دانش های مورد نیاز مفسّران
مفسّر قرآن برای پیاده کردن قواعد تفسیر و بهره گیری از منابع تفسیر، نیازمند به فراگیری علوم متعددی است که اهمّ آن ها را به نقل از خامه قلم دو تن از بزرگان این فن، برمی شماریم:راغب اصفهانی دانش هایی را که مفسّر در فهم قرآن کریم به آن نیازمند است، این گونه برمی شمارد:۱٫ علم لغت، ۲٫ علم اشتقاق، ۳٫ صرف و نحو، ۴٫ علم قرائت، ۵٫ شناخت اسباب نزول و قصص تاریخی، ۶٫ علم سنن، ۷٫ علوم اصول، ۸٫ علم فقه و زهد، ۹٫ شناخت ادله عقل، ۱۰٫ علم موهبت. (۱)جلال الدین سیوطی نیز پانزده علم زیر را برای مفسّر لازم و ضروری می داند:۱٫ لغت، ۲٫ نحو، ۳٫ تصریف، ۴٫ اشتقاق، ۵٫ معانی، ۶٫ بیان، ۷٫ بدیع، ۸٫ قرائات، ۹٫ اصول دین، ۱۰٫ اصول فقه، ۱۱٫ اسباب نزول و قصص، ۱۲٫ ناسخ و منسوخ، ۱۳٫ فقه، ۱۴٫ احادیث، ۱۵٫ علم موهبت. (۲)بی شک امروزه با پیشرفت شاخه های مختلف علوم، نیاز به فراگیری علوم بیشتری است تا مفسّر بتواند به کنه معارف قرآن پی برده و پیام آن را برای بشر امروزی بیان کند و به ضرورت های تعصر حاضر و نیازهای انسان امروز، پاسخ گوید. (۳)مفسّر علاوه بر دارا بودن ویژگی های ذاتی نظیر استعداد، سرعت انتقال و … بایستی دارای یک سری ویژگی های معنوی و ایمانی باشد چرا که فارغ از ایمان نمی توان به فهم متون مقدّسی مانند قرآن نائل آمد. از این روست که برخی صاحب نظران پرهیز از هوای نفس و داشتن اعتقاد صحیح و اخلاق شایسته را جزء شروط لازم برای مفسّر قرآن می دانند و معتقدند که اگر فردی با رعایت این شروط پا به عرصه تدبر در قرآن بگذارد، معانی پنهانِ آیات در نظرش مجسم می شود و الفاظ برای او به نطق درمی آیند و چشمه های حکمت از عالم غیب به سویش سرازیر می شوند. (۴) این امر جز با عنایت و موهبت باری تعالی میسّر نمی شود و این همان چیزی است که علما از آن به علم الموهبه تعبیر کرده اند اهمیت علم الموهبه به قدری است که ملّا جلال الدین سیوطی، (۵) هنگام بیان این بخش، برخلاف دأب غالبش، تنها به نقل اقوال تنی چند از صاحب نظران بسنده نمی کند، بلکه بیانی از خویش را بر آن می افزاید و زهد و عمل را زمینه ساز رسیدن به علم الموهبه می خواند. (۶)رسیدن به علم الموهبه تنها در جان مفسر اثر نمی گذارد بلکه روح حاکم در تفسیر او را نیز متأثر می کند. تفسیر چنین کسی محدود به بیان قصص و اسباب نزول و جنبه های لفظی و صورت پردازی های ادبی نیست بلکه وی با استعانت از علم الموهبه به شرح مقاصد الهی پرداخته و با تفسیر خود، قلب ها را تسخیر کرده و جان ها را جلا می دهد. از این روست که امام خمینی رحمه الله می فرماید:کتاب خدا کتاب معرفت و اخلاق و دعوت به سعادت و کمال است. کتاب تفسیر نیز باید کتاب عرفانی اخلاقی و مبین جهات عرفانی و اخلاقی و دیگر جهات دعوت به سعادت آن باشد. مفسّری که از این جهت غفلت کرده یا صرف نظر نموده یا اهمیت به آن نداده، از مقصود قرآن و منظور اصلی انزال کتب و ارسال رسل غفلت ورزیده است. (۷)از دیگر شرایط لازم برای مفسّر آن است که دارای گفتاری شیوا و نوشتاری روان باشد. او باید بداند که سطح فهم مخاطبانش یکسان نیست و وی باید با رعایت مقتضای حال مخاطبان، شرط بلاغت را به جا آورد. چنان که در حدیث قدسی آمده است: « إنا معاشر الأنبیاء أمرنا أن نکلّم الناس علی قدر عقولهم. » (۸)مفسّر باید بداند که برای مردم تفسیر می کند و نه برای خودش و لذا نه تنها باید راه صحیح رسیدن به مفاهیم و معارف قرآنی را بیاموزد بلکه بایستی روش صحیح انتقال آن آموزه ها به سایرین و نشاندنش در جان مخاطبان را نیز فرا بگیرد. (۹)
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ ر.ک: ابوالقاسم، راغب اصفهانی، مقدمه جامع التفاسیر، ص ۹۳-۹۷٫۲٫ ر.ک: جلال الدین سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ص ۸۶۴-۸۶۶٫۳٫ از جمله آن علوم می توان به زبان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه ذهن، فلسفه دین و کلام جدید اشاره کرد.۴٫ ر.ک: محمدحسین علی الصغیر، دراسات قرآنیه المبادی العامّه لتفسیر القرآن الکریم، ص ۳۹- ۴۵٫۵٫ جلال الدین سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ص ۸۶۶٫۶٫ عبارت سیوطی بدین شرح است: « قلت: و لعلّک تستشکل علم الموهبه و تقول: هذا شیء لیس فی قدره الإنسان و لیس کما ظننت من الإشکال، و الطریق فی تحصیله ارتکاب الأسباب الموجبه له من العمل و الزهد. » ( همان، ص ۸۶۶ ).۷٫ سیدمحمدعلی ایازی، هرمنوتیک در اندیشه امام خمینی، حضور، ش ۲۳، فروردین ۷۷-ص ۱۰۷٫۸٫ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص ۲۶۸٫۹٫ ر.ک: محمد عبدالعظیم الزرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص ۸۲٫منبع مقاله :آزاد، علیرضا؛ (۱۳۹۱)، تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول