راه جلوگیری از حوادث زیان‌بار و پدیده‌های طبیعی مانند سیل و زلزله چیست؟
پرسش
راه و چاره‌ای برای جلوگیری از حوادث زیان‌بار و پدیده‌های طبیعی مانند سیل و زلزله در اسلام چیست؟
پاسخ اجمالی
زلزله و امثال آن از بلاهای طبیعی، دارای آثار فراوانی است که در مجموع همه آنها خیر است؛ مانند این‌که مردم، غافل نشوند، و به هوش باشند که ضعیف و ناتوانند و در هراس افتند و با احساس ضعف خود و قدرت آفرینشگر از گناه و فساد به دور مانند. بر اساس روایات؛ به عوض آنچه از دست داده‌اند، در آخرت چنان پاداش‌هایى براى شخص ذخیره می‌شود که با هیچ نعمت دنیوى برابرى نکند.
گرچه نمی‌توان گفت راه‌هایی وجود دارد که کاملاً از وقوع زلزله جلوگیری کند؛ زیرا اصل وقوع آن چه بسا برای ادامه حیات کره زمین لازم باشد. اما انسان در قبال حوادث طبیعی چند وظیفه دارد:
الف. بکارگیری ابزار لازم و استفاده از علوم و فن‌آوری و رعایت اصول مهندسی در ساخت و ساز، تا از خسارت‌ها و پیامدهای زلزله کاسته شود.
ب. رعایت امور معنوی؛ مانند پرهیز از اموری که بر اساس منابع دینی از علل معنوی زلزله شمرده شده است.
پاسخ تفصیلی
در مورد زلزله و بلایای طبیعی، لازم است به چند نکته توجه نمود:
۱٫ زلزله و امثال آن از بلاهای طبیعی، دارای آثار فراوانی است که در مجموع همه آنها خیر است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «زلزله و همانند آن، براى آن است که مردم، غافل نشوند، به هوش باشند [که ضعیف و ناتوانند] و در هراس افتند و [با احساس ضعف خود و قدرت آفرینشگر] از گناه و فساد به دور مانند. تمام بلاها و گرفتاری‌هایى که در جسم و مالشان پدید می‌آید براى همین امر و به سود و مصلحت و استقامت بخشیدن به آنان است. و اگر صلاح یابند به عوض آنچه از دست داده‌اند، در آخرت چنان پاداش‌هایى براى شخص ذخیره می‌شود که با هیچ نعمت دنیوى برابرى نکند. پس گاه صلاح و مصلحت عام و خاص در آن است که در نزول این بلاها در دنیا شتاب شود».[۱]
۲٫ ممکن است این امور دارای علت‌های مختلف مادی و معنوی باشند.
۳٫ اصل علیت امور معنوی در حوادث دنیایی مسلم است؛ یک دلیل روشن آن آیات قرآن کریم است که در یک‌جا می‌فرماید: «به سبب اعمال مردم، فساد در خشکى و دریا آشکار شد تا به آنان جزاى بعضى از کارهایشان را بچشاند، باشد که بازگردند»،[۲] در آیه دیگری می‌خوانیم: «و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتى از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم، ولى تکذیب کردند؛ پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم».[۳]
۴٫ تعیین دقیق مصادیق علت‌های معنوی برای انسان‌های عادی ممکن نیست؛ بلکه فقط اولیای الهی می‌توانند بیان کنند چه چیزی علت معنوی حوادث مادی است.
۵٫ علیت مسائل معنوی در امور مادی به نحو طولی است نه عَرَضی؛ یعنی ممکن است یک امر معنوی در مرحله بالاتر و ما فوق طبیعی سبب زلزله باشد؛ ولی وقوع زلزله در خارج و جهان طبیعی بر اساس علل مادی اتفاق می‌افتد؛ به عبارت دیگر؛ وجود هیچ‌کدام موجب بی‌نیازی از دیگری نیست.[۴]
۶٫ با توجه به مطالب بیان شده روشن می‌شود: اوّلاً؛ نمی‌توان گفت راه‌هایی وجود دارد که کاملاً از وقوع زلزله جلوگیری کند؛ زیرا اصل وقوع آن چه بسا برای ادامه حیات کره زمین لازم باشد. ثانیاً؛ انسان در قبال حوادث طبیعی چند وظیفه دارد:
الف. بکارگیری ابزار لازم و استفاده از علوم و فن‌آوری و رعایت اصول مهندسی در ساخت و ساز، تا از خسارت‌ها و پیامدهای زلزله کاسته شود.
ب. رعایت امور معنوی؛ در مورد امور معنوی نیز دو نکنه را باید رعایت کرد: یکی پرهیز از اموری که بر اساس منابع دینی از علل معنوی زلزله شمرده شده است؛ مانند این‌که، بر اساس روایات متعدد، شیوع زنا، از عوامل وقوع زلزله شمرده شده است؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: «همین که چهار چیز شایع شد [همراه آنها] چهار چیز دیگر پدیدار گردد: هر گاه زنا شایع شد زلزله پیدا شود. هر گاه حکم به‌ناحق شایع شود باران بند آید. هر گاه پیمان با کفارى که در ذمه اسلامند شکسته شود [و طبق مقررات با آنها رفتار نشود] دولت به‌دست مشرکین افتد و بر مسلمین حکومت کنند. و هر گاه زکات داده نشد، فقر و احتیاج پدیدار گردد».[۵] ظاهراً منظور این است که این اعمال (زنا و…) اگر از روی آگاهی و اختیار و به صورت گسترده در جامعه انجام پذیرد، می‌تواند علت برای وقوع آن حوادث باشد.
نکته دیگری که در مورد امور معنوی باید رعایت کرد، اعمالی است که بر اساس روایات می‌تواند از شدت یا کثرت وقوع زلزله جلوگیری کند. على بن مهزیار می‌گوید: محضر مبارک حضرت امام محمد تقی(ع) نامه‌ای نوشتم و در آن از کثرت زلزله در اهواز شکایت کرده و گفتم آیا صلاح می‌دانید از آن‌جا به مکان دیگرى منتقل شویم؟ آن‌حضرت در پاسخ نوشتند: «از آن‌جا منتقل نشوید، روزهاى چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرید و سپس غسل کرده و لباس‌هاى پاک بپوشید و روز جمعه از منازل بیرون آمده و خدا را بخوانید و دعا نمایید مسلّماً حق تعالى آن را از شما بر طرف می‌کند».
راوى می‌گوید: ما همین کار را کردیم پس زلزله‌ها ساکت شدند. همچنین امام محمد تقی(ع)فرمود: «هر کس که از شما گنهکار است توبه و انابه کرده و دعاى خیر نماید».[۶]
در حدیث دیگری محمّد بن سلیمان دیلمى نقل کرده: از حضرت امام صادق(ع) پرسیدم: زلزله چیست؟ آن‌حضرت فرمود: «آیه و نشانه‌اى است». گفتم: سبب آن چیست؟ فرمود: «خدای تبارک و تعالى براى رشته‌هاى زمین فرشته‌اى را موکّل قرار داده و هر گاه بخواهد زمین را بلرزاند به آن فرشته وحى می‌کند فلان رشته و فلان رشته را حرکت بده، پس آن فرشته، رشته‌هاى زمین را که حق تعالى امر فرموده حرکت می‌دهد بلافاصله زمین با اهلش به حرکت و لرزه در می‌آیند». گفتم: وقتى چنین پیش آمد چکار بکنم؟ آن‌حضرت فرمود: «نماز کسوف (آیات) بخوان و وقتى از نماز فارغ شدى به سجده برو و در سجود بگو: “یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً أَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر”».[۷] یعنی؛ «اى کسى که آسمان‌ها و زمین را از این‌که نابود شوند نگه می‌دارى و اگر رو به زوال نهند گذشته از او هیچ‌کس آنها را محفوظ نتواند داشت که او بردبار و آمرزنده است. بدى و شرّ را از ما دور بدار محقّقاً تو بر هر چیزى قادر هستى».
[۱]. مفضل بن عمر، توحید المفضل، محقق و مصحح: مظفر، کاظم، ص۱۴۴، نشر داوری، قم، چاپ سوم، بی‌تا.
[۲]. روم، ۴۱٫
[۳]. اعراف، ۹۶٫
[۴]. ر.ک: «بلایای طبیعی (سیل، زلزله، طوفان و…) و عذاب الاهی»، سؤال ۲۸۸٫
[۵]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۲، ص ۴۴۸، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۶]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۵۵ – ۵۵۶، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
[۷]. همان.