لیله الرغایب به اولین شب جمعه از ماه رجب، شب براورده شدن ارزوهای بلند گفته شده که برای رسیدن به ارزوها اعمالی با ثواب فراوان روایت شده، که نماز رغایب از شمار این اعمال است.
ابن جوزی(م۵۹۷) نخستین کسی است، که از اهل سنت، حدیث لیله الرغایب و اعمال ان را با اندک اختلافی که با روایت ابن طاووس دارد، از ابن منده از ابن جهیم صوفی ابن سعید بصری از پدرش از صغانی از حمید طویل از انس بن مالک از پیامبر(ص) نقل کرده است. بدین ترتیب حدیثی که از ان نام برده شد، از منابع و راویان اهل سنت به منابع شیعی راه یافته است. گرچه مطالعات پیشینه ای فراتر از ابن جوزی را بیان نمی کند، اما نقد ابن جوزی بر این حدیث، نشان می دهد، که نماز رغایب دست کم در قرن ششم شایع بوده است.
ابن جوزی سند روایت را ضعیف، محتوای ان را دروغی منتسب به رسول خدا(ص) شمرده و ابن جهیم صوفی را از دروغگویان متهم به جعل این خبر دانسته و از استادش عبدالوهاب حافظ نقل کرده که راویان این خبر مجهول الحال و برای محدثان ناشناخته هستند و اصل خبر در هیچ کتابی یافت نشده است.[۱] ابن جوزی نمازهایی مانند نماز رغایب را ساخته امام جماعت های جاهل دانسته که مجالس را از این نوع خبرها پر کرده اند تا بتوانند ریاست داشته باشند، در حالی که این نماز هیچ بنیان و اساس ندارد.[۲]
برخی دروغ بودن چنین خبری را مورد اتفاق همگان دانسته[۳] و در هر صورت، مقدسی گوید برای ما در بیت المقدس نمازی به نام نماز رغایب در ماه رجب شناخته شده نبود.[۴] علی بن ابراهیم این نماز را از ساخته های اواخر قرن پنجم دانسته است، که جاهلانی از امامان جماعت ان را درست کرده اند.[۵] از این رو، چنین نمازی را بدعتی مذموم و قبیح شمرده، خواستار مبارزه با ان شدهاند،[۶] به گونه ای که نووی ان را بدعتی زشت، گمراهی و نادانی و دربردارنده منکراتی اشکار شمرده که بدین سبب جعل کننده ان را نفرین کرده است.[۷] مهم انکه، اعتقاد به لیله الرغایب و خواندن نماز ان، مانند بسیاری از امور مشابه، همدوش نفی و مبارزه همچنان رشد کرده و سبب اعتقاد قوی تر برخی از اهل سنت به ان شده است. برخی پنداشته اند که حتی اسری(حرکت شبانه رسول خدا(ص) به بیت المقدس) نیز در نخستین شب جمعه ماه رجب، به نام لیله الرغایب بوده است.[۸]
پیشینه این خبر در منابع شیعی به ابن طاووس(م۶۶۴ق) می رسد. او بدون ذکر سند، تصریح کرده که در کتاب های عبادی از پیامبر(ص) نقل شده، ولی من ان را از برخی کتاب های شیعه اورده ام. سخن سید نشان می دهد ابن طاووس چندان به منبع خود اعتماد نداشته و حتی نام ان را نخواسته بیان کند، اما از باب احتیاط حدیث را نقل کرده است تا ثوابی از دست نرود.[۹]گویا خاستگاه این گونه احتیاط ها (اصل تسامح در ادله سنن) یا (اخبار من بلغ) باشد، که خبر در مقام عمل پذیرفته می شود. علامه حلی(م۷۲۶ق ) نیز به محتوای این حدیث اعتماد کرده به ان اجازه داده و سپس مستند محدثان و فقهای بعدی شده تا ان را نقل کنند و یا مستحب شمارند[۱۰]. اما فاضل لنکرانی حکم به استحباب نماز لیله الرغایب و روزه روز قبل از ان را مشکل شمرده است. [۱۱] در دلالت اخبار من بلغ بر استحباب دو نظر فقهی متفاوت ارایه شده است و در این باره شیخ انصاری بر خلاف اخوند خراسانی (اخبار من بلغ) را دلیل بر استحباب خود عمل نمی داند.
برخی مانند مجلسی نیز لیله الرغایب و نماز ان را به پیروی از ابن طاووس و علامه حلی نقل کرده، اما چندان به ان اعتماد نداشته است. او با این که خبر را در بحار الانوار[۱۲] بدون هیچ نقدی نقل کرده، اما در زاد المعاد از اوردن ان خودداری کرده و دلیل ان را عامی و معتبر نبودن سند دانسته و گفته است که خواندن نماز لیله الرغایب در وقت خاص مشکل افرین است.[۱۳] کسانی مانند امینی، تستری، سبحانی و میلانی نیز هریک به نوعی عامی بودن و حتی ساختگی بودن ان را اشاره کرده اند.[۱۴]
در این میان، مرعشی نجفی کیفیت نماز رغایب را از ابوبکر خوارزمی شافعی مذهب، در کتاب (مفید العلوم و مبید الهموم) ص ۸۸ چاپ مصر، نقل کرده است.[۱۵] در صورت صحت این انتساب، پیشینه حدیث رغایب به نیمه دوم قرن چهارم می رسد؛ زیرا ابوبکر خوارزمی خواهر زاده طبری(م۳۱۰)، مولف کتاب (تاریخ الامم و الملوک) و درگذشته سال ۳۸۳ق است. اما با توجه به این که جعل حدیث رغایب مربوط به اواخر قرن پنجم است، پیشینه قرن چهارم با مشکل روبرو می شود و گویا در انتساب کتاب (مفید العلوم و مبید الهموم) به ابوبکر خوارزمی نیز اشتباهی رخ داده باشد.
این کتاب گرچه مکرر به نام خوارزمی چاپ شده و خوارزمی از پدر به خوارزم و از مادر به طبرستان منسوب است، اما حاجی خلیفه ان را به شخصی مغربی تبار[۱۶] و دیگران ان را به ابوعبدالله قزوینی(م۶۸۲) نسبت داده اند، در حالی است که سطور ابتدایی کتاب منسوب به انان یکی است[۱۷]. نکته دیگر ان که، ناقلان خبر رغایب بایستی ان حدیث را به طور طبیعی به کتاب خوارزمی ارجاع می دادند، که قبل از ابن جوزی(م۵۹۷) نگاشته شده است. از سوی دیگر ارجاع به قزوینی به لحاظ زمان درگذشت وی، دقیق تر می نماید، زیرا با پیشینه گفته شده برای حدیث هماهنگ است و خود مرعشی نجفی نیز در مواردی کتاب (مفید العلوم و مبید الهموم) را به قزوینی(م۸۶۲ق) نسبت داده است.[۱۸]
دست بر سر نهادن برای تعظیم نیز که امروزه رایج شده، نمونه دیگری است که مردم ان را بدون پشتوانه علمی – روایی علمی و با پیشینه ذوق برخی اهل سنت انجام می دهند. مهم انکه در این نوع موارد، نباید از نقش احتمالی صوفیان سنی مذهب غافل شد، مواردی که نخست، اهل سنت را به دلیل همسویی مذهبی متاثر کرده و سپس به شیعه راه یافته، در حالی که محققان هر دو طایفه انها را نقد کرده اند.
پی نوشت ها
[۱] ابن جوزی، الموضوعات، ج۲، ص۱۲۵. شرح حال او را بنگرید: ابن جوزی، المنتظم، ج۱۵، ص۱۶۱.
[۲] ابن جوزی، الموضوعات، ج۲، ص۱۲۹.
[۳] ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج۲، ص۲۶۲ و ج۵، ص۳۴۴ و عجلونی، کشف الخفاء، ج۲، ص۴۱۰.
[۴] (لم یکن عندنا ببیت المقدس صلاه الرغایب)، لخمی شاطبی غرناطی(م۷۹۰)، الاعتصام، ج۱، ص۱۲۲.
[۵] فتنی، تذکره الموضوعات، ص۴۴.
[۶] شربینی، الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع، ج۱، ص۱۰۸ و ملییاری هندی(م۹۸۷)، فتح المعین، ج۱، ص۳۱۲.
[۷] نووی، شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰.
[۸] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۳، ص۱۳۵.
[۹] ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۳، ص۱۸۹.
[۱۰] رک: مجلسی، بحار الانوار، ج۹۵، ص۳۹۵-۳۹۷ و نیز ج۱۰۴، ص۱۲۵؛ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۸، ص۹۸؛ قمی، مفاتیح الجنان، ص۱۳۸ و بروجردی، جامع احادیث الشیعه، ج۷، ص۳۷۹.
[۱۱] فاضل لنکرانی، جامع المسایل، ج۲، ص۱۷۲.
[۱۲] مجلسی، بحار الانوار، ج۹۵، ص۳۹۵-۳۹۶.
[۱۳] مجلسی، زاد المعاد، ص۴۲.
[۱۴] امینی، الغدیر، ج۵، ص۲۴۵؛ همو، الوضاعون و احادیثهم، ص۲۲۸؛ تستری، النجعه فی شرح اللمعه، ج۳، ص۱۰۳؛ سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۷، ص۱۱۶ و میلانی، سید علی، شرح منهاج الکرامه فی معرفه الامامه، ج۳، ص۳۰۳.
[۱۵] مرعشی نجفی، شرح احقاق الحق، ج۹، ص۶۲۰.
[۱۶] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۷۷.
[۱۷] دمیاطی، حیاه الحیوان الکبری، ج۲، ص۱۱۲؛ اقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۸، ص۱۱ و رک: الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه، ج۱، ص۸۳۸.
[۱۸] مرعشی نجفی، شرح احقاق الحق، ج۳۳، ص۸۱۳.
منبع