاد شد تقریباً در آن راه قدم بر می داشته اند- و این تقسیم بندی بر اساس موضوع و مسائل مورد بحث در ابواب فقهی می باشد؛ بدین معنا که فقه را بر مبنای موضوعاتی که دارند تقسیم و نام گذاری کنیم.روش سوره بندی و نام گذاری سوره های قرآنی نیز چنین بوده و می باشد؛ یعنی سوره های قرآن بر اساس موضوعات و یا برخی از موضوعاتی که در آن سوره، مورد گفتگو و بحث می باشد، نام گذاری شده اند، مثل: سوره های بقره، نحل ( زنبور عسل )، نمل ( مورچه )، ناس ( مردم )، شوری، کهف، مریم، جن و … .پس چه بهتر است که فقه را نیز مثل قرآن مجید و کلام الهی بر مبنای موضوعات فقهی تقسیم بندی و نام گذاری کنیم.بر اساس این روش، فقه به بخش های زیر تقسیم می شود.۱) فقه تطهیری ( طهارات )؛۲) فقه عبادی؛۳) آداب یا فِقهُ المُعاشِرَه؛۴) فقهُ المَعاش ( فقه اقتصادی )؛۵) فقه قضایی؛۶) فقه سیاسی.بر اساس این تقسیم، نظم نوین و تبویب تازه تری را می توان در فقه اسلامی صورت داد و « مَسائِل مُستَحدَثَه » را نیز در آن گنجانید، زیرا طبق حدیث، فقها موظفند مسائل نوظهور، یعنی « مسائل مستحدثه » را با مبانی و اصول فقهی، مورد ارزیابی قرار داده و پاسخ گویند، و این یکی از مهم ترین رسالت ها و وظایف اجتهادی فقیه است.در اصول فقه، بحثی تحت عنوان « اِنسداد و اِنفتاح بابِ عِلم » مطرح می باشد و در آن جا مستدل، باز بودن باب علم ( مجاز بودن اجتهاد و استنباط ) به ثبوت رسیده و روشن گردیده است که باب علم، مسدود و بسته نیست و باز بودن درِ علم و اجتهاد و استنباط، به معنای مجاز بودن تنظیم تبویب جدید و ساده تر فصول و کتاب های فقهی نیز هست. روی همین اصل، استاد شهید، مرتضی مطهری می گوید:« متأسفانه فقه ما بر اساس صحیح و درستی، تقسیم بندی نشده است. تقسیم و دسته بندی معروف همان است که محقق حلی در کتاب شرایع انجام داده است و … .» (8)به امید آن که روزی با تدوین، تقسیم و تبویت مجدد و دقیق تر علم فقه، آرزوی این فقیه شهیدِ « فقه جعفری » بر آورده شود.
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص ۸۹٫۲٫ آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص ۱۲۸٫۳٫ همان جا.۴٫ الفقه علی آراء فقهاء الاسلام، کتاب موجز و جالبی است که جامع اقوال شیعه و سنی در مسائل بوده و به صورت پرسش و پاسخ است.۵٫ شیخ حسن خالد، مفتی لبنان نیز کتابی در فقه تحت عنوان الاحوال الشخصیّه فی الشّریعه الاسلامیّه نوشته است.۶٫ صبحی رجب محمصانی، المبادی الشّرعیّه و القانونیّه فی الحجر و النّفقاه و المواریث و الوصیّه، ص ۱۱-۱۳٫۷٫ ر.ک: نظریه العقد فی الفقه الجعفری، ص ۳۲٫۸٫ آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص ۸۹٫منبع مقاله :شکوری، ابوالفضل؛ (۱۳۷۷)، فقه سیاسی اسلام، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم