جغرافیای طبیعی بحرین
مجموعه جزایر بحرین از نظر جغرافیایی دنباله فلات ایران بوده که از زیر آب‌های خلیج فارس سر برآورده و ظاهر شده است. بحرین فاقد مرز زمینی است، تنها می‌توان گفت با احداث پلی که بحرین را به عربستان سعودی متصل می‌کند، توانسته است از طریق زمین با کشور دیگری مرتبط شود.بحرین؛ سرزمینی است بیابانی و شوره‌زار که بیشتر هموار و خالی از کوهستان است و از نظر طبیعی به سه بخش متمایز تقسیم می‌شود: بخش حاصلخیز شمالی، بخش مرکزی و بخش جنوبی.
از آنجا که این کشور به صورت جزیره است، تا حدودی دارای آب و هوای مرطوب است، ولی به دلیل نزدیکی با منطقه حاره دارای تابستان‌های گرم و مرطوب و زمستان‌های معتدل است. در بحرین تنها دو فصل وجود دارد: فصل گرما و فصل معتدل. سرزمین بحرین فاقد رودخانه است ولی از منابع سرشاری نظیر چشمه‌های آب زیرزمینی برخوردار می‌باشد.بحرین؛ یکصد و پنجاه و پنجمین کشور جهان، در جنوب غربی آسیا، در منطقه خاورمیانه و به صورت جزایری است که در جنوب خلیج فارس واقع شده است و فاصله کمی تا سواحل قطر و عربستان سعودی دارد.
بحرین؛ سرزمینی سنگلاخی و شنی است که از منطقه‌های بیابانی محسوب می‌شود. این کشور از ۳۳ جزیره تشکیل شده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:بحرین، محرق، ام نعسان، ستره، رکا و حوار.آب و هوای بحرین گرم و مرطوب است. بلندترین نقطه این کشور، قله «دخان» با ۱۴۲ متر ارتفاع می‌باشد.جزیره اصلی بحرین با ۵۹۸ کیلومتر مربع وسعت، قسمت اعظم خاک این کشور را تشکیل می‌دهد.۸۷ درصد مردم این کشور، در شهرها سکونت دارند و پرجمعیت‌ترین شهر آن، منامه است که در حدود ۸/۳۸ درصد جمعیت این کشور را در خود جای داده است.۸۸ درصد مردم این کشور عرب هستند.زبان اصلی و رایج در این کشور، عربی است که با خط و املای عربی نوشته می‌شود، ولی زبان‌های فارسی و انگلیسی نیز متداول است.حکومت این کشور پادشاهی (امیرنشین یا شیخ نشین) است.نخست وزیر با هیئت دولت در اداره کشور همکاری می‌کند.قانون اساسی این کشور، در سال ۱۹۷۳ تدوین شده است. بر اساس آخرین تقسیم‌بندی کشوری، بحرین از ۶ بخش شهرداری تشکیل یافته که زیر نظر شورای شهرداری – که اعضای آن به طور نسبی انتخابی هستند – اداره می‌شود.بحرین؛ علاوه بر سازمان ملل متحد، در سازمان‌های ذیل نیز عضویت دارد: کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب، اوپک، فائو، بانک جهانی، یونسکو، کشورهای غیرمتعهد، شورای همکاری خلیج فارس و… .مهم‌ترین صنایع این کشور عبارت‌اند از: پالایش نفت، مواد غذایی، لنج‌سازی و آلومینیوم.مهم‌ترین محصولات کشاورزی بحرین نیز عبارت‌اند از: خرما – سبزیجات – انگور – انجیر و برنج.مهم‌ترین منابع طبیعی این کشور، نفت و گاز طبیعی است که میزان ذخیره زیرزمینی نفت آن بالغ بر ۲۷۰ میلیون بشکه در روز است. ([۱])
جغرافیای عمومی
قرارگرفتن این جزیره کوچک در بین ۵/۲۵ درجه عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۵۲ دقیقهٔ طول شمالی، در تابستان، هوایی گرم و در زمستان، هوایی معتدل و مطلوب برای این کشور به ارمغان آورده است و موقعیت جزیره‌ای آن، آب و هوایی مرطوب ایجاد نموده است.از نظر میزان بارشِ سالانه، کشوری خشک محسوب می‌شود و لذا مسئله کم آبی و لزوم صرفه جویی در مصرف آن، برای این منطقه بسیار حائز اهمیت است. کم ارتفاع بودن بحرین و مجاورت آن با بیابان‌ها و شنزارهای عربستان سعودی، باعث وزش بادهای موسمی در این سرزمین می‌شود. ([۲])
مناطق شمالی و شمال غربی بحرین، پوشیده از درخت‌های خرما و مزارع کوچکی است که با کوشش دولت و یا مالکین بومی ایجاد شده و این منطقه را سرسبز نموده است. مناطق غیرقابل سکونت صخره‌های ماسه‌ای و خشک، در مرکز و همه بخش جنوبیِ جزیره سی مایلیِ اصلی پراکنده است. بلندترین نقطه در بحرین که تقریباً از هر جایی قابل مشاهده است، جبل دوخان است. ([۳])
منامه مهم‌ترین جزیره از مجمع الجزایر بحرین را تشکیل می‌دهد. چاه‌ها و پالایشگاه‌های نفت و قسمتی از سرزمین حاصلخیز کشاورزی در این شهر قرار دارد. ([۴])
در گذشته، صید مروارید مهم‌ترین عامل رونق اقتصادی بحرین بود که با کشف نفت از اهمیت آن کاسته شد، اما با توجه به وسعت محدود بحرین، این کشور کمترین ذخیره نفتی کشورهای حوزه را در اختیار دارد.امیرنشین بحرین که استخراج نفت را از دهه ۳۰ میلادی آغاز کرده، از اولین کشورهای این ناحیه است که ذخایر آن تقریباً رو به اتمام است و تنها مقدار ناچیزی حدود چهل هزار بشکه در روز تولید دارد. طبق تخمین‌هایی که زده می‌شود، منابع نفتی بحرین، ۲۳۳ میلیون بشکه یا به عبارتی کمتر از یک درصد مجموع ذخایر نفتی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تخمین زده شده است. ([۵])
منابع گاز در بحرین، شامل منطقه خوف می‌شود که در منطقه وسیعی در خلیج فارس است و به طوری که تخمین زده شده، حاوی ۲۶۳ میلیارد متر مکعب گاز می‌باشد که جوابگوی شصت سال تولید با سطح فعلی است. از اینرو، طول عمر منابع گاز، بیش از دو برابر طول عمر ذخایر نفت برآورد شده است. پس از نفت و گاز، صنعت آلومینیوم از اهمیت خاصی در بحرین برخوردار است.
راه ها
مهم‌ترین جاده بحرین و تنها راه زمینی این کشور به خارج، پلی است که بین بحرین و عربستان سعودی در اواخر ۱۹۸۶ [میلادی] توسط یک شرکت هلندی ساخته شد. عربستان سعودی کل هزینه ساخت این پل ۲۵ کیلومتری – معادل ۶۰۰ میلیون دلار – را به عهده گرفت. این پل، منطقه «الجسره» واقع در شمال غربی بحرین را به منطقه «العزیره» واقع در شهر «الخبر» و در منطقه شرقی عربستان سعودی به هم متصل می‌سازد. ([۶])
جزیره اصلی بحرین، با پل‌هایی به جزایر اطراف آن مرتبط است. از جمله پلی به طول ۵/۱ مایل، منامه را به محرّق متصل می‌سازد. همچنین پل دیگری، منامه را به جزیره «ستره» متصل می‌کند. جزیره نبی صالح (نبیه صالح) که در شرق بحرین واقع شده، به وسیله راهی فرعی به پل ارتباطی منامه – ستره متصل می‌شود. ([۷])
هر چند امکان انتقال کالا از مسیرهای خشکی (عربستان و یا امارات) برای آن وجود دارد، ولی بُعد مسافت و هزینه‌های سنگین حمل و نقل خشکی، زندگی اقتصادی این کشور برای مدت‌ها به حمل و نقل دریایی وابسته است. ([۸])
جغرافیای انسانی
جمعیت بحرین آمیزه‌ای است از افراد بومی و کسانی که از کشورهای دیگر به این سرزمین مهاجرت کرده‌اند. ۸۳ درصد جمعیت بحرین شهرنشین و ۱۷ درصد روستایی هستند. بر اثر گسترش درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها در سراسر بحرین و با افزایش برنامه‌های بهداشتی و کنترل بیماری‌های واگیر، عوامل محیطی و ایمنی، میزان مرگ و میر تا حدود زیادی کاهش داشته است.
حفاری‌های باستانشناسان و آثار مکشوفه، معرف وجود تمدنی بسیار قدیمی در خلیج فارس به ویژه در برخی جزایر آن، از جمله بحرین است که قدمت آن به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. گفته می‌شود که در دوران‌های قبل از تاریخ میلادی، قبایل عربی – که از نژاد سامی بودند – در جزایر بحرین سکونت یافتند.بحرین، از قدیم الایام مهم‌ترین منطقه تمرکز شیعیان به شمار می‌رفت. بحرینِ تاریخی، فراتر از جزیره کنونی بود و تقریباً تمام مناطق شرقی عربستان سعودی را در برمی‌گرفت که تا اکنون نیز اکثریت ساکنان آن شیعه می‌باشند.
در مورد بحرین روایت شده است:بذر تشیع در این خطّه، توسط ابان بن سعید بن العاص که از دوستان علی بن ابیطالب (علیه السلام) بود و از جانب پیامبر [ اکرم (صل الله علیه و آله وسلم ) ] به بحرین فرستاده شده، افشانده شد. در زمان حکومت علی (علیه السلام) تشیع در این منطقه پیشرفت شایانی کرد. ([۹])
شیعیان خلیج فارس، اینک در یک خط ساحلی که از نظر استراتژیکی و اقتصادی دارای اهمیت است، سکنی گزیده‌اند. این خط ساحلی، دارای منابع غنی نفت است و در سال‌های اخیر، به سرعت مدرنیزه شده و جمع زیادی از بیگانگان به آنجا آمده‌اند. در نتیجه، جوامع شیعه ساکن خلیج [فارس]، در معرض نفوذهای متفاوت و حتی متضادی قرار گرفته‌اند. از یکسو، همچنان محرومیت نسبی و تبعیض را تجربه می‌کنند و از سوی دیگر، سیاست دروازه‌های باز کشورهای خلیج [فارس]، فرصت‌ها و امکانات عظیم و نوینی را برای بهبود وضع ساکنان فراهم آورده است. این عوامل، تا حدی با یکدیگر تعارض پیدا کرده‌اند و موازن‌های باثبات در داخل جوامع شیعه پدید آورده‌اند. ([۱۰])
امروزه، اکثریت جمعیت بحرین شیعه هستند، اما به دلایل اقتصادی و زندگی در مناطق دور از شهر، امور سیاسی به دست حکام اهل تسنن افتاده است؛ امری که بی‌ارتباط با سیاست‌های استعمارگران نیز نبوده است. بهترین مناطق شیعه‌نشین جد حفص و سنابس ذکر شده است. شیعیان بیشتر روستانشین هستند. در یک آمار رسمی که طبعاً قابل اعتماد نیست، نزدیک به ۷۲ درصد مردم بحرین شیعه ذکر شده است. ([۱۱])
اکثر پیروان شیعه، به‌طور سنتی به ماهی‌گیری و حرفه‌های کشاورزی مشغول‌اند و در نواحی ساحلی و دورافتاده زندگی می‌کنند. تنها در دهه‌های اخیر، عده‌ای از آنان در منامه و محرّق و تأسیسات نفتی ستره و اوال به صفوف کارگری پیوسته‌اند. ([۱۲])
موقعیت استراتژیک [جغرافیای سیاسی]
مجمع الجزایر بحرین با جمعیتی حدود ۷۵۰ هزار نفر و ۶۹۴ کیلومتر مربع مساحت([۱۳])، در جنوب غربی قاره آسیا و جنوب خلیج فارس و ایران واقع شده و از قدیم الایام – حتی در زمان حکومت‌‌های ساسانیان – جزو سرزمین‌‌های ایران قرار داشت.
این کشور از شرق در همسایگی کشور قطر و با فاصله ۸ کیلومتری آن قرار دارد. از غرب با عربستان هم مرز است که در فاصله ۲۴ کیلومتری ساحل شرقی آن واقع شده است. از طرف شمال نیز در همسایگی ایران قرار دارد.بحرین از نخستین مناطقی است که در آن نفت کشف شده، لذا با وجود داشتن سرزمین خشک و غیر قابل کشت، پیوسته مورد توجه و طمع خاص کشورهای استعماری همچون پرتغال، انگلیس و آمریکا بوده است.به همین دلیل، زمانی به اشغال پرتغال درآمد، اما پس از مدتی توسط صفویان از اشغال پرتغالی‌‌ها خارج گردید و از سال ۱۸۲۰ م. استعمار پیر انگلیس اشغال تدریجی آن را شروع نمود تا اینکه در سال ۱۹۱۴٫ م به اشغال کامل انگلیس درآمد.از آن زمان دولت ایران همواره به حاکمیت انگلستان بر بحرین اعتراض داشت و آنجا را جزو لاینفک خاک ایران می‌شمرد.پس از تبعید رضاشاه توسط انگلستان به جزیره موریس و به خطر افتادن رژیم پهلوی اول، با تبانی محمدرضا پهلوی، فرزند رضاشاه، جزایر ایرانی بحرین وجه‌المصالحه بقای حکومت پهلوی گردید و سرانجام در سال ۱۹۷۱ م. بحرین به صورت رسمی از ایران جدا و به عنوان کشوری مستقل به عضویت سازمان ملل درآمد.
کشور بحرین از دیرباز از نظر موقعیت استراتژیکی، جغرافیایی و قرار گرفتن در آب‌های خلیج فارس از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. پس از اینکه قاره هند یکی از مستعمرات مهم امپراتوری بریتانیا گردید، موقعیت بحرین به عنوان راه ارتباطی بین اروپا و خاور دور، اهمیت ویژه‌ای یافت و از نظر تجاری به دلیل موقعیت مناسب آن بر سر راه تجارت بین‌النهرین و هندوستان، به عنوان مرکز تجاری ایفای نقش نمود.
مجمع‌الجزایر بحرین، مرکز مهمی جهت صید مروارید و ماهی محسوب می‌شوند.شهرت بحرین به تجارت و امور پولی بین المللی، بی‌ارتباط با مسئله نفت نیست. موقعیت این کشور در قلب کشورهای نفت‌خیز حوزه خلیج فارس، آن را مکان مناسبی برای جذب پول‌های به دست آمده از فروش نفت به شبکه‌های بین‌المللی بانکی و پول در آورده است.
اهمیت استراتژیک بحرین در منطقه خلیج فارس
موقعیت جغرافیایی و قرارگرفتن این کشور در مرکز خلیج فارس به آن اهمیتی استراتژیک بخشیده است. پیشروی آب‌های اقیانوس هند و دریای عمان در شیارِ هلال‌گونه‌ای در جنوب زاگرس، خلیج فارس را به وجود آورده است. این محدوده، در حد فاصل کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده و عمان قرار دارد و بخشی از منطقه خاورمیانه به شمار می‌آید.
اگرچه بحرین از نظر جمعیت و وسعت، کوچک‌ترین کشور حاشیه خلیج فارس است، ولی نزدیکی آن به سواحل ایران و اکتشاف چاه‌های نفت و وجود چشمه‌های آب شیرین، از دیرباز بر اهمیت و موقعیت استراتژیکی آن افزوده است. ([۱۴])بحرین با این موقعیت جغرافیایی می‌تواند یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و رسانه‌ای به حساب آید.به دلیل قرار گرفتن بحرین در این منطقه، این کشور از اهمیت استراتژیک و سوق‌الجیشی فراوانی برخوردار شده است.
پی نوشت ها
([۱]) اطلس گیتاشناسی جهان، کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی.([۲]) معصومه سیف افج‌های، همان، ص ۵.([۳]) جفری نوگت و تئودور توماس، بحرین و خلیج فارس، ترجمه: همایون الاهلی، ص ۵.([۴]) معصومه سیف افج‌های، بحرین (کتاب سبز)، چاپ اول، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۶، ص ۸.([۵]) همان، ص ۸۵..([۶]) همان، ص ۱۲۴.([۷]) همان، ص ۱۲۵.([۸]) محمدرضا حافظ‌نیا، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۱، ص ۲۵۷.([۹]) محمدحسن مظفر، تاریخ شیعه، ترجمه: دکتر سید محمد باقر حجتی، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴، ص ۱۴۳.([۱۰]) جوزف کاستیز، «ناآرامی شیعیان در خلیج فارس»، تشیع و مقاومت و انقلاب، ص ۲۳۸.([۱۱]) رسول جعفریان، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۱، ص ۴۸.([۱۲]) مهدی مظفری، امارات خلیج فارس، پژوهش اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، ترجمه: دکتر مهدی مظفری، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۵۷، ص ۵۵.
([۱۳]) برخی منابع، بحرین را ۶۲۲ کیلومتر مربع و برخی دیگر ۷۱۷ کیلومتر مربع و برخی هم ۶۹۵ کیلومتر مربع و برخی دیگر ۶۷۶ کیلومتر مربع حکایت نموده‌اند. علت اصلی این اختلاف‌‌ها به دلیل وجود جزایر کوچکی است که هر از چند گاهی به هنگام «مد»، کاملاً در آب محو می‌شوند.
([۱۴]) مهدی مظفری، امارات خلیج فارس، پژوهش اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۵۷، ص ۵۵.
برگرفته از کتاب “شیعیان بحرین” نوشته ی علی انصاری یویر احمدی
مجمع جهانی شیعه شناسی