قرآن کریم در سوره احزاب آیه ۲۱، حضرت رسول اکرم (ص) را به عنوان الگویى نیکو معرفى مى کند. رفتار و گفتار آن حضرت در ابعاد گوناگون آموزنده ، قابل فهم و همت تازه است . در این مقاله مباحثى مرتبط با اقتصاد، چون اهمیت به کار و تلاش ، تدبیر و میانه روى ، پایبندى به قرارداد، قرض الحسنه ، عفو و گذشت از بدهکار، انفاق ، ترغیب به کار و کشاورزى ، اشتغال زایى ، فقرزدایى ، مبارزه با اشرافى گرى و امتیازخواهى ، سنت وقف و ترویج ساده زیستى آن حضرت به اختصار بیان شده است .
سیره اقتصادى پیامبر اعظم (ص) مى تواند موضوع یک پژوهش مفصل با ابعاد گوناگون قرار گیرد. منظور ما از سیره اقتصادى پیامبر اعظم (ص)، آن دسته از گفتار و کردار آن حضرت ، و یا تاءییدات ایشان بر گفتار و کردار دیگران است که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با موضوعات اقتصادى دارد، و از جمله آنها، احکام فقهى است . در این نوشتار، برخى از این مباحث ، به اختصار و به فراخورِ حجم مقاله ، بیان گردیده است .
1. اهمیّت دادن به کار و تلاش
وجود مبارک پیامبر اعظم (ص) به کار و تلاش اقتصادى در جهت تاءمین معاش روزمره بسیار اهمیّت مى دادند و در کنار این رهنمود، که : «دوستى دنیا ریشه همه بدیهاست .» ، مى فرمودند: «اَلْکادّ عَلى عِیالِهِ کَمُجاهِدٍ فى سَبیلِ اللّهِ» یعنى کسى که با دسترنج خویش زندگى و معاش خود و عیالش را تاءمین کند، مانند رزمنده اى است که در راه خدا مى جنگد.» و نیز: «طَلَبُ الْحَلالِ فَریضَهٌ عَلى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهٍ» به دست آوردن روزى حلال بر هر زن و مرد مسلمان واجب است .آن وجود مبارک خود از کودکى ، مخالف بطالت و تنبلى و دائم در حال تلاش سازنده بود. در یکى از روزهایى که در کفالت حلیمه بود از او پرسید: برادرانم روزها کجا مى روند؟ حلیمه گفت : گوسفندان را به چراگاه مى برند. گفت : من هم از امروز با آنان خواهم بود.در هفت سالگى ایشان را دیدند که خاک و کلوخ در دامن ریخته و در خانه سازى عبدالله بن جُدعان کمک مى کند. در طول زندگى او دیده نشد که روزى را به بیهودگى بگذراند. در مقام نیایش همیشه مى فرمودند: خداوندا از بیکارى و تنبلى و زبونى به تو پناه مى برم .مدّتى نیز به شبانى گوسفندان ابوطالب مى پرداخت . در اوّلین سفر تجارى به همراه ابوطالب به شهر بُصرى رفت و رموز کار تجارت را در ضمن آن فرا گرفت . در کتاب هاى تاریخى آمده است که پیامبر مدّتى از عمر خویش را به چوپانى گذراندند. این جمله را از ایشان نقل نموده اند که فرمود: «من مدّتى گوسفندان اهل مکه را در سرزمینِ «قراریط» شبانى مى کردم .ابوطالب به دنبال انتخاب شغل مناسبى براى برادرزاده خود، به وى پیشنهاد کرد نزد «خدیجه بنت خویلد» بروند و با سرمایه او تجارت کنند. حضرت با ایشان قرارداد مضاربه بست که در منافع کالا سهیم باشد. او مال التجاره را در شام به فروش رسانید و با سود فراوان بازگشت . از برخى کتابهاى تاریخى استفاده مى شود که در زمان پیامبرى که فرصت تجارت و شبانى نبود، حضرت اکثر اوقات خود در خانه را به دوزندگى مى گذرانده است .به گواهى امام موسى کاظم (ع)، حضرت پیامبر (ص) با دست خودکار مى کردند و از آن ارتزاق مى نمودند. حسین بن على بن حمزه از پدرش نقل مى کند که امام کاظم (ع) را دیدم که در زمین خود سخت کار مى کردند و از تمام وجود ایشان عرق مى ریخت . به او گفتم : فدایت شوم مردان کجایند؟ فرمود: على ، بدان کسانى کار مى کردند که از من و پدر من برتر بوده اند! گفتم : چه کسانى ؟ فرمود: رسول خدا (ص) و امیر مؤ منان (ع) و تمام پدران من با دستان خود کار مى کردند و تلاش کار، سیره پیامبران ، جانشینان و همه صالحین است .حضرت على (ع) نیز (به پیروى از رسول خدا (ص» هرگاه از کار جهاد فارغ مى گردید به تعلیم و آموزش و قضاوت بین مردم مشغول مى شد و هرگاه از این کار نیز فارغ مى گشت ، در باغى که داشت ، سرگرم کار مى شد و در همه حال به یاد خدا و در حال ذکر بود.در وسائل الشیعه آمده است که خداوند به حضرت داود وحى نمود که اى داود، اگر از بیت المال نگیرى و از دسترنج خویش بخورى ، بنده خوبى هستى ! حضرت داود چهل روز گریه مى کرد و بعد از آن براى معاش خود کار کرد و از بیت المال بى نیاز گردید.پیامبر اعظم (ص) بهترین کارها را کارى مى دانست که با دست انجام پذیرد و از میان کسب ها بزّازى و عطرفروشى را مى ستود. او اهل حِرَف را مى ستود و مى فرمود: خداوند اهل حرفه امین را دوست دارد.
2. تدبیر و میانه روى
تدبیر به معناى عاقبت اندیشى و تفکر و حسابگرى در کارها است . هرگاه کارها با تفکر و تدبیر همراه شود، موفقیت و پیشرفت را به دنبال خواهد داشت . به ویژه اگر میانه روى نیز سرلوحه کار قرار گیرد. علامه طباطبایى مى گوید:بى تردید زندگى انسان یک زندگى مبتنى بر تفکر بوده و بدون آن زندگى او سامان نمى یابد. و هر چه فکر صحیح تر و تمام تر باشد زندگى بهتر و محکم تر خواهد بود.از صفات حمیده حضرت ، سکوت و اندیشیدن دائمى بود. او هیچ کارى را بدون تفکر انجام نمى داد. امام حسین (ع) گوید از پدرم امیر مؤ منان در مورد سکوت آن حضرت سؤ ال کردم . فرمود: سکوت حضرت به دلیل بردبارى ، دوراندیشى ، اندازه قرار دادن و تفکر بود. مردى نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت : یا رسول الله مرا اندرزى ده . حضرت فرمود: اگر نصیحت کنم عمل مى کنى ؟ مرد جواب مثبت داد. (حضرت سه بار این سؤ ال را تکرار کردند) آنگاه فرمود:اِذا اَنْتَ هَمَمْتَ بِاَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَاِنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهُ وَ اِنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَه عَنْهُ.هرگاه تصمیم به انجام کارى داشتى در عاقبت کار بیندیش ، پس اگر عاقبت آن رشد (پیشرفت) بود انجام بده و اگر عاقبتش ضلالت و گمراهى بود آن را رها کن .همچنین حضرت چنین فرمود:دعاى چند طایفه مستجاب نمى گردد: کسى که مال خود را بدون نوشته و شهود قرض دهد. کسى که تمامى مال خود را که خداوند به او داده در راه او انفاق کند و چیزى براى خود نگاه نداشته ، به درگاه خداوند دعا کند که به من روزى بده . خداوند مى گوید: مگر من به تو ثروت ندادم ، چرا میانه روى نکرده و اسراف نمودى ؟ همچنین مردى که به دنبال کسب و روزى نرود و بگوید: خداوندا به من روزى عنایت کن . خداوند گوید: بنده من ! راه را بر تو نبستم و تو را سالم نمودم و زمین من هم واسع است چرا بیرون نمى روى و طلب روزى نمى کنى ؟در کلیه رفتار و اعمال حضرت رسول اکرم (ص)، میانه روى به چشم مى خورد. امام على (ع) در وصف رفتار آن بزرگوار چنین فرمود:او پیشواى پرهیزکاران و وسیله بینایى هدایت خواهان و… راه و رسم زندگى اومیانه روى بود.در همین رابطه ، پیامبر (ص)، خود خطاب به مردم فرمود:یا اَیُّهَا النّاسِ عَلَیْکُم بِالْقَصْدِ عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ عَلَیْکُم بِالْقَصْدِ.مردم ، بر شما باد میانه روى ! بر شما باد میانه روى ! بر شما باد میانه روى !تاءکید فراوان روایات به شکل هاى گوناگون بر میانه روى نشانگر آن است که عدم رعایت این اصل مهم چه در مسائل عبادى و معنوى و چه در مسائل مادى و اقتصادى ، موجب بروز مشکلات و ناراحتى ها خواهد گردید.
میانه روى ، درخواست خدا از پیامبر (ص)
امام صادق (ع) فرمودند: کسى از پیامبر چیزى نمى خواست مگر آنکه آن حضرت مى بخشید. یکبار زنى پسرش را خدمت حضرت فرستاده و گفت : «نزد پیامبر (ص) برو و از او چیزى بخواه . اگر فرمود چیزى نزد ما نیست ، بگو پیراهنت را به من بده !» امام صادق فرمود: رسول خدا (ص) پیراهن خود را درآورد و به او داد. در این هنگام خداوند پیامبرش را به میانه روى سفارش نمود و این آیه را نازل نمود: که دست خود را بسته به گردن خویش میفکن (ترک انفاق و بخشش منما) و کاملاً هم باز مگذار تا اینکه ملول و تهیدست گردى !رعایت همین سیره از طرف امام صادق (ع) نمونه جالبى است : صبیح بن ولید مى گوید: بین مکه و مدینه ، همراه امام صادق (ع) بودم . گدایى آمد. امام به او چیزى دادند. همچنین به گداى دوم و سوم چیزى دادند، ولى در پاسخ گداى چهارم فرمود: خداوند تو را سیر فرماید. آن گاه به ما رو کرد و فرمود: چیزى با ما بود که به او بدهیم ، ولى ترسیدم جزء یکى از آن سه دسته اى باشم که دعاى آنان مستجاب نمى گردد.
3. پاى بندى به قرارداد (معامله)
در روایات متعدد، پیامبر اکرم (ص) خود را «امین» معرفى کرده است . او به تمام معنا امین بود و میزان پاى بندى حضرت به قرار و پیمان موجب شگفتى است . در تاریخ آمده که جوانى پیش از بعثت با پیامبر (ص) معامله اى کرد و مقدارى از آن باقى ماند. با آن حضرت در مکانى قرار گذاشت ، تا آن را تحویل دهد. اما قرار را فراموش کرد. پس از سه روز به خاطرش آمد. پس به آن محل رفت و مشاهده کرد که حضرت در آنجاست ! حضرت به او فرمود: «اى جوان مرا سخت ، زحمت انداخته و در محظور قرار داده اى که سه روز در اینجا منتظر تو هستم ! پیامبر اعظم (ص) هیچ گاه در قول و قرارهاى خود اعم از پیمان هاى اقتصادى یا اجتماعى و سیاسى خلاف قرار داد و پیمان خویش عمل نکرد. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود:روزى پیامبر (ص) با مردى قرار گذاشت که در کنار صخره اى در انتظار او بماند تا او برگردد. حرارت شدید آفتاب باعث رنج پیامبر در کنار آن صخره گردید. یاران گفتند: چه مى شود اگر به سایه بروى ؟ فرمود: میعادگاه ما همین نقطه است . در اینجا مى مانم اگر نیاید خلف وعده از او سر زده است .
4. قرض الحسنه
سنّت و سیره رسول خدا (ص) قرض گرفتن و دادن و اداى قرض به وجهى نیکو بود. خود حضرت بارها در ایام زندگى با برکتش ، قرض مى گرفت و به وجى بهتر ادا مى نمود:کانَ (ص) یستَقْرِضُ الدَّراهِمَ الفَسُولَهَ (اى الرزیله) وَ یُردُّ الْجِیادَ.حضرت درهم هاى معیوب را که قرض مى گرفت هنگام بازپرداخت آنها را صحیح و سالم ادا مى نمود.سائلى نزد رسول خدا (ص) آمد و خیرى طلب نمود. حضرت فرمود: کسى هست که به ما قرض دهد؟ یکى از انصار گفت : نزد من هست . رسول اکرم (ص) فرمود: چهار وسق (حدوداً معادل ۶ کیلو) خرما به این سائل بده . چون خرما را به سائل داد، بعد از مدّتى نزد حضرت آمد و قرض خود را طلب نمود. حضرت هشت وسق خرما به این مرد داد. آن مرد انصارى گفت یا رسول الله (ص) من چهار وسق داده بودم . فرمود: چهار وسق دیگر را ما به تو بخشیدیم .از عامربن عبدالله چهل هزار درهم قرض گرفت وقتى مالى به مدینه رسید. او را خواست و فرمود: «مال خود را بگیر، خداوند به مالت برکت دهد. پاداش قرض کردن وفا کردن است .»
5. انفاق
پیامبر اعظم (ص) نمونه سخاوت و انفاق بود. هیچ نیازمندى را رد نمى کرد و اگر چیزى نداشت با سخن لطیف و خوش ، دل او را شاد مى نمود. هیچ گاه از او چیزى درخواست نشد که حضرت در جواب به آن «نه» بگوید. اگر مشغول نماز بود و کسى پهلوى او مى نشست نماز خود را کوتاه مى کرد و به سوى او برمى گشت که آیا حاجتى دارى ؟اگر چیزى هم براى بخشش نداشت وعده بخشش مى داد.مردى نزد او آمد و چیزى خواست ، فرمود: «اکنون چیزى موجود نیست هر چه خواهى برعهده من خریدارى کن وقتى مالى رسید ادا مى کنم .» عمر گفت : یا رسول الله خداوند تو را به آنچه توانایى ندارى مکلف نساخته است ! پیامبر گفتار عمر را مکروه دانست . سپس یکى از انصار گفت : یا رسول الله هر چه خواهى ببخش که از جانب صاحب عرش کمبودى نخواهى داشت ! پیامبر تبسم نمود و فرمود: به چنین رفتارى فرمان داده شده ام .در انفاق ، اهمیت و اولویت را به نزدیکان مى داد. ابوطلحه باغى داشت که گاهى پیامبر براى تفرج به آنجا مى رفت و از آب چاه آن مى نوشید. گفت : یا رسول الله (ص) آن را در هر راهى مى دانى انفاق کن . فرمود: این مالى سودآور است . از تو قبول کردم و به خودت بازگردانیدم که به نزدیکان خود تصدّق کنى .آن حضرت از سؤ ال و تکدى نهى مى فرمود. و مى گفت : هر کس آن قدر مال داشته باشد که محتاج نباشد و سؤ ال کند، آتش جهنم را براى خود زیاد کرده است .و فرمود هر کس فقیر نباشد و گدایى کند، همانا اخگر آتش (جهنم) را جویده است .
6. وقف
سیره رسول اعظم (ص)، وقف اموال خود به منظور رسیدگى به ایتام ، در راه ماندگان و فقیران و… بوده است . مردى از یهودیان به نام مخیریق که در جنگ احد مسلمان شده بود، همراه سپاه اسلام در جنگ با مشرکان شرکت داشت . وى در جمع مردم وصیت کرد: «اگر من کشته شوم ، هفت قطعه از باغهاى من از آن رسول خدا (ص) باشد.» بعد از شهادت او باغها در سال سوم هجرى به ملک پیامبر (ص) درآمد. تا سال هفتم هجرى کارگران رسول خدا (ص) آن باغها را اداره مى کردند تا اینکه در همان سال باغها را بنى هاشم و اولاد او وقف نمودند. در مدارک و مصادر تاریخى ، از زمینهاى دیگرى به نام صدقات رسول خدا (ص) نام برده شده است . از جمله زمینى که حضرت براى صدقه به ابن السبیل قرار داد. در قبا، نخلستانى بوده به نام «بویره» که از صدقات رسول خدا (ص) بوده و وقف بر فقیران و بینوایان بوده است . همچنین نقل شده که پیامبر (ص) در خیبر موقوفه هایى داشته که از عواید و منافع آنها، به میهمانان خود انفاق مى کرده است .بخارى صاحب یکى از صحاح سته گوید: «نوشته یا نوشته هایى در دست على (ع) بوده که وقف هاى پیامبر (ص) در آن نوشته شده بود.»این مطلب دلالت دارد که رسول خدا (ص) داراى موقوفات فراوانى بوده است . رسول خدا (ص) بر هر نیکى و حسنه اى سبقت مى جست و وقف که یکى از سنت هاى حسنه و صدقه جاریه محسوب مى شود. مورد تشویق و ترغیب آن حضرت بوده است . امام صادق (ع) فرمودند:هیچ پاداشى انسان را بعد از مرگ تعقیب نمى کند مگر در سه مورد: صدقه اى که در زمان حیات بدهد؛ این صدقه پس از مرگش تا روز قیامت به عنوان صدقه موقوفه جریان پیدا کند. یا سنتى نیکو بنیان نهد که خود به آن عمل کرده دیگران نیز عمل کنند و یا فرزندى که براى او طلب مغفرت نماید.
7. مهلت به بدهکار و بخشش بدهى او
حضرت در مورد بدهکارى نیز حساسیّت عجیبى داشتند و به شکل هاى مختلف مردم را به اداى قرض و بدهکارى خویش فرامى خواندند. از طرفى به مؤ منان سفارش مى کردند که به مدیون و بدهکار فرصت کافى دهند. روزى به منبر رفت و بعد از حمد و ثناى الهى فرمود: حاضرین به غائبین برسانند، هر کس مدیون بیچاره خود را مهلت دهد خدا ثواب صدقه را به اندازه روزهایى که مال خود را وصول ننموده است به او خواهد داد.فردى به نام کعب مى گوید: کسى به من مدیون بود. او را در مسجد نگاه داشتم و نگذاشتم خارج شود. پیامبر (ص) آمد و به منزل خود رفت در حالى که هر دو نشسته بودیم . پس پیامبر در موقع شدت گرما، پرده منزل را بالا زد و فرمود: اى کعب شما تا حالا نشسته اید؟ گفتم : بله یا رسول الله (ص) پدر و مادرم به فدایت باد. فرمود: «نصفِ طلب خود را از او بگیر.» من هم نصف گرفتم و نصف دیگر را رها کردم .در نقلى آورده اند جنازه مسلمانى را آوردند تا رسول خدا بر او نماز گزارد. پیامبر به اصحاب فرمود شما بر او نماز بخوانید. اصحاب گفتند: یا رسول الله (ص) چرا شما بر او نماز نمى گزارى ؟ فرمود: بدهکار مردم است . ابوقتاده گفت : من ضامن مى شوم که قرض او راادا کنم . پیامبر فرمود آیا به طور کامل ادا خواهى کرد؟ ابوقتاده گفت : به طور کامل ادا خواهم کرد آنگاه پیامبر بر او نماز گزارد.
8. ترغیب به کار
سیره رسول اعظم (ص)، تشویق کارگران و کشاورزان بود و مردم را به کشاورزى ترغیب مى کرد. آورده اند چون حضرتش از غزوه تبوک برگشت ، سعد انصارى به پیشواز ایشان آمد. پیامبر با او مصافحه کرد و از زندگى اش پرسید. سعد گفت : یا رسول الله بیل و کلنگ مى زنم که مخارج عیالاتم را تاءمین نمایم . پیامبر (ص) دست او را بوسید و فرمود: این دستى است که آتش به او نخواهد رسید!«جبّه» و «سوار» پسران خالد بر پیامبر (ص) وارد شدند، دیدند حضرت مشغول بنّایى است . فرمود: «بیایید جلو کمک کنید.» آمدند و چون کار تمام شد، پیامبر به ایشان مزد داد و فرمود مادامى که زنده هستید از رزق ماءیوس نشوید، هیچ مولودى را مادر نمى زاید مگر آنکه هنوز پوست نبسته ، خداوند روزى او را مى رساند.کارگرى را که خوب کار مى کرد تشویق مى نمود و سفارش کارگران را تا آنجا نمود که فرمود: قبل از آنکه عرق کارگر خشک شود، مزد او را بدهید. و کسى که مزد کارگر را ندهد و بر او ظلم نماید، عملش پوچ و بوى بهشت بر او حرام مى گردد، در حالى که بوى بهشت از پانصد سال راه به مشام مى رسد.
9. ترغیب به کشاورزى
سیره حضرت بر تشویق به کشاورزى بود و مى فرمود: هر کسى درختى بکارد و براى تربیت آن شکیبا باشد تا به ثمر برسد، هر که از آن بهره مند شود، ثواب صدقه اى نزد خداوند دارد. او از فروش باغ و نخل نهى مى کرد و مى فرمود: نخل چیز خوبى است ، هر کس آن را بفروشد، بهاى آن همچون خاکسترى است بر قلّه کوه در معرض طوفان ، مگر آنکه با بهاى آن ملک دیگرى بخرد. و امر مى کرد که زمینهایِ خود را خودتان بکارید و اگر نمى توانید، زمین را به برادر دینى خود واگذار کنید تا او بکارد. کشاورزان را مورد حمایت قرار مى داد. به على (ع) فرمود: «یا على مبادا با حضور تو بر کشاورزان ظلم شود یا بر مالیات ایشان افزوده گردد!» این حمایت تنها ویژه مسلمانان نبود بلکه در فتح خیبر هنگامى که یهودیان به پیامبر شکایت کردند که بعضى از مسلمانان از ایشان چیزى بدون پرداخت بهاء آن مى گیرند. حضرت فرمود: که همه جمع شوند و اعلام فرمود: «مال آنها را بر مال و جانشان امان داده ایم ، تصرف در مال ایشان جز به حکم قانون روا نیست .» بعد از آن مسلمانان بهاى سبزیجات و دیگر محصولات ایشان را مى پرداختند.
10. اشتغال زایى و فقرزدایى
سیره پیامبر اعظم (ص) بر این بود که براى آحاد جامعه شغل مناسب در نظر گرفته شود و همه با کسب درآمد حلال هزینه زندگى خود را تاءمین نمایند. بنابراین سیره حضرتش بر این بود که دیگران را به کارهاى تولیدى و خدماتى تشویق نماید.در روایات آمده است که هرگاه مردى را ملاقات مى نمود، سؤ ال مى کرد آیا شغلى دارى ؟ اگر مى گفت بیکار است ، مى فرمود (این شخص) از چشم من افتاد. عرض مى کردند چرا؟ مى فرمود: زیرا اگر مؤ من بیکار باشد، دین خود را اسباب معیشت خود قرار مى دهد. چون بیکاریِ مردم مایه گستاخى و ناسپاسى و موجب شیوع کارهاى زشت مى گردد.فرد بیکارى از فرط گستاخى و بیهودگى و ناسپاسى به کارهایى دست مى زند که براى خود و اطرافیانش زیانهاى زیادى به بار مى آورد. به همین دلیل حضرت به افراد بیکار سرمایه مى داد تا به شغل آبرومندى دست یابند و یا به گونه اى آنها را راهنمایى مى نمود که بتوانند شغل درآمدزایى داشته باشند. روزى یکى از انصار به حضرت مراجعه نمود و از فقر شکایت نمود و گفت : ممکن است تا برگردم برخى از اهل منزلم از گرسنگى تلف شده باشند! به او فرمود: برو ببین چیزى در خانه ات هست . رفت و فرشِ پاره اى و قدحى آورد. پیامبر به اصحاب فرمود: چه کسى اینها را مى خرد؟ یکى به دو درهم خرید. پیامبر فرمود: با یک درهم براى اهل خانه ات غذایى فراهم کن و با یک درهم تبرى بخر و نزد من بیا. او چنان کرد و پیامبر فرمود: حالا به فلان درّه برو و خار و هیزمى را رها مکن و همه آنها را جمع کرده و بفروش و تا ده روز پیش من نیا. او رفت پس از ده روز آمد و گفت : «یا رسول الله در این فرمان که دادى برکت بود.» پیامبر (ص) فرمود: این کار و تلاش ، براى تو بهتر است از آنکه در قیامت بیایى و لکه سیاه گدایى در روى تو باشد!سیره حضرت بر این بود که افراد با کمکهاى مالیِ بلاعوض مانند صدقه و زکات بد عادت نشوند و آنان را به کار و تلاش ترغیب مى نمود تا بر بازوان خویش تکیه و معاش خود را تاءمین نمایند. نزد پیامبر گفتند فلانى نماز زیاد مى خواند و روزه مى گیرد. حضرت فرمود:چه کسى او را آب و نان مى دهد؟ گفتند: همه ما. فرمود: «همه شما از او برترید!»پیامبر اعظم (ص) براى رفع وابستگى ها و ایجاد شخصیّت مستقل و باعزت براى انسانها، با روحیه وابستگى و سربار دیگران بودن مبارزه مى کرد و انسانها را تشویق مى کرد که از دسترنج خویش ارتزاق کنند. به همین دلیل مى فرمود: «کلوا من کَدّ اَیدیکم» ؛ از دسترنج خویش بخورید و هر کس از دسترنج خویش بخورد خداوند با نظر رحمت به او نگاه خواهد کرد و او را عذاب نمى کند. تقویت همین روحیه باعث مى گردد که در اجتماع پدیده ناهنجار تکدّى گرى رواج پیدا نکند. حضرتش در سفرى با اصحاب و یاران خویش در نزدیک برکه اى بود توقّف کرد. سپس به سوى آب رفت و بدون آنکه به کسى چیزى بگوید مجدّد به سوى شتر خویش برگشت . پرسیدند چه مى خواهید؟ فرمود مى خواهم زانوى شتر خویش را ببینم . گفتند اجازه دهید ما این کار را انجام مى دهیم . فرمود: «لا یَسْتَعْنَ اَحَدَکُمْ بِالنّاسِ وَلَوْ فى قَضْمِهٍ مِنْ سِواکٍ» کارهاى خود را خود انجام دهید و هرگز از دیگران ، اندازه یک چوب مسواک ، کمک نخواهید.
11. مبارزه با امتیازخواهى
بسیار اتفاق مى افتد که اطرافیان کسانى که در راءس امور قرار مى گیرند از مقام و قدرت آنان سوء استفاده کنند و به امتیازات و امکاناتى بهتر و بیشتر از دیگران دست یابند.امّا سیره پیامبر اعظم (ص) چنین بود که هیچ گاه اجازه ندادند اطرافیان و خویشانش ، امتیازى بالاتر از دیگران بخواهند. از امام صادق (ع) روایت شده که در زمان نزول آیه زکات عده اى از بنى هاشم نزد آن حضرت رفتند و تقاضا کردند که به سبب خویشاوندى ، جمع آورى زکات را به آنان واگذار کند تا سهمى از زکات از آنِ ایشان (به عنوان کارمندان جمع آورى کننده زکات) باشد. رسول خدا (ص) فرمود:«صدقه و زکات بر من و بنى هاشم حرام است … . آیا فکر مى کنید من دیگران را به شما ترجیح مى دهم ؟ بدانچه خدا و رسولش به آن رضایت داده اند، راضى باشید!» آنان نیز رضایت دادند و رفتند. در واقع حضرت با این سخن هم دل آنان را راضى نمود و هم امتیازخواهى آنان را بى پاسخ گذاشت .رسول خدا (ص) تاءکید داشت که خویشاوندان او دریابند که آن حضرت خیرخواه و دوستدار آنان است و اینکه به آنان اجازه نمى دهد به واسطه خویشاوندى با آن حضرت از امکانات ویژه برخوردار شوند، صلاح ایشان است ، و نیز تاءکیدداشت که دریابند هر کس در گرو عمل خود است و هیچ کس بدون انجام عمل صالح رستگار نخواهد شد.امام باقر (ع) فرمودند:رسول خدا بر کوه صفا ایستاد و فرمود: اى بنى هاشم ، اى فرزندان عبدالمطلب ! همانا من فرستاده خدا به سوى شما و خیرخواهتان هستم . من در گرو عمل خود هستم و هر یک از شما هم در گرو عمل خودتان هستید، نگویید محمد (ص) از ماست و هر جایى او داخل شد ما داخل مى شویم !بعد از رسول خدا (ص) على (ع) نیز بر سیره پیامبر (ص) بود و به هیچ یک از نزدیکان خود امتیاز ویژه نداد و با هرگونه سوء استفاده خویشاوندان و دوستان از بیت المال به شدّت مقابله نمود. داستان برخورد با عقیل ، برادر خویش در موضوع سهم بیت المال و نیز عاریت گرفتن گردنبندى توسط یکى از دخترانش از بیت المال ومقابله حضرت با او،شاهد همین مدعاست .
12. پرهیز از رفاه طلبى و اشرافى گرى
سیره حضرت مبارزه با روحیه اشرافى گرى و رفاه طلبى بود. براى این منظور مقام و منصب هاى حکومتى را به اشراف و ثروتمندان نمى داد و از آنان هدیه قبول نمى کرد. به طور مثال عباس ، عموى پیامبر و ربیعه بن حارث ، پسران خود را نزد پیامبر (ص) فرستادند تا آنها را متصدى صدقات کند، اما پیامبر نپذیرفت . هدیه پیامبر به افرادى که روحیه رفاه طلبى و اشرافى گرى داشتند زمین بایرى بود که مى بایست آباد مى گشت . به طور مثال به حسان بن ثابت انصارى زمین بایرى دادند تا آباد کند.حضرت ساختن خانه هاى مجلل و پوشیدن لباسهاى تجملى را نیز ممنوع کردند تا ساده زیستى در جامعه گسترش بیشترى پیدا کند و چشم هم چشمى ها رخت بربندد. به طور مثال بر تن عبدالله بن عمرو عاص دو جامه به رنگ سرخ دید. فرمود این جامه کافران است ، بر تن مکن ، و یا آستین بلند پیراهن «علاء بن حضرمی» را هم کوتاه نمودند.روزى مرد ثروتمندى با لباسى نو و مرتب نزد پیامبر اکرم (ص) نشست . پس از مدت کوتاهى مرد فقیر و کهن جامه اى آمد و کنار مردى ثروتمند نشست . ثروتمند لباس خود را جمع کرد. پیامبر فرمود: آى ترسیدى که از فقر او به تو هم برسد؟ گفت : نه . فرمود: ترسیدى از ثروت تو چیزى به او بچسبد؟ گفت : نه . فرمود: ترسیدى لباس پاکیزه تو را چین و چروک کند؟ گفت : نه . پرسید: پس چرا لباس خود را از او دور کردى ؟ گفت : یا رسول الله ، شیطانِ من ، هر فعل قبیحى را در نظر من زینت مى دهد و هر خوبى را زشت مى نماید. من در عوضِ این عمل ، نصف دارایى خود را به او بخشیدم ! پیامبر از فقیر پرسید: نصف دارایى او را قبول مى کنى ؟ فقیر گفت : نه ! ثروتمند پرسید: براى چه ؟ گفت : مى ترسم مثل او شوم !
13. ترویج ساده زیستى
یکى از مهمترین رفتارهاى پیامبر اکرم (ص) ساده زیستى آن وجود بزرگوار و مبارک بود. در روایت است که هرگز از نان گندم سیر نشد. چون بردگان غذا مى خورد و همانند آنها مى نشست بر روى خاک غذا مى خورد و از همه گونه غذا تناول مى کرد.زیراندازش حصیر بود و بالشى از چرم داشت که درونش را از لیف خرما انباشته بودند. غالب قوتش نان جو و خرما بود. گاه بر مرکب بى زین سوار مى شد و جامه و کفش خود را با دست خود وصله کارى مى نمود و با دست خود شیر مى دوشید و گندم را دست آس (آرد) مى کرد.یکى از جملاتى که در وصف پیامبر اعظم (ص) گفته اند: «کانَ رَسُول اللّه (ص) خَفیفُ الْمَؤُونَهٌ» یعنى در زندگى ساده زیستى را انتخاب کرده بود. در خوراک ، پوشاک ، در مسکن ، معاشرت ، روشش سادگى بود. این سیره روشن زندگى حضرت راهى براى ترویج این فرهنگ و در نهایت سعادتمندى جامعه است .
منبع : نشریه حصون، پاییز ۱۳۸۵، شماره ۹
بازدیدها: ۰
هیچ نظری وجود ندارد