۳) نظم و مقررات و کنترل
نظم و مقررات یکی از پایه های اساسی هر نهاد و سازمان است و نظارت و کنترل نیز از ارکان و عناصر حیاتی مدیریت در همه ی سیستم ها به شمار می رود. آنچه باعث شده تا جوامع انسانی و نظام های اجتماعی درروند تکامل خود به کنترل و روش های گوناگون نظارت روی آورند، ضرورت پیش گیری و ممانعت از انحراف از هدف و حصول اطمینان از صحت حرکت همه عوامل جامعه یا سازمان به سمت اهداف تعیین شده می باشد. یکی از تعاریف نسبتاً جامع از نظارت و کنترل، که یکی از نظریه پردازان مدیریت (استیفن رابینز) ارائه کرده، عبارت است از فرایند تحت نظر قراردادن فعالیتها به منظور حصول اطمینان از این که آنها همان گونه که برنامه ریزی شده اند انجام می پذیرند و اصلاح انحرافات قابل ملاحظه و مهم (خدمتی و همکاران، ۱۳۸۲).
در مدیریت اسلامی هم می توان از نظارت و کنترل نمونه های بسیاریمشاهده کرد. به عنوان نمونه، حضرت علی (ع) در دوران کوتاه مدیریت خود بر جامعه ی اسلامی، در زمینه ی مراقبت و نظارت بر اعمال و رفتار کارگزاران و کارکنانی که تحت مدیریت ایشان بودند،بسیار دقیق وهوشیارانه عمل می کردند. ایشان در بخشی از عهدنامه و دستورالعمل مهم خود به مالک اشتردرمورد نظارت بر عملکرد کارگزاران و افراد تحت امر او می فرماید: پس، با فرستادن مأموران مخفی، که اهل راستی و وفاداری هستند، کارهای آنان را زیر نظر بگیرد،زیرا بازرسی مداوم و پنهانی تو سبب می شود که آنان به امانت داری و مدارا کردن با مردم ترغیب شوند (نهج البلاغه، نامه ی ۵۳).اما، دراین جا سؤال مهمی مطرح می شود و آن این که «جایگاه نظم و مقررات و نظارت و کنترل در مدیریت خانواده کجاست و راه کار اجرای صحیح آنها چگونه است؟».شباهت ها و تفاوت های نظم و کنترل در خانواده با یک سازمان چیست؟ آیا مدیر خانواده می تواند از راه کارهای سازمانی نظم دهی و نظارت و کنترل در خانواده استفاده کند؟ در ادامه این بحث سعی می کنیم بدین سؤالات پاسخ دهیم.
۳-۱) نظم و مقررات مسلم است که بنیاد هر نهاد و نظامی به چگونگی انتظام و قرار گرفتن اجزا در جای مشخص خود و ترتیب و توالی حرکت ها و کنش هاست.نظام خانواده نیز برای دست یابی به سلامت،صحت،توان مندی، و کارایی نیازمند رعایت چنین مسائلی است؛ اگر چه نظام و ساختار یک خانواده نباید شاکله ای مکانیکی یا فیزیکی داشته باشد و پویایی و تحرک ازجمله خصوصیات نظام های انسانی به شمار می رود. وجود برنامه های مشخص روزانه،هفتگی، ماهانه و سالانه برای تک تک اعضای خانواده به صورت فردی و برای جمع آنها، به صورت اجتماعی و تصویب و اجرای قوانین و مقررات فردی و اجتماعی در یک خانواده امری کاملاً لازم و ضروری به نظر می رسد. هرچند دراین امر،والدین وبزرگ ترهای خانواده نقش هم کار و هم فکر برای یکدیگر و نقش راهنما و الگو برای اعضای کوچک تر را ایفا می کنند و استفاده از تشویق و تنبیه درست و به جای نیز می تواند در تقویت و تکمیل چنین وضعیتی مفید و چاره ساز باشد.در فرهنگ اسلامی آیات و روایات بسیاری یافت می شود که بر لزوم وجود نظم و مقررات در تمام شؤون فردی و اجتماعی زندگی دلالت دارند. امام (ع) در آخرین بیانات گران بهای خود رعایت نظم در کارها را هم سنگ تقوای الهی به ما توصیه کرده اند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم»یعنی؛شما را وصیت می کنم به رعایت تقوای الهی و نظم در کارها. ایشان یکی از عوامل بی نظمی را واگذاری کار هر روز، به روزدیگر و امروز و فردا کردن دانسته اند و دراین باره فرموده اند: کار هر روز را در همان روز انجام ده که هر روزی را کاری است (حکیمی، ۱۳۸۰، ۱ /۵۴۲).اولویت بندی امور، تنظیم اوقات و مدیریت زمان، برنامه ریزی، مداومت و استمرار، تعیین مسؤولیت و وظایف تک تک اعضای خانواده، تعهد نسبت به سلسله مراتب اقتدار در خانواده و… ازمواردی است که وجود نظم و انضباط و مقررات در خانواده و رعایت آنها را تضمین می کند.همچنین، نگاهی به دستورات و تعالیم تربیتی پیشوایان دینی در پرورش و تربیت صحیح فرزندان، نشان می دهد که آموزش نظم و انضباط علمی و عملی در خانواده از جایگاهی ویژه برخوردار است. در ادامه، به برخی آیات و روایات در این موارد اشاره می شود.تعالیم اسلامی در خصوص رعایت نظم و مقررات خانوادگی توصیه های دقیقی را شامل است که از جمله آنها می توان به این آیه ی شریفه اشاره داشت:ای کسانی که ایمان آورده اید! بردگان شما،و همچنین کودکان تان که به حد بلوغ نرسیده اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند؛ پیش از نماز صبح، و نیمروز هنگامی که لباس های (معمولی) خود را بیرون می آورید، و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست؛ اما بعد از این سه وقت، گناهی بر شما و برآناننیست (که بدون اذن وارد شوند) و برگرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمت به یکدیگر خدمت نمایید). این گونه خداوند آیات را برای شما بیان می کند و خداوند دانا و حکیم است (نور، ۵۸).همچنین، تعالیم اسلامی مانند اغلب دیدگاه های نظریه پردازان خانواده بر مدیریت والدین درخانواده تأکید دارد. پیروی و همراهی با والدین لازم است و نافرمانی از آنها فقط در صورت اصرار آنها بر گناه و شرکت به خداوند، مجاز می باشد. البته، حتی در این صورت نیز برخورد مناسب و مؤدبانه با والدین ضروری است: و هرگاه آن دو، تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی،که از آن آگاهی نداری (بلکه می دانی باطل است)،ازایشان اطاعت مکن، ولی با آن، دردنیا به طرز شایسته ای رفتار کن (لقمان، ۱۵).قرآن افزون برتأکید بر اقتدار والدین، به شوهر اقتدار بیشتری می دهد: مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتری هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است،و به خاطر انفاق هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می کنند. و زنان صالح، زنانی هستند که متواضعند، و در غیاب (همسرخود)، اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقی که خداوند برای آنان قرار داده حفظ می کنند (نساء، ۳۴). درباره این آیه توضیحات و تفاسیر مبسوطی وجود دارد که از پرداختن به آنها صرف نظر می کنیم.
۳-۲) کنترل همان گونه که در تعریف کلی نظارت و کنترل اشاره کردیم،دریک خانواده نیز پیش گیری و ممانعت از انحراف از هدف، و حصول اطمینان ازصحت حرکت همه یاعضای خانواده به سمت اهداف تعیین شده فردی و اجتماعی ضرورت وجود نوعی کنترل در مدیریت خانواده را برای ما بیش از پیش روشن می نماید.در این جا می توان از دو نوع کنترل صحبت به میان آورد: کنترل بیرونی، کنترل درونی. کنترل بیرونی اشاره به نوعی نظارت و کنترل مستقیم دارد که افرادازفرایند آن آگاه بود و انگیزه ی آنها از انجام صحیح امور،نوعی ترس از مجازات با علاقمندی به پاداش و تشویق می باشد. شیوه های مدیریتی بسیاری از این نوع کنترل استفاده می کنند و استفاده از آن در جامعه ای که از انسان های گوناگون و صالح و مفسدی تشکیل شده شاید قابل توجیه باشد، اما، مدیریت محیط صمیمی و عاطفی خانواده با چنین شیوه ای سازگار نیست. کنترل استبدادی و سخت گیری در محیط هایی همچون خانواده در فرهنگ دینی به شدت مذموم شده و حاصل آن جز سوق دادن اعضای خانواده به سوی پنهان کاری و ریاکاری نیست.پیامبر اکرم (ص) در این باره فرموده اند: بدترین مردم آن کسی است که بر خانواده اش سخت گیرد (کرمی فریدنی، ۱۳۸۴، ۳۴۶). البته این روایت بر جنبه ی دیگری از سخت گیری یعنی سخت گیری اقتصادی نیز اشاره دارد که آن هم به نوعی باعث بروز مشکلات عدیده ای در خانواده می شود که در بخش قبل بدان اشاره شده است.از این رو،کنترل درونی یا خودکنترلی باید نقش بیشتری نسبت به کنترل بیرونی ایفا کند؛ نوعی کنترل که امروزه در نظریه های مدیریتی نهادها و سازمان های کلان نیز تأکید بسیاری برآن می شود. خودکنترلی در فرهنگ دینی ما از ارج و منزلت بالایی برخوردار است. حضرت علی(ع) در این باره فرموده اند: آگاه باشید آن کس که به خویش کمک نکند تا واعظ و مانعی از درون جانش برای او فراهم گردد، از سوی دیگران برای او واعظ و مانعی نخواهد بود (نهج البلاغه، خطبه ی ۹۰).بنابراین، در این زمینه، نوع رفتار مدیریتی در خانواده باید با گونه ای عمل تربیتی همراه باشد تا ضمن حفظ پیوندهای عاطفی میان اعضای خانواده،انحرافی از حرکت به سوی اهداف فردی و اجتماعی اتفاق نیفتد و در صورت بروز چنین امری به سرعت رفع گردد پرورش ایمان اعضای خانواده، آموزش ارزش ها و قوانین و تذکر مناسب بر رعایت آنها، فرصت دادن به یکدیگر برای جبران خطاها و اصلاح خود، استفاده بجا از تشویق ها و تنبیه های مناسب،انجام رفتارو عملکرد شایسته از سوی والدین، و الگو ساختن خود برای فرزندان و.. از مواردی است که نظارت و کنترل را در خانواده به نحو احسن اجرا می کند. در ادامه، به برخی آموزه های دینی در این خصوص اشاره می کنیم:امیرمؤمنان علی (ع) درباره ی نقش ایمان در خودکنترلی فرموده اند: و هرگز حاکم بر خویشتن نخواهی بود جز این که فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی (نهج البلاغه، نامه ی ۵۳). کاملاً واضح است که خانواده، نخستین نهادی است که ایمان افراد در آن شکل می گیرد. از این رو، تقویت خود کنترلی اعضای خانواده، که یکی ازلوازم مدیریت خانواده به شمار می آید،رابطه وثیقی با پرورش افراد مؤمن در یک جامعه دارد.درباره ی استفاده مناسب از تشویق و تنبیه نیز باید تذکر دهیم که برای به کارگیری بجا و مناسب تشویق و تنبیه نیازمند شناخت مخاطف و درک شرایط و مواقع هستیم. چه بسا استفاده ی غلط از چنین ابزاری نتیجه معکوس دهد.همچنین، شناخت انواع و اقسام تشویق ها و تنبیه ها با توجه به مخاطب و موقعیت از اهمیت بسیاری برخوردار است. به عنوان نمونه، حضرت علی (ع) در بیان یکی ازانواع تنبیه ها فرموده اند: «ازجرالمسیء بثواب المحسن»؛ یعنی، خطاکار را به وسیله ی پاداش دادن به نیکوکار، تنبیه کن (نهج البلاغه، حکمت ۱۷۷).
منبع:نشریه اندیشه حوزه ،شماره ۷۸-۷۷.
ادامه دارد…