الف : کافی:
این کتاب تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی است (۱) که کلیه علمای رجال وی را توثیق نموده اند.ابن اثیر در جامع الاصول نسبت بوی نوشته (۲) شیخ ابو جعفر در مذهب اهل بیت، امام و عالمی بزرگوار و فاضلی مشهور است که از مجددین مذهب در رأس مأه سوم شمرده شده (۳) کلینی در جمع احادیث، بسیار دقت داشته و برای تألیف این کتاب بیست سال رنج دیده و آنرا از اصول معتمده گرد آوری فرمود و برای شناساندن روات موثق بجمع کتابی در رجال پرداخت .تولد کلینی در یکی از قرای ری بوده و بیشتر مشایخ وی قمیین اند و ظاهرا برای بسط معلومات و نشر حدیث بمرکز علمی اسلام در آن زمان یعنی بغداد مهاجرت نموده و در آنجا باخذ و نشر حدیث پرداخت چنانکه در عصر خود بثقه الاسلام معروف گشت.و بنقل تاج العروس (۴) ریاست فقهای امامیه در زمان مقتدر عباسی (۲۹۵ ۳۲۰ ه) بوی منتهی گشت (۵) در حروف میم تاریخ شام ابن عساکر کلینی را ترجمه کرده گوید: در بعلبک املاء حدیث می کرده .شیخ مفید درباره کتاب کافی فرموده: (هو من اجل کتب الشیعه و اعظمها فائده) مجلسی فرموده : کافی اضبط اصول و اجمع آنها است و بهترین و بزرگترین مؤلفات فرقه ناجیه است.اهمیت کتاب کافی صرفنظر از جلالت شأن مؤلف آن و جامعیت کتاب، از لحاظ عصر مؤلف است که مصادف با حیوه نواب اربعه امام عصر (ع)، و (طبق مشهور در افواه) بتوقیع (الکافی کاف لشیعتنا) از جانب امام موشح و ممضی گشت.زیرا وفات کلینی در سال ۳۲۹هجری و فوت آخرین نایب امام (ع) یعنی جناب علی بن محمد سمری یا (سیمری) در نیمه شعبان ۳۲۸ یا ۳۲۹ اتفاق افتاد .و این فضیلت در میان کتب اربعه، خاص کتاب شریف کافی است. «کافی» شامل ۱۶۱۹۹ حدیث و مشتمل بر سی کتاب است در اصول عقاید و احادیث احکام فقهی و در پایان بخشی در خطب و مواعظ بنام (الروضه) است که بعضی (ملاخلیل قزوینی در الصافی) در انتساب آن به کلینی تردید کرده اند.ولی حاجی نوری در خاتمه مستدرک الوسائل این تشکیک را مردود شمرده است .کتاب کافی مکرر چاپ شده و نسخه های دستنویس آن بسیار است از آن جمله نسخه کهنی از فروع که بسال ۶۷۵ در واسط نوشته شده است در کتابخانه مدرسه نواب وجود دارد.و نسخه ای از اصول کافی که در قرن نهم نوشته شده است در تملک اینجانب می باشد.ب : من لا یحضره الفقیه:
از شیخ اجل، صدوق الطائفه، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی، متوفی ۳۸۱ ه است که طبق خواهش شریف ابو عبد الله، محمد بن الحسن معروف بنعمه، در قصبه ایلاق بلخ بجمع و تألیف آن پرداخته.و خود در ابتدای آن تصریح کرده که از کتب متقدمین اصحاب، از قبیل حریز بن عبد الله سجستانی، و شیخ اجل حلبی، و علی بن مهزیار اهوازی، و احمد بن عیسی، و ابن ابی عمیر، و شیخ برقی، استخراج و استفاده نموده.و در این انتخاب آنچه مورد اعتماد و فتوی بین وی و پروردگارش بوده، ذکر و ایراد کرده .من لا یحضره الفقیه شامل ۹۰۴۴ حدیث است .شیخ صدوق دارای مؤلفات کثیر و ممتعی در اخبار است که قسمت مهم آن هم اکنون در دست و اغلب مکرر بطبع رسیده است.کتاب من لا یحضره الفقیه مکرر انتشار یافته و اخیرا چاپ منقحی از آن توسط فاضل محترم آقای غفاری در تهران انجام شده.نسخه های خطی من لا یحضر نیز بسیار است و از آن جمله نسخه ای مصحح با دستخط بلاغ مجلسی اول و محقق سبزواری در کتابخانه مدرسه نواب مشهد و نسخه مصححی با دستخط بلاغ و اجازه محقق سبزواری در تملک اینجانب است که در چاپ آقای غفاری از آن استفاده شده است.ج و د : تهذیب و استبصار:این دو کتاب تألیف شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی، متوفی ۴۶۰ هجری است .شیخ ساکن بغداد، و نزد شیخ مفید، و سید مرتضی، تلمذ نموده و بعد از سید مرتضی دوازده سال در آن مرکز، مرجعیت عامه داشته و در سال ۴۴۸ ه بواسطه حوادثی که در بغداد رخ داد بنجف مهاجرت فرمود (رک: المنتظم ابن جوزی، کامل التواریخ ابن اثیر ضمن وقایع سال مزبور) .شیخ، پایه گذار علوم اسلامی، در مذهب تشیع است.و هم اوست که حوزه علمی شیعه را بنجف انتقال، و در واقع تأسیس فرمود وی در فنون تفسیر و کلام و فقه و اصول و حدیث و رجال، کتب ممتعی تألیف کرده که تاکنون نیز مرجع می باشد.و گذشت زمان و ترقی معارف از ارزش علمی آنها نکاسته است.شیخ، ابتداء تهذیب را تألیف نمود.و چون طی جمع آوری آن کتاب بتعارض و تنافی ظواهر بعض اخبار برخورد کرد، بفکر تألیف کتاب مستقلی که جامع این دسته اخبار باشد، افتاد.و کتاب استبصار را در این زمینه پرداخت.و با اصول علمی به جمع مضامین و توفیق اخبار اهتمام نمود.کتاب تهذیب، شرح مقنعه استاد وی (شیخ مفید) است، که در فقه نوشته شده و شیخ طوسی اخبار هر باب را بتناسب، در شرح آن آورده.مجموع احادیث کتاب تهذیب (۱۳۵۹۰) حدیث ضمن ۳۹۳ باب و احادیث استبصار (۵۵۱۱) حدیث طی ۹۲۵ باب می باشد .بنابر این مجموع اخبار کتب اربعه، بالغ بر ۴۴۳۴۴ حدیث می شود که قسمت مهم آن در احکام و قوانین فقهی است.کتاب تهذیب یکبار بقطع رحلی در تهران چاپ سنگی شده و اخیرا ضمن ۱۰ جلد در نجف تجدید طبع گردیده استبصار نیز یکبار در هندوستان با چاپ سنگی انتشار یافته و دیگر بار در نجف ضمن ۴ جلد تجدید چاپ شده است.نسخ دستنویس تهذیب و استبصار فراوان است و از آن جمله نسخه ای شامل بخشی از تهذیب در کتابخانه علامه سید محمد حسین طباطبائی صاحب المیزان است که باستظهار شیخ بهائی بخط شیخ طوسی کتابت شده.و نسخه ای نیز در تملک اینجانب است که نزد مجلسی اول قرائت شده و دستخط بلاغ و اجازه روایتی وی در آن ثبت است.نسخه دیگری نیز با بلاغ و اجازه روایتی نواده شهید ثانی در اختیار اینجانب می باشد.
————————————————————————————
پی نوشت ها:۱. کلین بر وزن زبیر از قرای ری بوده و چون دیگری از قرای ری کلین بر وزن شریف است صاحب قاموس باشتباه، صاحب کافی (کلینی) را بقریه اخیر منسوب دانسته.۲. بنقل شیخ بهائی در وجیزه و محدث قمی در الکنی و الألقاب ج .۳۳. این سخن اشاره بحدیثی است که از پیغمبر (ص) نقل شده که در رأس هر مأه (سده قرن) دانشمندی از این امت بر می خیزد، که رسوم دین را تجدید نماید، لذا در هر قرن یکی از برجسته ترین شخصیتهای علمی اسلام را مصداق این سخن بشمار آورده اند.۴. این کتاب از کتب ممتع؟ ؟ ؟ لغت عرب و شرح قاموس است و تألیف سید مرتضی زبیدی است که در مصر طبع شده.۵. نام مقتدر جعفر بن معتضد است که در سن ۱۳ سالگی (بتوسط عباس بن حسن وزیر مکتفی که قبل از مقتدر خلیفه بود) بخلافت نشست.و حدود ۲۵ سال سلطنت کرد.و بنوشته مسعودی (در التنبیه و الاشراف) کسی از خلفاء قبل از وی این مدت سلطنت نکرده بود.بگفته ابن طباطبا (در الفخری) وی مردی بخشنده و متجمل بود.بدانشمندان خلعت وصله بسیار می داد.مسلما وزارت دانشمندانی چون ابن فرات در ترویج فضل و دانش مؤثر بوده مقتدر دوبار از خلافت خلع و عاقبت در فتنه ایکه توسط مونس (یکی از سرکردگان سپاه) رخ داد، کشته شد.در دوران وی دانشمندان بزرگی نبوغ یافتند از آن جمله محمد بن داود فقیه و نسائی صاحب سنن و جبائی شیخ معتزله و ابن جریر طبری (مورخ و مفسر بزرگ) و زجاج و اخفش صغیر و قدامه بن جعفر (نویسنده زبردست) و محمد بن زکریای رازی (طبیب مشهور) اند.۶. از افادات دوست دانشمندم جناب آقای شبیری زنجانی.۷. و بنقلی ۳۲۸ ه بوده (فهرست شیخ طوسی، درایه شیخ بهائی (و جیزه)، وصول الاخیار ص ۷۰) .۸. رک: ملحقات این کتاب.نیز به نوادر فیض.۹. بنقل مقدمه کافی (طبع آخوندی) از نهایه الدرایه ص ۳۱۹ و لؤلؤه البحرین ص ۲۳۸، ولی در تأسیس الشیعه ص ۲۸۸، ۱۶۰۹۹ ثبت شده که ظاهرا غلط مطبعه است.۱۰. ایلاق مدینه من بلاد الشاش المسمی بلاد الترک علی عشره فراسخ من لشاش و هو عمل برأسه و ایلاق بلیده من نواحی نیشابور و ایلاق من قری بخارا (مراصد الاطلاع)، در نقشه شماره یک کتاب (سرزمینهای خلافت شرقی) محل ایلاق را در نزدیکی تاشکند حالیه که همان شاش یا چاچ قدیم است تعیین کرده، رک: بجغرافیای لسترنج.اینجانب تحقیقی در محل ایلاق دارد که در نامه آستانقدس شماره ۳۸ ص ۱۸۶ درج شده است.۱۱. تأسیس الشیعه ص .۲۸۸۱۲. و بنقلی ۴۵۸ (مشترکات طریحی، نسخه خطی متعلق بنگارنده) .۱۳. شرح حال مفصل شیخ را استاد بزرگوار جناب آقای حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی طی رساله ای مرقوم فرموده اند، این رساله در مقدمه تفسیر تبیان شیخ «چاپ نجف» و مستقلا طبع شده.۱۴. تأسیس الشیعه ص ۲۸۸ .۲۸۹