بایسته ها در مقام بیان خطبه غدیر (۲)
خطرات و تهدیدات نصب ولایت علی علیه السلام
خداوند می‌فرماید: ای رسول ما، ابلاغ کن آنچه را نازل شده از طرف پروردگارت. که اگر ابلاغ نکنی رسالتت را انجام نداده‌ای، و خداوند حفظ می‌کند تو را از شر مردم و… . ([۱])برخی از خطرات پیشروی پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) را مرور می‌نماییم:
اوّل: خطر تهدیدات و توطئه‌های منافقین؛ ([۲])
دوّم: خطر جریان پیمان و صحیفه ملعونه اوّل، که اصلی‌ترین مفاد این صحیفه چنین است:اگر محمد از دنیا رفت یا کشته شد نگذاریم خلافت و جانشینی او در اهل‌بیتش مستقر شود. ([۳])
سوم: توطئه قتل پیامبر در مسیر حرکت از مکه به مدینه در قله کوه «هرشا» که اجرا نمودند، اما ناکام ماندند. ([۴])همچنین جریان صحیفه ملعونه دوّم، ([۵]) خطرات کینه‌توزانه حسودان و معاندان نسبت به علی (علیه السلام) و… که مجال تفصیل آن‌ها نیست.
سابقه نصب ولی و وصّی توسط دیگر انبیای الاهی
بررسی سابقه نصب ولی و وصی توسط دیگر انبیای الاهی برای فهم بهتر خطبهٔ غدیر ضروری است. عمربن خطاب از حضرت سلمان& روایت نموده که گفت من در آخرین لحظات رحلت رسول خدا (صل الله علیه و آله وسلم) به خدمتش رسیدم. سپس گفتم یا رسول الله! آیا وصیت فرموده‌ای؟ حضرت فرمود: ای سلمان می‌دانی اوصیای پیامبران کیان‌اند؟ گفتم: خدا و رسولش از آن آگاه‌ترند. فرمود: همانا آدم (علیه السلام) وصیش «شیث» بود و او برترین کس از فرزندان وی بود که جانشین پدر شد. وصی نوح «سام» بود که برترین کس بعد از نوح بود که جانشین او شد. وصی موسی «یوشع» بود که برترین کس پس از موسی بود که جانشین او شد. وصّی سلیمان «آصف بن برخیا» بود که افضل افراد بعد از وی بود. وصّی عیسی «شمعون بن فرخیا» بود که برترین فرد بعد از وی بود. آن‌گاه فرمود:وانِی اوصیتُ اِلی علی وهو افضلُ من أترکُهُ بَعْدی.به درستی که من علی را وصی و جانشین خودم قرار دادم که او افضل افراد بعد از من است.
مصادیق واقعی ولایت و امامت
ولایت مشروع از جانب خدا و رسول (صل الله علیه و آله وسلم) دارای اوصاف و شرایطی است که از بشر معمولی ساخته نیست از جمله: سلامت ظاهری و باطنی، عصمت، افضلیت، اعلمیت، منصوص و منصوب بودن از طرف خدا و رسول (صل الله علیه و آله وسلم) ، قادر بودن به کرامات و توان خارق‌العاده، حامل علوم الاهی و وارث علم نبی و… . طبق آیات قرآن و روایات فراوان و متواتر پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) ، غیر از امامان دوازده‌گانه که نام و نشانی آنان به صراحت توسط پیامبر اسلام بیان شده است هیچ کس دیگری حق طمع به این منصب الاهی را نداشته و خلافت دیگران نامشروع و غصبی خواهد بود. عالمان و اندیشمندان اسلامی وظیفه دارند با شجاعت تمام، مسلمین را نسبت به غصب ولایت شرعی اهل بیت (علیهم السلام) هشدار داده و آیات قرآن کریم و احادیث و سیره پیامبر (ثقلین) را محور وحدت قرار دهند. وای از تقیه نابه جا و ترس از طعن دشمن که گاهی باعث می‌شود حتی در مسائل مهم فقه اکبر و فقه اصغر (عقیدتی و فقهی) خودزنی نموده و عدالت را قربانی مصلحت نماییم.
اهمیت مکانی غدیر خم
غدیرخم نام مکانی است در بین سلسله جبال جحفه که آبگیر مناطق اطراف بوده است. غدیرخم دارای تقاطع بزرگی بوده که کاروانیان و حجاج سراسر جزیرهًْ العرب و بلاد اسلامی در آنجا از همدیگر جدا می‌شدند. شکل جغرافیایی آن همچون میادین فوتبال امروزی است. در این بزرگراه و تقاطع مردم یمن به سوی جنوب، مردم مدینه به سوی شمال، مردم عراق به سوی شرق و مردم مصر به سوی غرب رهسپار می‌شدند. همین که کاروان حضرت به منطقه «کُراع الغُمَیم» رسیدند، مسیر حرکت خود را به سمت غدیر تغییر دادند و فرمودند: «ای‌ها الناس اجیبوا داعی الله، اَنا رسول الله» ای مردم! دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام‌آور خدایم. بدین طریق فرمودند: همه در غدیر جمع شوند که «هنگام ابلاغ پیام مهّمی» فرا رسیده است. اهمیت مکانی غدیرخم آن‌گاه آشکارتر می‌شود که بدانیم این محل تنها مکانی است که امکان تجمع تمامی حجاج از همه بلاد اسلامی در یک زمان را دارد، حتی پنج هزار نفر از حجاج خود مکه نیز قرار بود تا این منطقه پیامبر را همراهی و مشایعت نمایند. جایگاه و مکان پیامبر در غدیر به گونه‌ای بوده که این همه جمعیت که تعداد آن‌ها بیش از یکصد و بیست هزار نفر بوده همه او را می‌دیدند و سخن او را می‌شنیدند. تنها مکانی بوده است که به اندازهٔ یکصد و بیست هزار نفر با حیواناتشان در سه شبانه روز آب کافی و آشامیدنی داشته است.
اهمیت زمانی غدیر
طبق روایات، خروج رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم) برای حج در ۲۵ ذی‌العقده و ورود آن حضرت به مکه در پنجم ذی الحجه بوده است. روز عید غدیر روز هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری قمری بوده است که اکثر مورخین معتقدند تمامی انبیاء الاهی در چنین روزی اوصیای خود را انتخاب کرده‌اند و بسیاری از حوادث ارزشمند تاریخ در این روز اتفاق افتاده است. از جهت دیگر مسلمین از سفر حج برگشته و دارای صفای روح و باطن و پذیرای بهتر فرامین الاهی و دستورات پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) بوده‌اند.
چگونگی برگزاری مراسم نصب ولایت علی علیه السلام
پس از تجمع تمامی حاجیان و رسیدن ظهر شرعی، نماز را به جماعت برگزار نمودند. به دنبال آن جایگاهی عظیم که امکان ایستادن سه نفر (پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله وسلم) ، علی (علیه السلام) و حذیفه برای سایبان) بر فراز آن وجود داشت، بنا گردید. بعد از استقرار بر جایگاه، مراسم عمامه‌گذاری انجام شد که توضیحات آن خواهد آمد. پس از آن ایراد خطبه‌ای تاریخی و الاهی که بیش از یک ساعت به طول انجامید. مطالب متنوع و متعدد و مفاهیم عالی خطبه فوق العاده است که ترجمه اصل خطبه در پایان این نوشته خواهد آمد.در پایان خطبه، از همه بیعت و اقرار به ولایت علی (علیه السلام) به صورت زبانی گرفته شد. سپس مراسم ویژه بیعت رسمی برگزار گردید که سه شبانه روز به طول انجامید که در ادامه بیان خواهد شد.
برگزاری مراسم زیبای تاج ولایت (عمامه‌گذاری)
یکی از اقدامات تاریخی و مهمی که پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله وسلم) در راستای نصب ولایت در غدیر خم انجام دادند، مراسم عمامه گذاری حضرت علی (علیه السلام) بود که به صورت نمادین، زیبا و با تشریفات خاصی به عمل آمد. وسایل پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) هر کدام اسم خاصّی داشتند، اسم شمشیر حضرت «ذوالفقار»([۶]) بود، اسم عمامه رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم) «السحاب» بود به معنای ابر که عمامه مخصوص رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم) بود، اسم عصای رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم) «الممشوق» بود و شتر رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم) ، «العضباء» بود. پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) از بالای منبر، امیرالمؤمنین (علیه السلام) را فرا خواندند عمامه را از سر خویش برداشته و باز کردند، دوباره پیچیدند و با همان عمامه «سحاب» علی (علیه السلام) را عمامه‌گذاری کردند.
حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) در روز غدیر خم عمامه‌ای بر سرم بست و یک طرفش را روی دوشم آویخت و فرمود: خداوند روز بدر و حنین مرا به وسیله فرشتگانی که چنین عمامه‌هایی بر سر داشتند، کمک کرد و فرمود: عمامه مانعی است میان کفر و ایمان». ([۷])حلبی می‌گوید: «پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) عمامه‌ای به نام سحاب داشتند که بر سر علی‌بن ابی‌طالب (علیه السلام) گذاشتند، حضرت علی (علیه السلام) گاهی با آن عمامه بر پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) وارد می‌شدند، پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) می‌فرمودند: علی با عمامهٔ سحاب آمد». ([۸])ابن عباس می‌گوید: هنگامی که پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله وسلم) علی (علیه السلام) را معمم ساخت به او فرمود: یا علی عمامه تاج عرب است. ([۹]) در آن دوران که مرسوم بود، ولیعهد پادشاهان با تاج منصوب شوند، عمامه نیز ـ طبق فرمودهٔ پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) ـ تاج معنوی است و ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) با همین تاج معنوی منصوب و آغاز گردید.
بیان نکات مهّم و محورهای اساسی خطبه غدیرخم
خطبه پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) در روز غدیرخم دارای نکات و محورهای بسیار مهمی است که در بیش از ده محور قابل شرح و تبیین است. به از آنجا که این نوشتار اقتضای بیان شرح و تبیین تمام محورهای خطبه غدیر را ندارد، تنها به بیان برخی از محورها و نکات مهم خطبه می‌پردازیم:
اوّل: حمد و ستایش الاهی و بیان قدرت و عظمت پروردگار.می‌فرمایند:ای مردم من به زودی ندای حق را لبیک می‌گویم و…؛
دوّم: تصریح به فلسفه و علّت اصلی تجمع در غدیر می‌نمایند.می‌فرمایند: ای مردم بدرستی که جبرئیل سه مرتبه بر من نازل شده و از جانب خدا امر کرده که در این مکان و در این مقام پیام ولایت علی (علیه السلام) را به همه مردم برسانم که علی‌بن ابی‌طالب برادر، وصی، جانشین و امام بعد از من خواهد بود و…؛
سوم: معرفی دوازده امام و عمومیت ولایت آنان بر همه انسان‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها.می‌فرمایند:ای گروه مردم! پیامبر شما بهترین پیامبر، وصی او بهترین وصی و فرزندان او بهترین اوصیاء می‌باشند و امامت تا روز قیامت در فرزندان من از صلب علی‌بن ابی‌طالب است و…؛
چهارم: از مردم در مورد اولای به تصرف بودن خود اقرار می‌گیرند: «اَلستُ اولی بالمؤمنین من انفسهم»، همه جواب می‌دهند بلی یا رسول الله. آن‌گاه دست علی (علیه السلام) را بالا می‌برند و می‌فرمایند: هر کس من اولای به تصرف و مولای او هستم این علی ولی اوست و اولای به تصرف نسبت به اوست و…؛
پنجم: با بیان و یادآوری آیات فضائل علی (علیه السلام) و آیات مربوط به ابلاغ ولایت می‌فرمایند: ای گروه مردم خداوند علی (علیه السلام) را ولی و امام شما قرار داده و اطاعت او را واجب گردانیده، حکم او جاری و امر او نافذ است. دور است از رحمت خدا کسی که مخالفت کند با او…؛
ششم: با یادآوری آیات غضب و عذاب الاهی خبر از غصب ولایـت می‌دهند می‌فرمایند: ای گروه مردم پس از من رهبرانی می‌آیند که مردم را به دوزخ می‌خوانند، آن‌ها روز قیامت یاری نمی‌شوند و خدا و من از آن‌ها بیزاریم، آن‌ها به زودی خلافت را غصب کرده و به صورت سلطنت در می‌آورند…؛
هفتم: مطالبی مهم و اساسی در مورد حضرت بقیهًْ الله الاعظم می‌فرمایند:معاشرالناس اِنّی نّبی وعلی وصی‌ای، ألا اِن خاتم الائمه منا القائم المهدی(عج).پیامبر (صل الله علیه و آله وسلم) خاتم الانبیاء و حضرت مهدی خاتم الائمه است.
هشتم: اهل بیت نور الاهی. پیامبر اسلام در بخشی از خطبه غدیر فرمودند:ای مردم نور از جانب خداوند در من نهاده شده است و سپس در علی‌بن ابی‌طالب و بعد در نسل او تا مهدی قائم… و خداوند ما را بر کوتاهی کنندگان، معاندان، مخالفان، گناهکاران، ظالمان و غاصبان و بر همه عالمیان حجت قرار داده است؛
نهم: پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) فرمودند:فیبلغ الحاضر الغائب والوالد الولد الیٰ یوم القیامه.واقعهٔ غدیر را باید حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تا روز قیامت برسانند.
دهم: بیعت را به سه طریق بیان می‌فرمایند: اوّل این‌که خداوند دستور داده با علی (علیه السلام) بیعت گردد. دوّم به بیعت زبانی که از مردم به صورت دسته جمعی اقرار می‌گیرند و سوّم دستور می‌دهند که بیعت با دست به عمل آید.
منابع
[۱]) مائده / ۶۷.[۲]) عوالم العلوم، ج ۱۵ / ۳ ص ۱۶۴.[۳]) کتاب سلیم، ص ۸۱۶.[۴]) اقبال الاعمال، ص ۴۵۸؛ بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۹۹.[۵]) بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۱۰۲ تا ۱۱۱.[۶]) که در جنگ احد با ندای آسمانی و حدیث قدسی «لا سیف الاّ ذوالفقار ولا فتی الاّ علی» به امیرالمؤمنین (علیه السلام) واگذار شد.[۷]) الفصول المهمه، ابن صباغ مالکی، ص ۲۷.[۸]) سیرهٔ حلبی، ج ۳، ص ۳۶۹.[۹]) الغدیر، ج ۱، ص ۲۹۱.
برگرفته از کتاب “بایسته ها در مقام بیان خطبه ی غدیر” نوشته ی علی انصاری بویر احمدی
اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی