۸٫ فخر رازی، مفسر قرن هفتمامام ابوعبدالله محمد بن عمر بن الحسین بن الحسن بن علی تمیمی بکری طبرستانی رازی ( ۵۴۶- ۶۰۶ ) ملقب به فخرالدین و معروف به « ابن الخطیب » شافعی در ری متولد گردید. علوم ابتدایی مقدماتی را از محضر پدرش، ضیاء الدین آموخت. مدتی از محضر کمال سمعانی و مجدالدین جلبی علم و دانش فرا گرفت و با استعداد و نبوغی که داشت در اغلب علوم عصر خویش به مراتب عالیه نایل آمد.او در علم تفسیر، کلام، علوم عقلی و نقلی، به ویژه لغت و ادب پیشوا گردید. نبوغ علمی وی شهرت بزرگی را برای او فراهم آورد. علما و دانشمندان از مناطق دور و بلاد گوناگون محفل او را قصد می کردند و شَدّ رحال می کردند، او که واعظ چیره دست و خطیب توانا بود، مستمعان را تحت تأثیر سخنان نافذ خود قرار می داد و گاهی مردم را به گریه وامی داشت. او به هر دو زبان فارسی و عربی مسلط بود و شعر می سرود. به او در حال صحبت و وعظ، حال وجد و شور و شوق دست می داد و دیگران را نیز تحت تأثیر قرار می داد. (۱)
تألیفاتبیش از ۷۰ جلد کتاب در شمار تألیفات او آورده اند که مهم ترین آن ها تفسیر کبیر او به نام مفاتیح الغیب می باشد. و از دیگر تألیفات او می توان تفسیر سوره حمد در یک جلد، المطالب العلیه، البیان و البرهان فی الرد علی الزبغ و الطغیان، المحصول ( در اصول فقه )، الملخص، شرح الاشارات و شرح عیون الحکمه ( در حکمت و فلسفه )، السرّ المکنون ( در طلسمات ) نام برد. او در شوال ۶۰۶ هت در ری درگذشت، هر چند برخی خواسته اند فوت او را به مسموم ساختن کرامیان منتسب نمایند از سروده های اوست:المرء مادام حیّاً یستهان به *** و یعظّم الرزء فیه حین یفتقدمرد مادام که زنده است مورد اهانت قرار می گیرد، مصیبت وقتی بالا می گیرد که از دنیا برود… ».
تفسیر او از دیدگاه دیگران۱٫ ابن حجر عسقلانی گوید:تنها عیبی که تفسیر فخر رازی دارد این است که شبهه و تردید را به صورت شدید وارد می سازد، ولی در حلّ آن کوتاه می آید به حدّی که برخی از مغربیان گفته اند: شبهات او نقد ولی حل آن ها نسیه است. (۲)۲٫ دکتر ذهبی، صاحب التفسیر و المفسرون گوید:فخر رازی به صورت استطراد به مسائل اصول حقه، مسائل نحوی و بلاغی، متعرّض می گردد، هر چند در این گونه مسائل اطلاعات او همانند علوم هستی شناسی و ریاضت نیست خلاصه آن که کتاب او به موسوعه در کلام، هستی شناسی و طبیعت شناسی بیشتر شباهت دارد تا تفسیر. (۳)۳٫ صاحب کشف الظنون گفته است:امام فخر رازی تفسیر خود را با اقوال و آرای حکما و فلاسفه پرساخته است. از مطلبی به مطلب دیگر پریده است و به حدی که گاهی ناظر را تعجب فرا می گیرد.امام ابوحیان در کتاب البحر المحیط گفته است:امام فخر رازی در کتاب تفسیر خود چیزهای فراوان و طولانی ای آورده که در علم تفسیر نیازی به آن ها نیست، در کتاب فخر رازی همه چیز وجود دارد جز تفسیر. (۴)۴٫ زرقانی صاحب مناهل العرفان ضمن معرفی تفسیر کبیر امام فخر رازی به عنوان یک تفسیر کلام و حکمت، می گوید:برخی از مفسرین، اهل سنت را پلی برای دفاع از عقاید خود قرار داده اند و در رأس این گروه امام فخرالدین رازی است، او در هر مناسبتی بر اهل ضلالت و انحراف از عقیده حمله را آغاز کرده، در تفسیر خود، مسلک حکمای متألهین را پیموده است. دلیل های آنان را همراه با نوعی تهذیب و سازندگی که با اصول اهل سنّت موافق باشد آورده است. او روش طبیعی آنان و زیست شناسان را نیز پیموده است. در مورد افلاک، برج ها، آسمان، زمین، حیوان، نبات و در اعضای انسان، سخن گفته است. (۵)۵٫ فخر رازی از دیدگاه خود وصیت نامه ای دارد و در آن مطالب پندآمیز را گوش زد می کند. در نخستین پند آن چنین آمده است:بدانید من فرد دوستدار علم بودم، در مورد هر چیزی مطلب می نوشتم، بر کمیت و کیفیت آن وقوف پیدا نمی کردم، خواه حق یا باطل، ضعیف یا قوی باشد، من کتاب های کلامی را امتحان و آزمایش نمودم، در آنها فایده ای برابر آن فایده ای که در قرآن پیدا نمودم وجود ندارد، چون قرآن تمام سعی و کوشش خود را صرف می کند که تمام عظمت و جلالت را مخصوص خدا سازد و از تعمق در ایراد معارضه و متناقضات که فکر را به راه های انحرافی و کژ وامی دارد خودداری کند. (۶)
جایگاه عقل در تفسیر فخررازیدر رده بندی تفسیرهای موجود، تفسیر فخر رازی از بارزترین مصادیق « تفسیر به رأی » شمرده می شود.وجهه ی نظر فخر رازی مقابله با معتزلیان و مکتب اعتزال بوده است. فخر رازی خود اشعری مسلک است، از این رو وی از هیچ فرصتی برای تثبیت عقاید خود و هجوم به مخالفان، به ویژه معتزلیان و کرامیان چشم نمی پوشد. او ضمن تفسیر آیه ۱۰۳ سوره الانعام: « لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ » ضمن بحث طولانی، استدلال معتزلیان را مبنی بر عدم رؤیت خداوند یاد می کند، آن گاه به نقد و بررسی دلیل های آنان می پردازد و سپس به ارائه دلیل های خود مبنی بر جواز رؤیت خداوند به زعم خویش می پردازد، در عین حال بحث را به جای دیگر حواله می دهد. (۷)
افعال انسان مخلوق خدااز روزگاران بسیار دور یکی از معرکه ترین مباحث کلامی، افعال بندگان بود که آیا مخلوق خدا است یا با اراده و اختیار انسان ها به وجود می آید؟ تفسیر رازی بیان گر اندیشه جبری اشاعره است. فخر رازی چنین تصریح می کند:فعل از خداوند داعی به قدرت انجام می گیرد، چون داعی خود آفریده ی خداست، این حقیقت مسلم می گردد که خدا آفریننده کارهای انسان نیز هست. (۸)در تفسیر مفاتیح الغیب، مباحث فقهی و حدیثی، فراوان یافت می شود؛ چون او یکی از فقیهان شافعی و از دل بستگان به فقه شافعی بوده است. او در ذیل آیات الاحکام وارد مباحث فقهی می گردد و از آرای شافعی حمایت کرده و با فقه حنفی درگیری دارد.او با توجه به شیوه های تأثیرگذاری در افراد، گاهی با ارقام و آمار بازی می کند، شقوق و فروع مسئله را چندین برابر اصل می افزاید. به نظر می رسد در این گونه آمارها، مبالغه کرده، در سوره حمد چندین بار فروغ و اشتقاقات مسئله و ضریب آن ها را از ده هزار به بیست هزار می رساند این خود خلط واقعیات با فرضیات می باشد.فخر رازی به مسائل ادب و بلاغت بی توجه نیست و بیشترین بهره را در این باره از کشاف زمخشری دارد.فخر رازی به منابع و مصادر کتاب خود اشاره دارد و لغویین، متکلمین و مفسرین نام می برد.تفسیر امام فخر رازی ابتدا در سال ۱۲۷۹ در ۶ جلد در بولاق و سپس ۸ جلدی آن در قاهره با حاشیه ارشاد السلیم و اخیراً در ۳۲ جلدی به تحقیق محمد یحیی الدین بین سال های ۱۳۵۲- ۱۳۵۷ در ۳۲ جزء و در ۱۶ جلد منتشر شده است و بارها به صورت افست و در ایران و لبنان انتشار یافته است.
۹٫ میبدی، مفسر قرن ششممؤلف تفسیر میبدی ابوالفضل احمد بن ابی سعد بن احمد یزدی میبدی است که غالباً او را رشیدالدین ابوالفضل یا ابوالفضل رشیدالدین میبدی می نامند.این تفسیر برخلاف غلط مشهور که به نام خواجه عبدالله انصاری ( ۳۹۶-۴۸۱ هـ ) اشتهار یافته، از تألیفات میبدی است که در سال ۵۲۰ به تألیف آن شروع کرده است. در جلد پنجم آن آمده است: « شش صد و اندی سال گذشت تا هزاران دشمنان از این زندیقان و خصمان دین کوشیدند تا در قرآن طعنی زنند و نقصی آرند، نتوانستند ». (۹)بنابراین، می توان نتیجه گرفت که میبدی یکی از علما و مفسرین قرن ششم است که در قرن مزبور مشغول نوشتن این تفسیر بوده است.میبدی از نظر اعتقادی در فروع فقهی یکی از پیروان شافعی است و بدین جهت از نظر فکری متمایل به خاندان علی بن ابی طالب (علیه السّلام) می باشد.وی در تفسیر خود می گوید: « فما من مؤمنٍ إلّا و هو یُحِبّ علیّاً؛ (۱۰) مؤمنی نیست مگر آن که در دل، دوستی علی را دارد ».اما در اصول، پیرو اهل حدیث از تأویل بیزار است، میبدی با این که صوفی وارسته و عارف خوش دلی بوده، ولی در مسائل مذهبی سخت گیر و متعصب است، او از عقائد خود سخت دفاع می کند.از مطالعه ده جلد این کتاب بزرگ درمی یابیم که او یک دیندار عقیده مندی است که گاهی به شدت علیه دیگر فرقه های اسلامی می پردازد.
مشرب فکریدر قرن چهارم و پنجم هجری، خراسان کانون عرفان و تصوف شده بود، مشایخ صوفیه از بلاد عراق عرب و ماوراء النهر به شهرهای پررونق آن روی می آورند و از کتاب خانه غنی آن استفاده می کردند، در این مکتب بزرگانی چون: ابونصر سراج ( متوفای ۳۷۸ هـ ) نویسنده کتاب اللمع فی التصوف، ابوبکر محمد کلاباذی ( متوفای ۳۸۰ هـ ) مؤلف طبقات الصوفیه، امام ابوالقاسم قشیری ( متوفای ۴۵۶ هـ ) مؤلف رساله القشیریه حضور داشتند و هر یک به سهم خود گنجینه عرفان اسلامی را غنی تر ساخته بودند.اساس مکتب عرفانی خراسانی، جمع بین شریعت و طریقت و مبارزه با انحراف و بدعت بود. عرفای نامبرده فوق، مدرسه های خاصی به همین منظور در آن شهر بنا نهاده بودند. خواجه عبدالله انصاری در همین مکتب پرورش یافت و به مبادی و اصول آن وفادار ماند. از خدمات مهم پیر طریقت به مکتب عرفان خراسان این شد که منازل طریقت و مقامات سلوک عرفانی و مدون ساخت و در درجه بندی مقامات، ترتیب تازه ای آورد. در این ترتیب بر کیفیات باطنی و اشراقی نکرد، بلکه اخلاق و آداب زندگی متعارف را نیز دخالت داد، تا هر عارفی در عین حفظ پیوند عادی، سیر معنوی نیز داشته باشد، از این رو برای راهیان طریقت، رعایت آداب ظاهری را لازم شمرد. در این باره در دیباچه رساله مختصر فی آداب الصوفیه که به فارسی روان املا شده است بر رعایت آداب ظاهری تأکید دارد.هر چند تفسیر کشف الاسرار، تألیف خواجه عبدالله انصاری نیست، ولی شالوده و اساس کار این تفسیر همان تفسیر خواجه به عنوان پیر طریقت، عالم طریقت، جمال اهل حقیقت، یا شیخ الاسلام انصاری، یاد و سخنانش را نقل کرده است.
معرفی تفسیر و مراحل سه گانهکشف الاسرار، تفسیری است بزرگ به زبان فارسی شیوا که به قلم شیرین رشیدالدین ابوالفضل میبدی در ده جلد به اهتمام علی اصغر حکمت گردآوری و چاپ شده است و مجموع صفحات آن ۶۴۹۷ است. این کتاب بر اساس تفسیر بسیار مختصر است که خواجه عبدالله انصاری هروی، دانشمند عارف مشرب حنبلی نوشته بوده است. میبدی به شرح و بسط آن پرداخته است و در تنظیم مطالب و مناسبت، نهایت ذوق و هنر خویش را نشان داده است.میبدی برای تفسیر آیات سه نوبت قائل شده است:
نوبت اول:ترجمه آیات به فارسی با رعایت امانت و روانی عبارت.
نوبت دوم:تفسیر آیات به روش عمومی تفسیرهای اهل سنت و جماعت که بر اساس اتکا به احادیث و اقوال و آرای مفسران سلف و پیشین می باشد.
نوبت سوم:به بیان تأویل های عارفانه ای که از برخی آیات استفاده می گردد اختصاص دارد.بر این ویژگی ها باید مزیت زیبایی گفتار و استواری انشا و نثر موزون را نیز افزود. به تعبیر خود مؤلف:اول، پارسی ظاهر، بر وجهی که هم اشارت به معنا دارد و هم در عبارت غایت ایجاز بود، دیگر نوبت تفسیر گوییم و وجوه معانی و قراءات مشهوره و سبب نزول و بین احکام و ذکر اخبار و آثار و نوادر که تعلق به آیت دارد و وجوه و نظائر و ما یجری مجراه. سه دیگر نوبت: رموز عارفان و اشارات صوفیان و لطائف مذکران. (۱۱)وی در تفسیر « َنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی »، نقل سخن می کند و می گوید:یعنی اجریت فیه من روحی المخلوقه، یعنی از روح مخلوق خودم به او جاری ساختم ».سپس آن را رد می کند که این سخن نه در اخبار صحاح است و نه در آثار صحابه سلف و نه مفسران ثقات، تأویل بگذار که تأویل راه بی راهان و مایه طغیان است اقرار و تسلیم گوش دار و ظاهر دست بدار که راه مؤمنان است و اعتقاد سنیان است و نجات در آن است. (۱۲)میبدی در ضمن تفسیر خود احادیث متعددی را از طریق اهل بیت طهارت (علیه السّلام) نقل نموده است، از آن میان از علی (علیه السّلام) بیش از صد مورد، از امام حسن مجتبی (علیه السّلام) بیش از پنج مورد، از امام حسین (علیه السّلام) بیش از هفت مورد، از امام سجاد (علیه السّلام) بیش از شش مورد، از امام باقر (علیه السّلام) چهار مورد، از امام جعفر صادق (علیه السّلام) بیش از سی و هفت مورد، از امام علی بن موسی الرضا (علیه السّلام) سه مورد و در فضایل علی (علیه السّلام) بیش از سی مورد فضیلت و منقبت نقل نموده است که طالبان تفصیل به خود تفسیر مراجعه نمایند. (۱۳)
فهرست تفسیراخیراً با تلاش و کوشش آقای دکترمحمدجواد شریعت، فهرست جامع و مفیدی در ۱۰۴۷ صفحه از سوی انتشارات امیرکبیر انتشار یافته است که تنظیم آن از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۱ طول کشیده است که در واقع آن تفسیر اقیانوس گونه را احیا و زنده ساخته است. در این فهرست آیات وارده، احادیث شریفه، سخنان رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و مکالمات او، اقوال بزرگان دین و صحابه بزرگ پیامبر اسلام، فهرست اشعار عربی، فارسی، امثال عربی، امثال فارسی، واژه های عربی، واژه های فارسی، داستان های شگفت، فهرست اعلام، اماکن، اشخاص و کتاب ها عموماً به ترتیب حروف تهجی آمده است. این کتاب گنجینه ای از معارف و اطلاعات می باشد.اینک نمونه ای از نثر آن را از ابتدای تفسیر می آوریم:این است یاد دوست مهربان، آسایش دل و غذای جان، یادی که گوی است و انسش چوگان، مرکب او شوق و مهر او میدان، گل او سوز و معرفت و بستان، یادی که حق در آن پیدا، به حقیقت حق پیوسته، از بشریت جدا، یادی که درخت توحید را آبش خور است، دوستی حق مر آنرا میوه و بر است این است که رب العالمین گفت: « لا یزال العبد یذکرونی و اُذکره حتی عشقنی و عشقته ». این نه آن یاد زبانی است که تو دانی که آن درون جان است « بویزید » روزگاری برآمد که ذکر زبان کمتری کردی چون او را از او پرسیدند گفت: عجب دارم از این یاد زبان، عجب تر از این کو بیگانه است، بیگانه چه کند در میان، که یاد اوست خود در میان جان… (۱۴).
۱۰٫ سیوطی، مفسر قرن نهمجلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن شیخ کمال الدین ( ۸۴۹-۹۱۱ ) یکی از نوابغ و نوادر روزگار از نظر احاطه و جامعیت علمی می باشد. او در تمام زمینه ها و رشته های علوم، تألیف و تصنیف دارد، جز در مورد منطق، چون آن را دوست نمی داشت، بلکه در مذمت آن کتاب صون الکلام را نوشت که ابن تیمیه نیز از او پیروی نمود.او در سن ۲۱ سالگی متصدی امر فتوا گردید و یکی از پرکارترین محققین و مؤلفین جهان اسلام به شمار می رفت. برخی گفته اند: تعداد تألیفات و رساله های کوچک و کم حجم است ولی کتاب های مهم و بزرگی همانند کتاب تفسیر او، الاتقان نیز دارد که از اعتبار کم نظیری برخوردار هستند.
تألیفاتالاتقان ( ۳ جلد )، إحیاءِ المیت بفضائل اهل البیت، الأشباه و النظائر النحویه ( ۴ جلد )، الاقتراح در نحو، الاسعاف فی رجال الموطأ، اتمام الدرایه فی شرح النقایه، بدایع الزهور فی وقایع الدهور، بشری الکئیب بلقاء الحبیب، البهجه المرضیه فی شرح الألفیه، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، الجواهر فی علم التفسیر، الحاوی للفتاوی، حسن المحاضره فی أخبار مصر والقاهره، رساله فی النعال الشریفه، الدرر المنتشره فی الاحادیث المشتهره، الروض الأریض فی طهر المحیض، الخصائص الکبری فی خصائص النبی (صلی الله علیه و اله و سلم)، الحاشیه علی تفسیر البیضاوی، لباب النقول فی اسباب النزول، مفحمات الاقرآن فی مهمات القرآن، معترک الأقرآن فی مشترکات القرآن… .از اسامی تألیفات او برمی آید که اکثر سعی و کوشش خود را درباره ی قرآن کریم و علوم مربوط به آن صرف کرده است. او در نویسندگی، صاحب سبک و سلیقه بوده است و یکی از رازهای مطرح بودن آثار او مرهون سبک و سلیقه است. (۱۵)
آغاز تفسیرحمد و سپاس خداوندی راست که مأثر آثار را پس از فرسودگی احیا نمود، به تفسیر کتاب عزیز خود با اسناد عالی از خبرها مأثور ما را موفق فرمود، گواهی می دهم که جز خدای یکتا معبودی نیست، شهادتی که به صاحب آن اجرها و پاداش ها را مضاعف می سازد و شهادت می دهم که سید و سرور ما محمد بنده و رسول او است که فجر صادق خود را آشکار ساخت تا ظلمات و تاریکی های اهل باطل و فجور را از میان برد، درود بر اولاد و اصحاب او باد! که دارندگان علم والا و فضیلت مشهور بودند، درود و سلامی در گذرگاه ایام و روزگاران دائمی در جریان باشد پس از حمد و درود هنگامی که این بنده کتاب ترجمان القران را تألیف نمودم و آن تفسیری بود همراه با سلسله اسناد از پیامبر خدا و اصحاب که در چند مجلد قرار داشت، اخبار و احادیثی که در آن آورده بودم با اسانید از منابع و کتاب هایی که از آن ها نقل کرده بودم ملاحظه نمودم که همت اغلب مردم از تحصیل آن قاصر و کوتاه است و رغبت وافر به متون احادیث دارند بی آن که طول اسناد را داشته باشند، پس آن کتاب را در این جا تلخیص نمودم تنها به متن مأثور اکتفا کردم تنها اسامی منابع و کتاب های معتبر منقول را آوردم و آن را الدرر المنثور فی التفسیر بالمأثور نامیدم از خداوند متعال پاداش ها بر مؤلف و عصمت از خطا و لغزش و باطل را مسئلت دارم. (۱۶)
قرن دهم و تفاسیر مأثوردر قرن دهم و یازدهم هجری یک حرکت اخباری گری در تمام مناطق و مجامع علمی اسلامی صورت پذیرفته است و نوعی بازگشت به حدیث در مصر، عراق، ایران و دیگر سرزمین های اسلامی متداول گشت، آیا این حرکت معلول تصادم های فکری جهان اروپا و اسلام بوده؟ که در مقام مقابله به مطمئن ترین پایگاه پناه برده اند؟ یا معلول ضعف و نارسایی فلسفه و علوم عقلی و ذوقی بوده است؟ یا در مقام کشمکش ها مجادلات سیاسی و اجتماعی ملل اسلامی جویاگر محیط امن و آسایش موجب این گرایش گردیده است؟ یا پراکنده بودن مکاتب فقهی و اصولی و اختلاف و نزاع های مشربی فقها موجب توطن و استیجار به جوار امن أثر و خبر گردیده است؟ و یا …در هر صورت قابل توجه است که در آن عصرها، در جهان تشیع تفسیرهایی مانند البرهان بحرانی یا نورالثقلین شیخ عبدعلی حویزی یا تفسیر صافی، و در جهان اهل سنت تفسیر ابن کثیر ( م ۷۷۴ ) ثعالبی ( م ۸۷۶ ) الجواهر الحسان، ترجمان قرآن، الدرالمنثور، مجمع البحرین و مطلع البدرین سیوطی، طلوع می کنند.تفسیر به مأثور شامل تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با سنت، تفسیر منوط به رأی اصحاب پیش اهل سنت و پیشوایان معصوم (علیه السّلام) نزد خاصه شامل می گردد.تفسیر قرآن با قرآن یا با سنت صحیحه و معتبره سخنی در مقبولیت آن نیست، اما تفسیر قرآن با مأثور که از طریق صحابه یا پیشوایان نقل شده است روی جهاتی قابل بحث و بررسی است:۱- وجود احادیث مجعول و روایات ضعیف و اسرائیلیات که بزرگ ترین مانع این امر است.۲- رسوخ رسوبات اعتقادی و فکری، سیاسی و اجتماعی که جایگاه ویژه ای در احادیث دارد، مانند طرفداران بنی امیه، یا طرفداران بنی عباس که از راه تملق و جلب منافع دنیوی احادیثی را جعل و نشر داده اند.۳- اختلاف صحیح به غیر صحیح و نقل احادیث فراوان که منسوب به پیشوایان یا اصحاب می باشند، بدون تحقیق و بررسی، به حدی که حق را با باطل مشتبه ساخته است.۴- در اخبار و احادیث، مطالبی از کتاب های پیشین مانند تورات و انجیل نقل شده است و مأمور به توقف در آن ها هستیم که نه می توانیم تصدیق نماییم و نه می توانیم تکذیب کنیم.با توجه به مراتب فوق تا زمانی که به صحت و اعتبار واقعی حدیث پی نبرده ایم، نمی توان تفسیر مأثور را تفسیر مقبول و معتبر و مطمئن بشماریم، ولی با رعایت نکات فوق از سوی فردی که صلاحیت و شایستگی این رعایت را دارد، تفسیر به مأثور در برابر دیگر شیوه های تفسیر ادبی، علمی، عرفانی، رأیی، تفسیرالقرآن بالقرآن، مطمئن تر از دیگر روش ها است، چون به منبع و سرچشمه وحی اتصال دارد و « أهل البیت أدری بما فی البیت » می باشد.
تعاریف و شناسایی۱٫ سیوطی گوید:کتاب مسندی تألیف نمودم که در آن تفاسیر پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) را گردآوری نمودم که در آن ده هزار و اندی حدیث وجود دارد که برخی مرفوع و برخی موقوف می باشد و آن را ترجمان القرآن نامیدم و با شکر خدا در چهار مجلد تمام گشته است. (۱۷)در آغاز تفسیر الدرالمنثور سخن او گذشت که کتاب ترجمان القرآن را با حذف اسناد و منابع آورده که به نام الدرالمنثور نامیده است.۲٫ ذهبی در التفسیر و المفسرون گوید:سیوطی فردی حریص به جمع آوری و کثرت روایت است ولی او با همه ی جلالت قدر و شناختی که از حدیث و معایب آن دارد، نکوشیده است که احادیث صحیح را در این تفسیر جمع آوری نماید، بلکه بین احادیث صحیح و علیل خلط نموده است. کتاب او احتیاج به پالایش و تصفیه دارد تا غث از سمین، ضعیف از قوی بازشناخته گردد، این کتاب در ۶ جلد چاپ شده و در اختیار اهل علم قرار دارد. (۱۸)وی افزوده است:کتاب فوق تنها تفسیری است که به نقل اثر روایت پرداخته است و رأی و عقیده را در آن دخالت نداده است، آن گونه که دیگران این کار را انجام نداده اند.۳٫ استاد شیخ محمدجواد بلاغی در مقدمه تفسیر خود می فرماید:پیش من از تفاسیر عامه تفسیر طبری، کشاف و الدر المنثور سیوطی وجود دارد الدر المنثور جامع تر از دیگر تفاسیر اهل سنت است. از آن نظر که دربرگیرنده احادیث و راویان آن هاست، نوعاً حواله دادن من بیشتر به آن تفسیر می باشد. (۱۹)
پی نوشت ها :
۱٫ التفسیر و المفسرون، ج۱، ص ۲۹۵٫۲٫ کشف الظنون، ج۱، ص ۲۳۰ و ۲۳۱٫۳٫ زرقانی، مناهل العرفان، ج۱، ص ۵۶۴ و ۵۶۵٫۴٫ التفسیر الکبیر، ص ۲، پیش گفتار.۵٫ مجله حوزه، شماره ۲۸، ص ۸۵؛ کلمه حول الرویه، ص ۸ و التبیان، ج۴، ص ۲۲۳٫۶٫ التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص ۱۸۷٫۷٫ یادنامه علامه امینی، مقاله دکتر مهدی رکنی، ص ۲۴۰-۱۶۳٫۸٫ التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص ۱۸۷٫۹٫ یادنامه علامه امینی، مقاله دکتر مهدی رکنی، ص ۲۴۰-۱۶۳٫۱۰٫ کشف الأسرار، ج۶، ص ۸۶٫۱۱٫ همان، ج۱، ص ۱٫۱۲٫ همان، ج۳، ص ۱۶۸-۱۶۹، ج۵، ص ۳۰۷، و ج۶، ص ۱۱۱٫۱۳٫ یادنامه علامه امینی، ص ۱۶۳ تا ۲۳۰٫۱۴٫ کشف الاسرار، ج۱، ص ۴۱۹٫۱۵٫ مقدمه الدر المنثور به قلم آیه الله مرعشی نجفی، ص ۱۰ و ۱۱٫۱۶٫ همان.۱۷٫ الاتقان، ج۲، ص ۱۸۳٫۱۸٫ التفسیر و المفسرون، ج۱، ص ۲۵۱-۲۵۳٫۱۹٫ مقدمه تفسیر آلاء الرحمن، نقل از: مقدمه تفسیر شبر، ص ۳۱٫منبع مقاله :صاحبی، محمدجواد؛ (۱۳۹۲)، شناخت نامه ی تفاسیر: مقالاتی در شناخت تفاسیر قرآن کریم، قم: بوستان کتاب ( مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیّه قم )، چاپ اول

مقالات مرتبط :
مفسران نامدار قرآن (۱)مفسران نامدار قرآن (۲)مفسران نامدار قرآن (۴)مفسران نامدار قرآن (۵)